Reja: Orfoepiya haqida umumiy ma’lumot

3. Ayrim grammatik shakllar orfoepiyasi 1.Tushum kelishik affiksi talaffuzda -di, -ti, -zi, -ri kabi fonetik variantlarga ega bo‘ladi: otni//otti, toshni//toshti, gulni//guldi, gapni//gapti//gappi, tuzdi//tuzzi.
2. Men, sen olmoshlariga -ning, -ni, -niki affikslari qo‘shilganda qo‘shimcha tarkibidagi bitta n undoshi tushiriladi va shunday yoziladi : mening, seni, meniki.
3. U, bu, shu, o‘sha kabi olmoshlarga -ga,-da,-dan,-day,-cha affikslari qo‘shilganda n undoshi orttirilib talaffuz qilinadi va shunday yoziladi: unga, unda, bundan, shundan, shunday, o‘shancha kabi.
4. Oxiri z undoshi bilan tugaydigan sonlarga dona son yasovchi -ta affiksi qo‘shilganda z undoshi s tarzida talaffuz qilinadi: to‘qqizta // to‘qqista, o‘ttizta // o‘ttista; oxiri z, sh bilan tugaydigan otlarga -siz sifat yasovchi qo‘shilganda ham bu undoshlar s tarzida talaffuz etiladi: boshsiz//bossiz, izsiz//issiz, ovozsiz//ovossiz; bunday holni oxiri z bilan tugaydigan ba’zi so‘zlarga ot yasovchi - chi affiksi qo‘shilganda ham kuzatish mumkin: zakazchi//zakaschi, arazchi//araschi, taqrizchi// taqrischi kabi.
5. Tarkibida - n, -in, -lan affiksi bo‘lgan so‘zlarga -la affikslari qo‘shilganda -n, - in, -lan affikslari oxiridagi n undosh m tarzida talaffuz qilinadi: kiyinmoqda//kiyimmoqda, burkanmoqda//burkammoqda, ovqatlandi// ovqallandi.
Orfoepik qoidalar faqat ma’lum fonetik pozitsiyalarda yoki tovushlar birikmalarida alohida tovushlarning talaffuz sohasini, shuningdek, ma’lum grammatik shakllarda, so‘zlar guruhlarida yoki alohida so‘zlarda tovushlarni talaffuz qilish xususiyatlarini qamrab oladi.
Buni ta’kidlash kerak:
a) alohida tovushlarni (unli va undosh tovushlarni) talaffuz qilish qoidalari;
b) tovushlar birikmalarini talaffuz qilish qoidalari;
v) individual grammatik shakllarning talaffuz qoidalari;
d) alohida o‘zlashtirilgan so‘zlarni talaffuz qilish qoidalari.
Adabiy tilda lug‘at va grammatika sohasidagi uslublarning tanlanishi talaffuz sohasida ham namoyon bo‘ladi. Talaffuz uslubining ikki turi mavjud: so‘zlashuv uslubi va ommaviy (kitobiy) nutq uslubi. Suhbat uslubi - kundalik muloqotda ustunlik qiladigan, stilistik jihatdan zaif rangli, neytral bo‘lgan oddiy nutq. Mukammal talaffuz uchun ushbu uslubning yo‘qligi talaffuz variantlarining paydo bo‘lishiga olib keladi, masalan: [pr. haqida s "ut] va [pr haqida s "ut", [yuqori haqida ky] va [yuqori haqida ga]. kitob uslubi ifodasini topadi turli shakllar ommaviy nutq: radioeshittirish va ovozli filmlarda, ma’ruza va ma’ruzalarda va hokazo. Ushbu uslub benuqson til dizaynini talab qiladi, qattiq saqlash tarixan shakllangan me’yorlar, talaffuz variantlarini yo‘q qilish.Talaffuzdagi farqlar faqat fonetika sohasiga bog‘liq bo‘lgan hollarda ikki uslub ajratiladi: to‘liq va so‘zlashuv (to‘liqsiz). To‘liq uslub tovushlarning aniq talaffuzi bilan ajralib turadi, bu esa nutqning sekin sur’ati bilan erishiladi. So‘zlashuv (to‘liq bo‘lmagan) uslub tezroq sur’at va, albatta, tovushlarning kamroq ehtiyotkorlik bilan ifodalanishi bilan ajralib turadi.
Rus adabiy tilida, ma’lum bir tovush qonunlari tufayli (assimilyatsiya, dissimilyatsiya, qisqartirish) so‘zlarda imloga to‘g‘ri kelmaydigan alohida tovushlarning talaffuzi, ularning birikmalari o‘rnatildi. Biz nima, kim, bordi, o‘qish uchun yozamiz, lekin talaffuz qilish kerak [ nima ], [cavo ], [hodil ], [o‘rgangan ] va hokazo.Bu adabiy tilning orfoepiya qoidalari paydo bo‘lishidan ancha avval o‘rnatilgan talaffuz normasi hisoblanadi. Vaqt o‘tishi bilan adabiy nutq uchun majburiy bo‘lgan talaffuz qoidalari ishlab chiqildi.