Reja: Pardoz va uning turlari

---

15-Mavzu: Yog’och va fanerlarga naqsh berish texnologiyasi. 
Reja: 
1. Pardoz va uning turlari 
2. Zanjira va uning turlari 
3. Oddiy naksh kompozitsiyalar tuzish. 
4. Muxabbat shaklidagi naksh kompozitsiyasini tuzish va uni uyish 
5. Davragul kompozitsiyasi tuzish va uni uyish 
6. Naksh namunalarini uyish va pardozlash 
7. Namoyon kompozitsiyasini tuzish va uni uyish
8. Buyok taierlash va undan foydalanish texnologiyasi 

---

Pardoz va uning turlari. 
Xar kanday binoni bezashdan avval uning tuzilishiga mos ganch uymakorligi 
turini tanlash, kullash uz uzidan muxim axamiyatga ega. Gichik xonaga mayda tekis 
uymakor va unga mos bulgan pardoz turi, katta mexmonxonalarga esa, yirik uyma va 
uziga xos ganch uymakorligi kullaniladi. Ganch uymakorligi, yirik, uyma, chukur uyma, 
yassi uyma, kurma, zamini kuzguli uyma, zaminli rangli uyma, chizma pardoz, 
panjarasimon uyma, zanjira, xajmli uyma turlaridan iborat. Bundan tashkari, ganch 
uymakorli turlari zaminli va zaminsiz uymakorga bulinadi. 
Zaminli uyma yirik uyma binolarning fasadlari (tashki tomoni)ni va katta 
mexmonxonalarni bezatishda kullaniladi. uyma relefning chukurligi 2-3 sm buladi. 
uyma zamini butun yuzaning 15-30% ni egallaydi. uyma ganch kora fondda oppok, fakat 
soyasi kop-kora yaxlit bulib, kurinadi.
Yirik uyma namunalari kadimdan ishlangan bulib, Termiz (IX-X) Samarkand (X) 
va boshka shaxarlardagi uyma ganch namunalari dadil bula oladi. Xozir esa binolarning 
katta xonalari va ba’zi birlarining tashki tomoni ya’ni fasadi ganch uymakorligi bilan 
bezatiladi. Ganchkorlikda xajmli - borelfli, xaykalsimon, mukannaslar, kubba, tosh va 
boshkalar ishlatiladi. Bular xajmli uymalar deyiladi. Ularni uyib ishlatiladi. Eng kup 
kullaniladigan uyma yassi uymadir. U intererda kup kullaniladi. Albatta katta bulmagan 
xonalarda uymaning chukurligi 1-1,5 sm bulib, unda xar xil pardoz turlari beriladi. uyma 
nakshning zamini umumiy yuzaning 30-60% ni egallaydi. Unga joyiga moslab pax 
pardoz, choka pardoz, lula yoki tabaka pardoz beriladi. Kirma pardoz X asrlardan 
boshlab ishlatilgan. U Buxoro va Samarkand shaxarlarida XVI asrda juda kup va keng 
kullanilgan. Uni ayniksa Buxoro ustalari yaxshi bilganlar. Kirma binolarning interer va 
ekstererda xam keng kullanilgan.
Kirma- uyilgan joylarni rangli ganch korishmasi bilan tuldirishdir. Kirma ikki 
turga bulinadi, birinchisi tekis yuzali kirma, ikkinchisi relefli kirma. Tekis yuzali kirma 
- xuddi devorga grafik usulida bajarilgan nakshga uxshab kurinadi. Bu kirma zamin 
ma’lumli chukurlikda chaka kilib chikilib, gullar oraliKi kaytadi rang aralashmali ganch 
bilan tuldiriladi. Uning yuzasini shu turgandan (tuya buyin) va anadavada kirib 
chikiladi. Bunda rangli tekis yuzli gullar xosil buladi, buni tekis yuzali kirma deyiladi. 
Relefli kurmada esa yukoridan tekis yuzali kirmani davom ettirib, gul va novdalarga 
uyib, choka pardoz beriladi. Kirmani xam uziga xos xislatlari bulib, u kup rangni 
xoxlamaydi. 
uyma zaminini kuzgu tashkil etgan ganch uymakorligining oynavandlik turini 
XIX asrda Buxorolik Usta Shirin Murodov yaratgan. U birinchi bulib Buxoro xoni 
Axadxonning “Sitorai Moxi-Xossa (yozgi saroydagi “ok uy” xanai safed)ni bezatdi 
(1913-1914 yillarda) kullanilgan. U yerdagi zaminli bulgan kuz uyma ganch ajoyib nafis 
kurinishiga ega. 
uymakorlikning bu turi uymaorlikning boshka turlaridan oz mexnat kilib yukori 
samaradorlikka erishish bilan ajralib turadi.
Ganch ymakorligida uymani yanada badiiy va kurkam bulishi uchun uyma zamini 
rangli buladi. 
uyma zaminiga rang berishning ikki yuli bor. 

---

1. Ganch suvok ustidan 2mm dan 5 mm gacha kalinlikda rangli ganch bilan tezda 
suvaladi. Keyin ustidan gul uyiladi. (ok ganch chikkuncha). Sungra uni shundok 
koldiriladi yoki pardoz turlari beriladi. Rangli ganch tayyorlashda kuruk buyoklar 
(pigmentlar)dan foydalaniladi.
2. Relef uyilgandan sung yelim buyok yoki moy bilan zamini muykalamda buyab 
chikiladi. uymani rangli buyoklarda buyash, ayniksa XIX asrda juda keng taralgan. 
Chizma pardoz ganch ymakorligining turlaridan biri, ganch yuzasiga tushirilgan 
naksh nusxasining ustidan tirnab chizib chikishdir. Chizma pardoz, ayniksa yorug 
xolatlarda kullaniladi. U kupincha, xoshiya ishlarida kup foydalanib tirnalgan joyining 
chukurligi 2-3 mm atrofida buladi. 
Panjarasimon uyma binolardagi tokcha va tunukalarni pardozlashda kullaniladi. 
Bu uyma uymaning boshka turlaridan fark kilib uyilayotgan ganch taxtaning ikkinchi 
tomonidan teshib, uyibuziga xos pardoz turi beriladi. 
Panjarasimon uyma kadimdan kullanilib kelinayotgan bulib, Varaxia (XIII asr) 
binolarida Shoxi Zinda kompozitsiyada (XIX asr), Mir Arab, Abdulloxon (XVI asr) 
madrasalarida uning ajoyib namunalarini kurish mumkin. 
Panjarasimon uyma ornamentining tuzilishi usimliksimon, geometrik va nishon 
tarzida buladi. Xozir zamonaviy binolar, Mukimiy nomli teatr, xalk amaliy san’ati 
muzeyi, Moviy gumbaz kafesi, metro stantsiyalari va boshka joylarda panjarasimon 
ganch uymakorligini kurish mumkin. 
Ganch uymakorligida asosiy naksh bilan xoshiya nakshni boglab turadigan naksh 
bu zanjiradir. Zanjira namoyon, tokcha eshik, deraza taxmonlari, izora (panel) va boshka 
joylarning chetiga ishlatiladi. U ramka vazifasini utaydi. Zanjiraning eni 2-8 sm buladi. 
uning nakshi geometrik va usimliksimon bulib geometrik zanjira kuprok kullaniladi. 
Zanjira sodda bulishiga karamay shakllarini uyganda soya xolida uziga jalb etadi. 
Zanjiraning Gishtin zanjira, arazlagan zanjira, chashmi bulbul, kush zanjira va 
boshka turlari bor. 
Chukur uyma binolarning tashki tomonini, katta xonalarini bezashda kullaniladi. 
uymasining chukurligi 2-3 sm buladi. uyilganda zaminga karab 45
0
-60
0
kiyalikda 
uyiladi. Ularni chukur yoki uncha chukur olmaslik uymaning xajmiga boglik. Bunday 
chukur uyilmalarga buyok berish talab etilmaydi. Ba’zi vaktlarda umumiy kolipga bitta 
rang berilishi mumkin. Chukurlik kancha past bulsa, naksh shuncha kontrast kurinadi. 
Agar yoruglik uyilayotganda yuza tik tushsa unda naksh yarim soyali mayinrok 
kurinadi. Chukur uyma “yorug-soya uyniga” boy va yaxshi kurinadi. 
Xalk amaliy san’ati turlari zargarlik, ganch uymakorligi, miskarlik, kulolchilik, 
yogoch uymakorligi kabilarda buyumga oxirgi ishlov berish, jilolash, pardoz berishdan 
iborat. Ganch uymakorligida, umuman 6 ta pardoz turi bor. Ular kirma pardoz, chizma 
pardoz, pax (yoyma) pardoz, choka (yorma) pardoz, lula pardoz va tabaka pardozlaridir. 
Shundan turt xili (pax pardoz, choka pardoz, va tabaka pardozlar) relfiga pardoz 
berishda ishlatiladi. Ulardan pax choka va lula pardoz oddiy pardozga, tabaka pardoz 
esa murakkab pardozga kiradi. ( 76, 77, 78, 79 – rasmlar). 
Tabaka pardoz - tabaka arabcha katlam, daraja degan ma’noni anglatadi. U XIX 
asrda Buxoro ustalari tomonidan yaratilgan bulib, uyilayotgan barg, gulni ikki yoki uch 
katlam kilib uyishdan iborat pardoz texnikasi. Tabaka pardoz yevropacha pardozga 
uxshab ketadi. Tabaka pardoz pardoz turlarining ichida eng murakkabi bulib ustadan 

---

yuksak maxoratni talab etadi. Bu texnikani yaxshi uzlashtirgan buxorolik ustalar naksh 
uymalarining uncha chukur bulmaganligiga karamay, ulardan ornamentning xajmini 
kattalashtirib kursatuvchi ajoyib jimjimadorlikni talab kiladilar. Buxorolik Usta Shirin 
Murodov bu pardozni juda kup kullagan.
Choka pardoz - (yorma pardoz) naksh bandining kiyaligini urtaga olib uzunasiga 
uyilgan pardoz turi. Uni FarKona vodiysining ustalari kup kullaydilar. Baland bulmagan 
uylarda kup kullaniladi. Unda nur va soya yaxshi kurinadi. 
Pax pardoz - ganch uymakorligida uyma naksh relefini bir tomonga kiyalab 
kesiladigan oddiy pardoz turi. Bu pardoz yoyma pardoz deb xam yuritiladi. Ustalar pax 
pardozi “zanjirani” uyish natijasida yuzaga kelgan deydilar. Lula pardoz, choka pardoz, 
tabaka pardozlarga karaganda pax pardozni uyish ancha onson. Pax pardoz berilgan 
uymadagi nur va soya yumshab mayin kurinishiga ega buladi.
Pardozning bu xil turi kuprok shifti bilan mexmonxonalar va uylarda kullaniladi. 
Xozirda turar joy va jamoat binolarini ganch uymakorligi bilan bezashda bu xildagi 
pardozlardan keng foydalanib kelinmokda. 
Lula pardoz - uyma relfiga yarim yumalok shaklida ishlov berilgan oddiy pardoz 
ganch, yogoch, tosh uymakorligi va boshka uymakorliklarda kullaniladi. Bu pardoz XIX 
asrdan boshlab kullanib, choka (yorma), pax (yoyma) va tabaka pardozlar ichida eng 
yoshi xisoblanadi. Lula pardoz texnikasi kundaldan keskin fark kiladi. Lula pardoz 
texnikasida uyma fonini chukurlashtirish va relefni kesib olib tashlash bilan naksh xosil 
kilinsa, kundalda esa fonning ustiga burtma xosil kilinadi.
Zanjira va uning turlari 
Ganch uymakorligi kasbini urganuvchi xavasmand, ishni dastlab oddiy zanjira 
uyishdan boshlaydi. Zanjira ganch uymakorligining alifbosi xisoblanadi. Zanjirani 
uyishdan maksad jarroxlik pichoKini kulda tugri ushlash va kuzda chamalab tugri 
chizik, tekisliklarni tekis, bir xilda uyishni urganishdir. Zanjira uzi nima? 
Zanjira (ruscha — kayma), forscha — zanjir, kompozitsiyada asosiy naksh 
bilan rutani boglab turadigan ingichka xoshiya naksh. Oddiy shakllarni 
takrorlanishidan xosil buladigan zanjirsimon naksh. Zaminsiz uyma bulib kupincha 
xandasiy buladi. Ganchkorlikda yogoch, tosh, marmar va metall uymakorligida, 
nakkoshlikda, kashtaduzlikda, kulolchilikda kup tarkalgan. Zanjirani kuyidagi turlari 
mavjud. Zanjirai raftor (raftorsimon zanjira naksh), islimiy zanjira (usimliksimon 
naksh elementlaridan tashkil topgan ensiz xoshiya naksh), aylanma zanjira (aylana 
shaklidagi zanjira turi), ari zanjira (ari ini shakliga uxshatib uyilgan zanjira turi), gul 
zanjira (gul shaklida uyilgan ensiz, zaminsiz xoshiya naksh), jingalak zanjira 
(jingalak shaklidagi zanjirasimon natssh), lola zanjira (lola shaklidan tashkil topgan 
ensiz xoshiya naksh), kush lola zanjira (lola shaklida uyilgan ikki kator zanjira). 
Gishtin zanjira (eng oddiy zanjira turi bulib, Gisht shaklini eslatuvchi ensiz naksh) 
va boshkalar (a, b, v, g, d, e j z). 
Biz xar kanday tasviriy san’at asarlarini kurmaylik unda albatta ramka buladi. 
Agar ramkasi bulmasa xuddi biror narsa yetishmayotganday bulib tuyuladi. Tasviriy 
san’at turlari yogoch, tosh, metall, ganch uymakorligida, nakkoshlikda, zarduzlikda, 
kashtachilikda zanjiraga uxshash murakkab bulmagan geometrik yoki usimliksimon 
elementlardan tashkil topgan guldor ensiz xoshiyani kurish mumkin, Buni 
ustalarimiz zanjira deb ataydilar. Zargarlikda zanjira kilsimon simlardan ishlanadi. 

---

Misgarlikda mis idishlariga nim zanjira, kubba zanjira, islimi zanjira va 
boshka zanjira turlari uyiladi. 
Temirchilikda xar xil narsalarga zanjira tushiriladi. Kulolchilikda lagan, kosa, 
kuza, xum va boshka idishlarga xar xil zanjiratar ishlatiladi. Kulolchilikda 
zanjiraning kuyidagi turlari kullaniladi: roxi zanjira, tumorcha zanjira, zulma zanjira, 
kanot zanjira, zulug zanjira, koptok zanjira, kulcha zanjira, gandum zanjira, jingalak 
zanjira, ilmok zanjira, Gildirak zanjira, bargi zanjira, zanjirai tarok, kuchkorak 
zanjira, kapalak zanjira, zanjirai tarbuz palla, zanjirai islimi chorbarg va boshkalar. 
Zanjira ganchkorlikda va yogoch uymakorligida asosiy naksh bilan ruta nakshni 
boglab turadi. Zanjira sodda bulsada jozibali kurinishga ega. Geometrik shakllar 
uyilganda soya, yorug va yarim soyalar uziga xos nafis kurinishga ega bulib, kishida 
ajoyib taassurot xosil kiladi. Zanjiradagi soya, yorug va yarim soyalar juda chiroyli 
kurinadi, xuddi bu uyilgan zanjira xarakat kilayotgandek tuyuladi. Ganch 
uymakorligida namoyon, tokcha eshik, deraza, taxmonlarni izora va boshka 
joylarning chetiga ishlatiladi. 
Ganch uymakorligida ustalar xar bir uymani masalan, namoyon, tokcha, izora 
va boshkalarni uzokdan va yakindan yaxshi kurinishini xisobga oladilar. Shuning 
uchun xam yaxshi ganchkorlik asari uzokdan xam yakindan xam kishiga ruxiy lazzat 
bagishlaydi. Bu urinda zanjira katta rol uynaydi. Zanjira uzokdan umumiy ramka 
kurinishga ega bulib namoyon, tokcha va boshkalarni kursatadi. Tokcha, 
taxmonlarning umumiy kurinishiga uyma zanjira katta axamiyatga ega. 
Zanjira uymalarning chetiga kullashda juda yirik olinsa unda uymani 
kurimsiz, agarda juda mayda olinsa unda uyma zanjira oddiy chizikka uxshab 
kurinishi mumkin. Shuning uchun xam xar kanday uymaning chetiga zanjira 
tanlashda yanglishmaslik kerak. Zanjiraning eni ganch uymakorligida 8 sm gacha 
buladi. Zanjiralar tuzilishi va mazmuniga karab xar xil nomlanadi. Masalan, Gishtin 
zanjira, yakka zanjira, parsul zanjira, kush zanjira, gul zanjira, aylanma zanjira, 
yelpigich zanjira va boshkalar. Zanjiraga nom kuyishning uziga xos koidalari bor. 
Agar bir kator zanjira bulsa uni yakka zanjira ikki kator bulsa kush zanjira, 
yelpiGich kurinishida uyilgan zanjirani esa yelpiGich zanjira deb yuritiladi. 
Zanjirani uyishga utishdan avval uning chizilish konunkoidasini yaxshilab 
urganib olishingiz kerak. Chunonchi Oddiy zanjira berilgan juda oddiy Gisht 
kurinishidagi zanjirani albomingizga chizib urganing. 
Endi ganch plitasi kuyishga utamiz. Avval biror stolni ustiga oyna yotkizib 
ustiga Ganch taxta kuyish uchun ishlatiladigan kolip kursatilgan, uzunligi 60 sm 
bulgan reykalarni kerakli ulchamda (masalan, 20:20, 20:30, 30:30 va 25:25 va 
xokazo) kuyib olamiz. Bu ramka ganch plitasi kuyish uchun kolip rolini bajaradi. 
Kolipimiz tayyor bulgandan sung xovonda tayyorlashga utamiz. xovonda gul 
uyishga muljallab bir kadar kuchi kamaytirilgan ganch korishmasidir. xovonda 
tayyorlashda avval ganchni (yoki gips, alebastoni) kerakli mikdorda elakdan 
(Kalvirda emas) utkaziladi. xovonda tayyorlash uchun uch nisbatda suv, ikki nisbatda 
ganch korishtiriladi. xovondani gul uyish uchun uni necha marta aylantirishni 
muljallashni bilib olish kerak. Ya’ni ganch kuvvatini aniklash uchun yarim stagan 
suvga ganch solib 50 marta aylantirib ganch plitacha kuyib, keyin esa skalpelda uyib 
kuriladi, agar uyishda kattik bulsa, ikkinchi korganimizda 100 marta, yana kattik 

---

bulsa 300 marta, xattoki 900 marta aylantirishni xam talab kilishi mumkin. Lekin 
xozir kuchli ganchlar juda kam. Tajribali ganch uymakor ustalarimiz ganchni kulga 
olib sikkanlaridayok kuvvatini aytib bera oladilar. Kuvvati past, sifatsiz ganchni 
juda kup aylantirib goborsak, u ishdan chikadi. Ya’ni ganch kotgandan sung salga 
uvalanib, sinib ketadigan murt bulib koladi. Ba’zi kuchli ganchlarni kam aylantirib 
kuysak tayyorlangan ganch plitamizni skalpel uymay sinib ketishi xam mumkin. Tez 
kotib kolgan ganchni ustalarimiz tezganch deb yuritadilar. Ganch kuvvatini aniklab 
olgandan sung (gul uyish uchun suv bilan ganchni necha marta aylantirish nisbatini) 
ganch plitaga muljallab xovonda tayyorlanadi. 
Plastmassa chelakcha yoki sirli toKarachaga kerakli mikdorda suv solinadi, 
suv sirtiga elangan ganchni ung kulda asta solinadi, chap kulda esa ganchni suv bilan 
kul panjalari bilan ezKilab aylantiriladi. Agar yaxshilab ezKilab aylantirilmasa ba’zi 
ganchlar suvda erimasdan kolib gul uyayotganimizda kiyinchilik tukdiradi. Ganchni 
taxminan 2—3 minut (kup marta) masalan, 100 marta aylantirgandan sung suyukrok 
kaymokka uxshab kuyula boshlanganda ramkaga, ya’ni kolipga kuyiladi. Ganch 
kuyishda ikkinchi kishi kolipni ushlab tursa reykalar surilib ketmaydi. Kuyib 
bulgandan sung, ganch ustini chizGichga uxshash reykada tekislanadi. Kuyilgan 
ganch taxminan 2 sm atrofida bulgani ma’kul. Kuyilgan ganchimiz 10—20 
minutdan sung kotadi. Extiyotlik bilan ramkalarni olib tashlab, ganchni notekis 
joylarini skalpelda tugrilab, sekingina oynadan ganch plitasi sirtiga oddiy zanjirani 
chizamiz. Shundan sung skalpel yerdamida uyishga utamiz. Skalpelni ung kulda 
ushlab chap kulingiz yordamida fotoda berilgandek kilib uyib chiking Zanjira 
uyaetganingizda ganch taxta atrofida aylanib uymasdal balki, bir joyda uyishni 
urganing. Zanjirani uiishda bir xil chukurlikda uyish va kirralari bir tekisda chikishi 
kerak. xar bir kirraning kesishgan chiziklari bitta nuktada tutashishi natijasida 
piramidalar xosil buladi. Ayniksa, uymani kirrali bulishiga e’tibor bering. uymani 
bir kunda tugata olmasangiz ertasiga uyishingiz xam mumkin. Buning uchun ganch 
taxtani xul latta bilan urab sellofan paketga solib kuysangiz bir necha kun kotmasdan 
turadi. Keyin bemalol uyishni davom ettirishingiz mumkin. 
Oddiy zanjirani uyib bulgach, berilgan yelpiGich zanjira, murakkab va 
aylanma zanjiralarni chizib uyishingiz mumkin (yolpigiya zanjira, yolpigiya janjira, 
yopigli zanjira, yopigli zanjira. 
Oddiy naksh kompozitsiyalar tuzish. 
uzbek xalk ustalari kadimdan kullab kelayotgan jami nakshlar tabiat xamda 
voke’likning shartli tasviri bulishiga karamasdan uziga xos konun-koidalarga ega. Bu 
konun-koidalar tabiatning uzidan olingan. usimiklar fakat bir tomonga karab usadilar. 
Masalan, majnuntol xuddi pastga karab teskari usayotgandek tuyuladi, lekin novdadan 
barg bulib, bir tomonlama yunalishida davom etib keladi. Tabiatning bu konuni nakshda 
uz aksini topgan. Usta chizadigan naksh shunchaki kogoz betini tuldirish emas, balki, 
ongli ravishda tabiat va badiiylik konun-koidalariga amal kilgan xolda manzara tasvirini 
chizishdan iboratdir. Shuning uchun ganchkor ijodida eng kiyin va eng ma’suliyatli 
bosgich kompozitsiya nusxasini chizishdir. Agar naksh kompozitsiyasi tabiat konuniga 
zid bulsa, uyishda va pardozda xar kancha yutukka erishilsa xam ish kungildagidek 
chikmaydi. Daf’atan karaganimizda uyma naksh juda chiroyli, jozibador kurinadi, lekin 

---

birozdan sung undagi nuksonlar sezilib koladi. Bu esa kompozitsiyaning mukammal 
ishlanmaganligi natijasidir. 
Shunday ekan, kompozitsiya nima? degan savol tuKiladi? 
Kompozitsiya (mujassamot) - lotincha “kompositio” suzidan olingan bulib, 
tukish, tuzish, bir-biriga solishtirish, nakshni Koyasi, xarakteri va vazifasiga muvofik 
uyKun xamda mutanosib joylashtirish degan ma’noni anglatadi. (94 – rasm) 
Nakkoshlik, ganchkorlik, kashtachilik va boshka xalk amaliy bezak san’ati 
turlarida kompozitsiya tuzishda simmetriyani, markaz topishni, bezaklarning 
takrorlanishi, bezakning dinamikligini, chiroyliligi va tabiiyligi, Koyaviyligini, 
ranglarning yorkinligi va uyKunligini xisobga olish kerak. Bulardan xar birining xam 
uziga xos konun-koidalari bor. 
Ustalar chizadigan nusxalar uz xususiyatiga kura namoyon, turunj, kitoba, ruta, 
muxabbat, la’li, morpech, zanjira kabi maxsus kompozitsiyalarga bulinadi. 
Bundan tashkari xar bir insonning ismi bulganday, xar bir nakshning uz ismi 
buladi. Ustalar chizilgan xar bir nakshning tuzilishi, xarakterli urniga va uning falsafiy 
ma’nosiga karab ularga nom kuyadilar. Chunonchi Toshkent ganchkorlik maktabining 
yirik namoyayondasi Maxmud Usmanov uzining “San’atim-saodatim” (Toshkent, Yosh 
gvardiya, 1983) deb nomlangan risolasida naksh kompozitsiyalari nomini birma-bir 
sanab utar ekan: “xashti tufsor, sarniKon, tufsori kanot, turna kanot, xonagi burtma, 
xashti davra, chorsor davra yulduz, mashdona, parrak, oftoba, lola islimiy, bofta islimiy, 
erkin islimiy, turunj, bandi rumiy, islimiy guldona, islimiy madoxil, lula xoshiya” va 
boshka atamalar mavjud, deb kayd kiladi. 
Kompanovka (joylashtirish) - chizish kerak bulgan nakshni yoki biror tasvirni 
kogoz, ganch, faner yoki biror yuzaga tugri joylashtirish. 
Simmetriya - grekcha suzdan olingan bulib, ulchovlarning bir-biriga munosibligi 
(95 - rasm) 
Ritm - naksh elementining ma’lum masofada bir tekisda takrorlanib kelishi bulib, 
nakshdagi xarakatning uzluksiz va guzal kurinishini ta’minlaydi (96 - rasm). 
Asimmetriya - kompozitsiyada simmetrik muvozanatning buzilishi. 
Stilizatsiya - tabiatdagi usimlik, xayvon va boshkalarning tasviri, rangi, shakli va 
tuzilishini badiiy usulda umumlashtirish. 
Naksh kompozitsiyasini chizishda kuyidagilarga amal kilishi ya’ni: 
- tanob yoki novda tagidan gul, bargni koldirib tasvirlash mumkin emasligiga; 
- tanob bilan novdani farklab tasvirlashga; 
- taksimda ortikcha nusxa chizib kuymaslik; 
- tanobdan xech kachon gul, novda, Kuncha va boshkalar usib chikmasligiga; 
- naksh elementlarining nisbatini saklashga; 
- ganch uymaga moslab naksh kompozitsiyasi tuzishga;
- nakshning zichligiga; 
- naksh orasidagi zamin bushliklar nisbatini saklash va xokazolar amal kilish 
kerak. 
urgangan naksh elementlarimiz asosida oddiy naksh kompozitsiyalarini tuzamiz. 
Simmetrik nakshlar tuzmokchi bulsak, avval kogozga ma’lum ulchamda olib, uni 
taksimi asosida simmetrik tur chiziklarini chizib olamiz. Nakshlarning takrorlanuvchi 
eng xarakterli kismi taksim deb yuritiladi. 

---

Taksim nakkoshlikda nakshning ma’lum bir shaklda takrorlanuvchi kismi, bulagi 
(7 - rasm). 
urta Osiyo nakshlari uziga xos xarakterga ega bulib, nakshlarning deyarli 
xammasi takrorlanuvchi ma’lum bulakdan (kismdan) iboratdir. Shu taksim satxi taksim 
yuzi deyiladi. Nakkoshlar naksh chizishdan avval taksim yuzini kogozga belgilab, naksh 
kompozitsiyasning bir kismini chizib, axtasini oladilar. Nakkosh bezatiladigan yuzaga 
shu axta yordamida nakshni takrorlab tushirib tuldirib chikadi va bezatadi. Taksim 
kompozitsiyasining takrorlanuvchi kismi xar xil buladi. Chunonchi, uchburchak, 
turtburchak, kvadrat va xokazo. Doira yoki gumbazga muljallangan naksh taksimiy 
kompozitsiya yuzining turtdan, oltidan, sakkizdan, un ikkidan bir va xokazo kismlarini 
tashkil etib, taksim doirasida yonma-yon takrorlanadi. Bunday taksimni aylana taksim 
deb ataladi. Taksim tugri chizik buyicha takrorlansa, tugri taksim deb yuritiladi. Taksim 
tugri va oyna shaklida almashlab takrorlansa, unda chopurost taksim juda keng 
tarkalgan. Ganch uymakorligida taksimning uzini chizib olinsa buldi. Keyin shu taksim 
buyicha muayyan naksh kompozitsiyasining axtasini bemalol tayyorlash mumkin. 
Naksh kompozitsiyasi 98 - rasmda kursatilgan bosgichlarda chiziladi. 
Kompozitsiya chizishni yaxshilab urganib olish uchun naksh kompozitsiyalaridan bir 
nechta chizib mashk kilinadi. Chizilgan kompozitsiyalarning eng yaxshisi tanlab 
olinadi. Zanjiralardan birini xoshiya tarikasida kullash xam mumkin.
Agar zanjira kilmasangiz chetidan albatta ramka koldiring. Ramkasiz nakshni 
bezalmagan uyga uxshatish mumkin. 
Tuzilgan naksh kompozitsiyasini kalka (xitoy) kogozga kuchirib, axta (ulgi) 
tayyorlanadi. 
Axta - naksh yoki biror rasmni shaffof (kalka) kogozga chizib, chizik yullarni 
igna bilan teshib, buyum yuziga tushirish uchun tayyorlangan andaza (99 - rasm). 
Xorazmda ulgi, Buxorodan suzan deb yuritiladi. Ilk davrlarda ustalar buyum yuziga yoki 
naksh chiziladigan sirtga tugridan-tugri chizib, uyib naksh ishlay berganlar, keyinchalik 
axta orkali tasvirni tushirish kulayligini bilib, undan foydalana boshlaganlar. 
Nakkoshlar, ganchkorlar, yogoch umakorligi ustalari va boshkalar naksh 
kompozitsiyalarining andozasini yillar davomida saklab kelganlar. Bu esa xoxlagan 
vaktda ulardan foydalanish, zarur bulsa uni takomillashtirish imkonini berar edi. Bu 
axtalar xattoki otadan bolaga meros bulib bulib kolardi. Ustalar axtani maxsus 
sandiklarda saklab kelganlar. Uozir esa davlat arxivlarida saklanib kelinmokda. 
Masalan, mashxur ganchkorlar Usta Shirin Murodov, Toshpulat Arslonkulov, 
nakkoshlar: T.Tuxtaxujaev, Jalil Uakimov va boshkalar tayyorlagan axtalar arxivlarda 
saklanmokda. Axtani tayyorlash uchun shaffof (xitoy) kogozga naksh kompozitsiyasiga 
moslab simmetriya uki buyicha kogozni ikkiga, turtga va xokazoga buklanadi. 
Buklamaning bir kismiga naksh chiziladi. Nakshli shaffof kogozni yupka yostikcha 
ustiga kuyib, naksh chiziklari ustidan igna bilan teshib chikiladi. Nakshning yirik va 
maydaligiga karab igna tanlanadi. Igna bilan teshiladigan teshiklarning oraliKi 
nakshning mayda va yirikligiga boglik buladi. Agar naksh mayda bulsa, igna oraliKidagi 
masofa yakin buladi va aksincha naksh yirik bulsa, teshiklar oraliKi masofasi katta 
buladi. Naksh nusxasi igna bilan teshib bulingandan keyin, shaffof kogoz yoyib 
yuboriladi, natijada axta xosil buladi. Tayyor bulgan axtani ish yuzasiga kuyib, ustidan 
xoka urib va bosib yurgazib chikiladi. Natijada naksh nusxasi ish yuzasiga kuchiriladi. 

---

Ganch plita tayyor bulgandan sung uning ustiga naksh kompozitsiyasi axta va xoka 
yordamida tushiriladi yoki uni kul bilan kora kalamda tugridan-tugri chizish mumkin. 
Nakshning uyiladigan chegara chiziklari skalpelda tirnab kesib chikiladi. Shunday 
kilinmasa ganchni uyish jarayonida chiziklar uchib ketishi va uyma notugri uyilishi 
mumkin. Naksh zamini skalpelda uyilib, chetlari iskana yordamida tekislab chikiladi. 
uyma relefiga mos pardoz turi beriladi. (6-rasm) Masalan, pax pardoz, choka pardoz, 
lula pardoz yoki tabaka pardoz. Ayrim xollarda kompozitsiyada bir necha pardozni bir 
vaktda kullash xam mumkin. Ishning sunggida uymaning chetiga ishlangan zanjirani 
uyib pardoz beriladi. Uyingizda 100 rasmda berilgan naksh kompozitsiyalaridan birinchi 
bajaring. 
Mashk. Ruta kompozitsiya tuzish va uni uyish. 
Biz avvalgi darslarimizda oddiy naksh namunalarini chizish, uyish xamda ularga 
pardoz berishni urgangan edik. Bu mashKulotlar biz ganchkorlikda ishlatiladigan naksh 
elementlaridan foydalanib, oddiy ruta kompozitsiyasi tuzishni urganamiz. Chizgan 
kompozitsiyani uyib unga mos pardoz turini beramiz. Ruta kompozitsiyasini chizish va 
uni uyishdan avval “ruta nima?” va “uning kanday uziga xos tomonlari bor?”, degan 
savolga javob olishimiz lozim. 
Ruta - ikki tomonga ulanuvchi naksh taksimi, ya’ni xoshiya naksh (101 rasm). 
Uning ulchami kupincha 14-20 sm atrofida buladi. Uoshiya naksh xar xil bulib, uning 
mexrobga, xonaga ishlanishiga karab lula xoshiya, ishkomcha va boshka turlari buladi.
Uoshiya nakshlari deraza va eshikning kaddibastiga karab, ensiz va enli, yupka 
yoki kalin olinadi. Enli olinsa islimiy girixlardan foydalanish mumkin. Chizilayotgan 
naksh nusxasining xarakteriga karab xoshiyalar ketma-ket tunkarma usullarda ulanishi 
mumkin. Nakkosh tunkarma usulda takrorlanuvchi ruta chizayotganida taksim asosini 
kogozga (ikki buklab) chizadi, axtani aylantirib, undan foydalanadi. 
Tunkarma ruta kompozitsiyada bir yoki ikki, ba’zan uch chikish nuktasi odatda 
urtada buladi. (u bush joylarni tuldirishga xizmat kiladi). Ketma-ket ulanuvchi rutalar 
bir, ikki, uch yunalishli bulishi mumkin. Uar yunalishda bittadan chikish nuktasi buladi. 
Ikki chikish nuktali rutalarda aylantirma nusxa, deb ataladigan kompozitsiya xam 
uchraydi. Taksim chegaralaridagi ikki chikish nuktasidan chikuvchi novdalar soat yuliga 
uxshatilib, ikkinchi nuktani bosib utadi, ya’ni ikki nuktadan chikkan novdalar xalka 
xosil kiladi. Tuldiruvchi elementlar xam novdalarning urnashgan joyiga moslab 
chiziladi. 
Biz ruta kompozitsiyani urganishdan oldin oddiy ruta kompozitsiyani chizish 
bosgichlarini yaxshilab urganib olishimiz kerak . Uni albom yoki aloxida kogozga chizib 
mashk kilamiz. 
Ruta naksh kompozitsiyasini chizishda simmetriyaga, naksh elementlarining 
nisbatlariga, ularning ravonligiga va boshkalarga e’tibor berish kerak. 
Belgilangan naksh kompozitsiyasiga muljallab ganch taxta kuyiladi xamda ruta 
nakshining axtasi tayyorlanadi. Tayyorlangan axta ganch taxtaga tushiriladi va uyiladi, 
sungra unga tegishli pardoz turi beriladi. Endi uzingiz shu tarika 2,3,4 - rasmlarda 
berilgan kompozitsiyalardan ijodiy foydalanib, mustakil ruta naksh kompozitsiyasini 
tuzing. Tuzgan kompozitsiyangizga moslab ganch taxta kuyib, nakshni uying xamda 
unga tegishli pardoz turini bering. 

---

Muxabbat shaklidagi naksh kompozitsiyasini tuzish va uni uyish. 
Biz avvalgi darsda ruta kompozitsiyasi asosidagi naksh turini urgangan edik. Endi 
biz tugri turtburchak, (muxabbat) shaklidagi naksh kompozitsiyasini tuzishni, uyishni 
va unga tegishli pardoz turi berishni urganamiz. Bunday naksh kompozitsiyasi kvadrat 
bulishi xam mumkin. Bundan tashkari, kvadrat va tugri turtburchak ichidagi naksh 
kompozitsiyasi xech tomonga ulanmaydigan oddiy naksh kompozitsiya yoki xar 
tomonga ulanuvchan muxabbat nakshi xam bulishi mumkin (105 - rasm). Shunday ekan 
muxabbat naksh turi nima? 
Muxabbat - arabcha ustirmok degan ma’noni anglatadi. Asosi kvadrat yoki 
turtburchakdan tashkil topib, turt tomonga takrorlanadigan naksh taksimi. Katta 
yuzalarni bezashda muxabbatdan foydalaniladi. U urta Osiyo naksh kompozitsiyasida 
kup kullaniladi. Nakkosh muxabbatni chizishdan avval uning turtdan bir bulagini chizib 
olib, keyin axtasini tayyorlaydi. Muxabbatning usimliksimon, geometrik va boshka 
kompozitsiyaon turlari bor. Uning muxabbati mexrob, muxabbati bofta, muxabbati 
islimi, muxabbati girix va boshka atamalari mavjud. 
Biz muxabbat shaklidagi naksh kompozitsiyasi tuzishni mashk kilish uchun 
avvalo 106 - rasmda berilgan muxabbat shaklidagi naksh kompozitsiyasini kurib 
chikamiz va shu asosda uzimiz xam naksh kompozitsiyasini chizamiz. Chizishda 
kompozitsiyaning biror takrorlanadigan ikkidan bir yoki turtdan bir kismini chizib 
olamiz. Keyin esa shu nakshning axtasini tayyorlaymiz. Ganch taxta kuyib ustiga axta 
yordamida naksh nusxasini tushirib uyamiz va unga tegishli pardoz turini beramiz. 
Davragul kompozitsiyasi tuzish va uni uyish. 
Davragul ikki suzdan iborat bulib, davra, ya’ni doira va gul, ya’ni doira ichidagi 
naksh ma’nosini anglatadi. Umuman aytganda davragul - davra shaklidagi naksh 
kompozitsiyasi keng tarkalgan kompozitsiya turlaridan biri. 
Davragul asosan shiftning markaziga yoki devorga kup ishlatiladi. Bu naksh turi 
tuzilishi jixatidan islimiy, xandasiy (geometrik) va boshka naksh turlaridan iborat 
buladi. Kuprok binolarning ichki va tashki kismlarini bezashda ishlatiladi. Davragul 
kompozitsiyasi kuyma va uyma asosida xam ishlanadi. Biz xozircha fakat uyma 
usulidagi davragul kompozitsiyasi ishlashni urganamiz. 
Davragul kompozitsiyasi chizishdan oldin, bu naksh binoning kaeriga 
joylashtirilishiga karab, uzokdan kurinishi uchun yirikrok, yakindan kurinishiga ega 
bulishi uchun maydarok naksh tanlanadi. Davragul nakshi diametrik aniklab olinadi. 
Albom varaKida gichkina xomaki naksh nusxalari bajariladi. Shulardan uzingizga 
ma’kul tushgan xomaki rasm buyicha kattalashtirilgan davragul naksh kompozitsiyasi 
bajariladi. 
Buning uchun davragulning xakikiy kattaligidagi diametrda aylana chizib olinadi 
va shu aylanani turtga, sakkizga, unga, un ikkiga va xokazolarga bulib olinib, nakshning 
taksimi aniklanadi. Bu taksim doirada yonma-yon takrorlanadi, ya’ni aylanma taksimga 
naksh kompozitsiyasi chiziladi. 
Shu naksh taksimi buyicha uning axtasi tayyorlanadi. Ganch taxta kuyilib axta 
yordamida naksh nusxasi tushiriladi va uni uyib pardoz beriladi (7 - rasm).
Naksh namunalarini uyish va pardozlash 

---

Biz unta oddiy naksh namunalarini oddiydan murakkabga karab kalamda 
mashk kilgan edik. Endi xuddi shu: «Bodom guli» (1gul), «Pechak islimi» (2gul), 
«Bargli raftor» (3gul), «Bargli islimi» (4gul), «Aylana islimi» (5gul), «Gulli raftor» 
(6gul), «Kush mexrobli islimi» 
(7gul), «Bofta islimi» (8gul), «Patnisgul islimi» (9gul, «shukufta islimi» 
(10gul) nakshlarni uyishni va pardozlashni urganamiz. 
Dastlab shu nakshlarni avvalgi ulchamga nisbatan ikki marta kattalikdagi 
kogozda chizamiz. Shu ulchamga muljallab kolip reykalarini xozirlaymiz va tez 
ganch tayyorlaymiz (ganchni suvda kup korilmaydi, masalan, 10—20 martacha 
aylantiriladi). Tez ganch kalinligini 1 sm kilib kuyamiz va 20—25 minutdan keyin 
tez ganch kotib koladi. Usti xul latta bilan tekislanadi keyin esa 1,5 sm kalinlikda 
xovrnda (gul ganch) kuyiladi. Ganch kotgandan sung ganch plita kolipdan olib 
skalpelda ba’zi bir notekis joylari tekislanib chikariladi (uyma bosgichlar, Oddiy 
naksh kompazitsiyasini uyish bosgichlari). Masalan, misol tarikasida berilgan 
nakshni bajarishni kurib chikaylik. Ganch taxta kuyamiz va naksh namunasini 
ganch taxtacha yuziga kalamda anik kilib chizib chikamiz. utkir skalpel yordamida 
naksh zamini uyiladi. Zamin iskana yordamida tekislanib tozalanadi. Fotoda 
berilganidek pardoz beriladi. Kolgan nakshlar xam shu tarika kuyiladi va uyiladi 
(rasm). Naksh zaminini uyishda avval yarim margula va gajaklar atrofi uyib 
chikiladi, keyin esa novdalar atrofi uyib chikiladi xamda zamin tekislanadi. uyilgan 
releflarga esa fotoda berilganidek kilib pax pardoz beriladi. 
Ganch uymakorligida uyilgan relefga turt xil pardoz beriladi, ya’ni pax 
(yoyma) pardoz, choka (yorma) pardoz, lula pardoz va tabaka pardoz. 
1—4gullarni ikki katordan, kolgan gullarni esa bir martadan uyib mashk 
kilinadi. 
Axta va xoka tayyorlash. Axtanaksh yoki biror shaffof (kalka) kogozga 
chizib, chizik yullarini igna sanchib, buyum yuziga tushirish uchun tayyorlangan 
andaza. Xorazm ustalari axtani ulgi, Buxoro ustalari esa suzan deb xam yuritadilar. 
Ilk devorlarda ustalar sirtga tugridan-tugri chizib, uyib ketganlar, keyinchalik 
esa axta orkali tasvirni tushirish kulayligini _sezib foydalanib kelganlar. 
Nakkoshlar, ganchkorlar, yogoch uymakorlar va boshkalar naksh 
kompozitsiyalarining eskizini va axtalarini yillar davomida saklab kelganlar. Ular 
xoxlagan vaktlarida bu axtalardan ijodiy foydalanganlar. Bu axtalar xattoki 
otadanbolaga utib saklanib kelinib, bir katta boylik xisoblangan. Ustalar axtani 
maxsus sandiklarda saklab kelganlar. xozirda bunday axtalar ustalarning uzida va 
davlat arxivlarida saklanib kelinmokda. Masalan, mashxur ganchkorlar Usta Shirin 
Murodov, Toshpulat Arslonkulov, nakkoshlar T. Tuxtaxujaev, Jalil xakimov va 
boshkalarning tayyorlagan axtalari arxivlarda saklanmokda. 
Axta tayyorlash uchun naksh ishlanadigan yuzaga muljallab yupka shaffof 
(Xitoy) kogoz olinadi. Naksh kompozitsiyasiga moslab simmetriya uKi buyicha 
shaffof kogozni ikkiga, turtga va xokazoga buklanadi. Buklamaning bir kismiga 
naksh chiziladi. Nakshni shaffof kogozni yumshok yostik ustiga kuyib naksh 
chiziklari ustidan igna bilan teshib chikiladi. Nakshning yirikmaydaligiga karab 
igna tanlanadi. Igna teshigi oraliKi nakshning myayda va yirikligiga boglikdir. 
Sanchilgan nusxa ' ayyor bulgandan sung, shaffof kogoz yoyib yuboriladi. Tayer 

---

bulgan axtani ish yuzasiga kuyib ustidan xoka urib va bosib yurgizib chikiladi. 
Natijada naksh nusxasi ish yuzasiga kuchiriladi. 
Xokadasmol yupka latta yoki ikki kavat doka parchasiga maydalangan pista 
kumir, bur (mel) yoki belila kukuni solib uni xaltacha xolida tugiladi, buni ustalar 
xoka deb yuritadilar. Axta ustidan xoka urib chikiladi yoki yengil bosib yurgiziladi. 
Natijada naksh nusxasi kerakli yuzaga utib koladi. 
Geometrik naksh 
urta Osiyo san’ati kadimdan mashkurdir. utmishda ota-bobolarimiz kurgan 
muxtasham binolar xozirgi kungacha maftunkor jilvasini yukotmagan. Yuksak did 
bilan ishlangan nakshlar xar bir tomoshabinni xayratga solib kelmokda. xattoki chet 
ellardan tashrif buyurgan sayoxatchilar xam jumxuriyatimizdagi kadimiy 
yodgorliklarni, badiiy did bilan ishlangan nakshlarni kurib lol kolmokdalar. 
Buxorodagi Ulugbek madrasasi, YuNYeSKO muxofasidagi Ismoil Somoniy 
makbarasi, Kalon minorasi, Samarkanddagi Shoxizinda makbarasi, Guri Amir 
makbarasi, Ulugbek, Sherdor, Tillakori madrasalari va boshkalar sharkning nodir 
guzalligi, soddaligi xamda naksh motivlarining ulugvorligi bilan kishilarni sexrlab 
kelmokda. Yuzlab, minglab xalk me’morlarining kavarik kullari bilan yaratilgan 
yodgorliklardagi jonli nakshlar xuddi tabiatning guzallik olamini kuylayotganday 
tuyuladi va kishilar ruxiyatiga kutarinki rux bagishlaydi. Chunonchi Samarkanddagi 
asrlar davomida musulmon sharkida dong taratgan oliy bilim maskani Ulugbek 
madrasasini tomosha kilar ekanmiz, uning ta’limtarbiya maksadida kuzlab bunyod 
kilganligini nakkoshlar bezagi orkali sezish oson. Madrasaning bezagidagi birbirini 
kesib utgan bexisob chiziklardan kup burchakli va kup kirrali yulduzlardan tashkil 
topgan nakshlar xuddi koinotdagi charaklab turgan nakshlarni asrlar osha xikoya 
kilib turganday tuyuladi. Ana shu birbirini kesib utgan bexisob chiziklar, xar xil 
burchakli va kirrali yulduzlardan tashkil topgan geometrik nakshlarni girix deb 
yuritiladi. 
Girix — forscha, chigal, tugun degan ma’noni anglatadi. xandasiy naksh. 
Murakkab naksh turi. Geometrik naksh muayyan taksimlarga ega buladi. xar bir 
taksim uz tuzilishiga ega buladi. Girix urta Osiyoda va Yakin Sharkda keng tarkalgan 
naksh bulib, X I I —XVI asrlarda ayniksa urta Osiyoda juda keng tarakkiy kilgan. 
Pokiston, Turkiya, Ispaniya, Xitoy, Yaponiya kabi mamlakatlarda keng tarkalgan. 
Dunyoda girixni eng kup tarkalgan joyi urta Osiyodir. urta Osiyoda girixlarning juda 
kup turi mavjud. Bu girixlarni arxitektura minoralaridan tortib kitob varaKigacha 
bezatilganining guvoxi bulamiz.Albatta biz tarixga nazar tashlar ekanmiz usha 
zamon uchun girixni chizmachilik asboblari matematik formulalar asosida ishlanishi 
bu katta ilmiy kashfiyot edi. Bu girixni ishlagan ustalar matematika fanini egallagan 
kishilar bulganlar. Mana karshimizda arxitektura yodgorliklari turibdi. Ulardagi 
geometrik nakshlar shunday aniklikda ishlanganki, kishini lol koldiradi. 
Olimlarimiz ana shu girix ishlash sirlarini topish maksadida kup izlanishlar kildilar, 
lekin bu jumboglardan tula ma’lumotlar ololmadilar. Chunki usha vaktdagi ustalar 
bu geometrik nakshni kurishni sir deb bilib kogozda yoki tushuntirib koldirmaganlar. 
Shuning uchun xam otadanbolaga utib unutib yuborilgan. Ana shu sabablarga kura 
xozirgi zamonamizda xam kupgina ustalarimiz girixni yechimini topishga 

---

kiynaladilar. Sharkning mashxur olimlaridan Abdulvafo al Buzjoniy (940—998) 
uzining kitoblarida 20 ga yakin geometrik nakshlar yechimi tugrisida yozib 
koldirgan. Bularda girixni ba’zi oson yullarini tushuntirib utgan. Masalan, uning 
kitoblaridan birida kurilish va geometrik naksh yechimi tugrisida yozilgan. Bu kitob 
xozir Parijdagi muzeylardan birida saklanmokda. Abdulvafo al Buzjoniy uzining 
asarlarida girixni tayyorlash usullarini kursatib utsada, bizga girix yechimi tugrisidagi 
ma’lumotlar berilmagan. 
Madoxili shaklidagi nakshlar. U uzining kitobida kvadratni uchga, beshga 
bulishning eng sodda oson yullarini keltiradiki, bu usha davr uchun katta ilmiy va 
amaliy axamiyatga molik edi.’Murakkabligidanmi yoki yasash konunkoidalarining 
asta-sekin unutib ketganligidanmi, xullas biz uchun noma’lum. XVII asrga kelib, 
girix san’ati juda kam ishlatiladigan buldi. Girix chizadigan ustalar nixoyatda kam 
kolgan. Girix chizish murakkab bulgani uchun xamma ustalar chiza olmaganlar. usha 
davrlarda girix nakshini yaxshi bilgan ustalar yetuk ustalar bulib xisoblanganlar. 
Shunday ustalardan biri Usta Shirin Murodov bulgan. U yangi girixlarni osonlik 
bilan chiza olgan xamda uz urnida ustalik bilan kullay olgan. U uz davrida girixni 
piri xisoblangan, uni girixkor usta deb xisoblaganlar. Shuning uchun girix chiza 
olmagan ustalarni yetuk usta deyilmagan. 
Bunday olimlardan B. N. Zasipkin, N. B. Baklanov, G. I. Gogonov, S. 
Polupanov. Ular arxitektura yodgorliklaridagi girix namunalarini tuplagan va 
ularning yechimlarini taxlil kilib ilmiy izlanishlar olib borganlar. San’atshunos 
olimlar, fan doktori, professorlar, L. Rempel «Panjara», «Arxitekturnsh ornament 
Uzbekistana», M. Bulatovning «Geometricheskaya garmonizatsiya v arxitekture 
Sredney Azii IX—XV vekov» kabi asarlarida girix xakida batafsil yozib utganlar. 
xozirgi vaktda girixkor ustalarimizdan biri 3. Bositxonovdir. 300 ga yakin ishlagan 
yangi girix nakshlari bilan jumxuriyatimizda mushxurdir. xozirda xar bir binoni 
bezashda geometrik nakshlar kullab kelmokdalar. Albatta bu bezatilgan girixlar tugri 
kullanilgan deya olmaymiz. xar bir odam uz xarakteri va kurinishiga ega bulganday, 
xar bir girix uziga xos xarakter va yechimga ega. Shu tomonlarini bilmagan ustalar, 
yosh bezatuvchilar kupgina kamchiliklarga yul kuymokdalar. Ular tayyor girixlarni 
ba’zi kitob arxitektura yodgorliklaridan notugri kuchirib, tushunmay yoki tugri 
kuchirib olsada, uz urnida kullay olmayaptilar. Girix nakshining uz konunkoidalari 
bor. Shuning uchun xam biz ularga girix naksh yasash geometriyasini 
konunkoidalarini chukur urgatmoKimiz lozim. Avvalgi ustalarimiz xar xil kabarik 
sirtlarga girix nakshini kanday moslab ishlagani eng muximi kanday metodlarda 
tuzilganligi bizgacha noma’lum. Buning sababi girix chizish metodikasi buyicha 
maxsus albomlar va kitoblarning yukligidir. xattoki girix chizish metodikasiga oid 
makolalar yuk. Shuning uchun xam maktabdagi xalk amaliy san’ati tugaraklarida, 
maxsus bilim yurtlarida va oliy ukuv yurtlarida deyarli girix chizish konunkoidalari 
yaxshi urgatilmayapti. Shu singari me’morlar xalk amaliy san’ati ustalari va 
ukutuvchilar, tugarak raxbarlari xam girix chizish geometriyasini chukur urganishda 
ma’lum kiyinchiliklarga uchramokdalar. Shuning uchun biz sizlar bilan yangi 
girixlarni xosil kilishning ba’zi yullari xakida kiskacha tuxtalib utmokchimiz. Girix 
usimliksimon nakshlardan fark kiladi. usimliksimon nakshlar tabiatdan barg, gul, 
novda va boshka narsalarni nakkosh tomonidan stillashtirib olingan shaklidir. 

---

Geometrik natssh esa tabiatdagi barg, gul va boshka narsalarni umumiy shakli olinib 
geometrik shaklga keltirilganligidir. Gaplar suzlardan, suzlar esa xarflardan tashkil 
topganday girixlar xam uz elementlaridan tashkil topadi. 
Geometrik naksh elementlari turt kismdan uchburchaklar, turtburchaklar, 
kupburchaklar va egri chiziklardan tashkil topadi. Shu girix elementlari yordamida 
minglab nakshlar yasash mumkin. Girix xam naksh turlari singari taksim deb 
ataladigan juda oddiy elementdan tashkil topadi. Shu taksimlarning takrorlanishidan 
tugal naksh kompozitsiyasi xosil kilinadi. Geometrik naksh kompozitsiyalarini 
tuzishning uziga xos turli sirlari mavjud bulib, siz bilan girix naksh tuzishning ba’zi 
bir tomonlarini urtoklashmokchimiz. Yangi girix kompozitsiyalari tuzishning 
kuyidagi sirasrorlarini sanab utmokchimiz. 
1. Girix elementlarini kombinatsiyalash asosida naksh kompozitsiyasi xosil 
kilish: 
a) turtburchaklar kombinatsiyasi asosida; 
b) uchburchaklarning kombinatsiyasi asosida, 
v) muntazam kupburchaklarning kombinatsiyasi asosida, 
g) egri chiziklar kombinatsiyasi asosida. 
2. girix elementlarini ba’zi tomonlarini davom ettirish bilan. 
3. Kompozitsiyaga ba’zi elementlarni kushish bilan. 
4. Kompozitsiyadagi naksh elementlarining ba’zi tomonlarini uzgartirish 
bilan. 
5. Ikki xil girix elementlarini biriktirib. 
6. Ba’zi girix kompozitsiyasidagi ayrim bulaklarni olib tashlash natijasida. 
7. Girik kompozitsiyalarini bir necha mustakil kompozitsiyalarga ajratish. 
8. Turli tur chiziklar yordamida xar xil kompozitsiyalar tuzish va xokazolar 
(Turlar vositasidagi girix chizish). 
Girix dla’lum mazmunga va xarakterga ega buladi. Tabiatda xar bir 
usimlikning nomi bulganidek girixlarning xam uziga xos nomlari bilan yuritiladi. 
Agar girix 5 kirrali yulduzdan iborat bulsa, besh raxli girix deb yuritiladi. Xuddi 
shunday shu shaklning kirralari soniga karab nomlanadi. Girix 5 va 6 kirrali 
yulduzsimon elementlardan iborat bulsa, uni besholti raxli girix deb ataladi. Agar 6 
va 10 kirrali yulduzsimon elementlardan iborat bulsa, oltiyuun raxli girix deb 
nomlanadi. Agar 5,8 va 12 kirrali yulduzsimon elementlardan iborat bulsa, 
beshsakkizun ikki raxli girixlar deb nomlanadi va xokazo (Oddiy girix, girix, girix, 
girix, girix). 
Uozir jumxuriyatimizda talantli kuli gul xalk amaliy san’ati ustalari Maxmud 
Usmonov, Zogir Bositxonov, Anvar Ilxomov, Komiljon Karimov, Umar Toxirov, 
Ziyovuddin Yusupov, xayotilla Abdullaev va boshkalar zamonaviy muxtasham 
binolarni bezatishda kullagan girixlari uzining soddaligi va guzalligi, original 
elementlari va mukammalligi bilan ajralib turadi. xozirgi zamonaviy binolarda 
girixning bunday namunalarini Guzal kafesi, Guliston restorani, Uzbekiston 
komsomoli Markaziy Komiteti binosida, sirk binosida, tarix muzeyida, Uzbekiston 
mexmonxonasida va boshka joylarda kurish mumkin. Bu nakshunigoralar binolarga 
kurkamlik baxshida etib turibdi. xa, jaxonga mashxur Firdavsiy, Abu Ali Ibn Sino, 
Al Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Umar Xayyom, Alisher Navoiy, Bobir kabi olim 

---

xamda shoirlar binolarning guzal bulishiga, kishilar xayolini tortuvchi 
nakshunigoralar bilan bezatilishini, ular tabiatning guzal manzaralariga monand 
yaratilishini tarKib etganliklari bejiz emas albatta.
Namoyon kompozitsiyasini tuzish va uni uyish. 
Avvalgi darslarimizda oddiy ruta, turtburchak va doira kompozitsiyalar tuzish, 
uyish va ularga mos pardoz turini berishni urgangan edik. Endi biz ustalarimiz 
chizadigan nusxalar uz xususiyatiga kura murakkabligi bilan fark kiladigan uziga xos 
murakkab bulgan namoyon kompozitsiyani bajaramiz.
Namoyonning uzi nima? 
Namoyon - forscha kurinish, manzara demakdir (108-rasm). Namoyon 
murakkablashgan yetuk naksh kompozitsiyasi. Namoyon vokelikning umumlashgan 
tasviriy obrazini uzida aks ettiradi. Namoyon kompozitsiyasida, masalan, chamanzor, 
bogu bustonlar, daryolar, gullar, barglar va boshkalar kuprok tasvirlanadi. Namoyon 
chetlaridagi xoshiya namoyonning badiiy kurinishida muxim rol uynaydi. Namoyon 
xech nimaga ulanmaydigan mustakil kompozitsiya bulib, murakkab naksh turiga kiradi. 
Uning usimliksimon, geometrik, gulli girix ramziy va boshka turlari mavjud. (109, 110 
– rasmlar). Namoyonni ishlashda ustalar uning uzok va yakindan kurinishini xam 
aloxida xisobga oladilar. 
Namoyon islimiy nakshdan iborat bulsa, unda uning band va tanoblari darajalarga 
bulib chikiladi. Gulli girixlar namoyonda girix asosiy, islimiy naksh esa tuldiruvchi 
xisoblanadi. Namoyon girixdan tashkil topgan bulsa, uni xam asosiy, xam tuldiruvchi 
girixlarga bulish mumkin, ya’ni yirik girixlar ichiga mayda girixlar chiziladi. 
Namoyonlar simmetrik va asimmetrik tuzilishiga ega buladi. XIX asrning 
urtalarida xar bir voxaning namoyonlari uziga xos bulib, ular bir- biridan fark kiladi. 
Ular xarakterli naksh uslubiga ega. Masalan, Xiva nakkoshligidagi namoyonlarda 
bandlar bir-biri bilan spiralsimon ulanib ketadi. Barg, gullar kam kullaniladi. Ularning 
kompozitsiyasi dinamik xarakterga ega buladi. Toshkent ustalarining namoyon 
kompozitsiyalari uziga xos bulib, usimlik va gullarning kupligi bilan ajralib turadi.
FarKona namoyon naksh kompozitsiyalarida tabiatdagi gul, barg, meva (lola, 
atirgul, bodom gul, majnuntol, anor va xokazolar) va boshkalar tugridan-tugri uzi 
tasvirlanadi. Ularning mexrobi namoyon, chorsi namoyon seraftor, shabaki namoyon, 
majnuntol namoyon va boshka atamalari bor. 
Amaliy ishga utishdan avval namoyonning mavzusini aniklab olamiz. Chunonchi 
namoyoni Samarkand, namoyoni Buxoro, islimiy namoyon, A.Navoiy, Ulugbek, 
majnuntol, anor kabi mavzulardan biri aniklab olinadi. Masalan, "Gur Amir" 
mavzusidagi namoyonni olaylik (111-rasm). U kuyidagi bosgichda bajariladi: 
1. “Gur Amir” mavzusiga oid rasmlar jurnal, gazeta, kitob va boshka manbalardan 
yigiladi va yaxshilab urganiladi. 
2. Shu mavzuga bagishlangan kompozitsiyalar chiziladi va ulardan eng yaxshisi 
tanlab olinadi. 
3. Shu xomaki kompozitsiyaning xakikiy kattalikdagi rasmini chizib, uning axtasi 
tayyorlanadi. 
4. Ganch taxta tez ganch va gulganch usuli bilan kuyilib tayyorlanadi. 

---

5. Ganch taxataga naksh kompozitsiyasi tushiriladi. 
6. Kompozitsiya uyib, unga tegishli pardoz turi beriladi.
7. “Guri Amir” mavzusidagi kompozitsiya kerakli joyga ilib kuyiladi. 
Mashk. Namoyon kompozitsiyasini tuzish va uni amalda bajarish. (113, 114 – 
rasmlar). 
Texnika: kogozga kalamda chizish, ganch taxtani jarroxlik pichoKida va iskanada 
uyish. 
Material: ganch, gips yoki alebastr, kogoz, shaffof kogoz va boshkalar. 
ulcham: 50x50, 50x60, 80x40 va boshkalar. 
Bajarish bosgichlari:
a) namoyon naksh kompozitsiyasini chizish; 
b) axta tayyorlash; 
v) ganch taxta tayyorlash; 
g) naksh namunasini ganch taxtaga kuchirish; 
d) naksh namunasini uyish; 
e) pardozlash; 
Panjara o’yma 
Panjarasimon uyma. Alebastrdan yoki ganchdan tayyorlangan panjaralar 
xonalarga deraza urnida kup ishlatilgan. Panjaralar xonani yoritish va shamollatish 
vazifasini utagan. Kishda esa panjaraga ok kogoz yopishtirib chikilgan. Panjaralar 
badiiy kilib ishlanardi, bu xonaga yanada kurkamlik baxsh etar edi. Panjaralar 
umuman tuzilishi jixatidan turtburchak, aylana, yarim aylana, segment va boshka 
shakllarda oulishi mullkim. avval bu panjaralarni tobadon deb yuritilar edi. 
Panjaralar ganchdan alebastrdan tayyorlanib unga ba’zan ishlov berilar, ba’zan 
ishlov berilmas edi. Ayrim panjaralarga koshin, yopishtirib ishlanar edi, bunda 
panjara mustaxkam va kurkam bular edi. Ustalar panjara tayyorlashda kuprok 
shirach kushib ularning mustaxkamligini yanada oshirganlar. Panjaralar kalinligi 
ishlatilish joyiga karab xar xil kupincha 4—5 sm bulgan. Panjaralarning 
mustaxkamligini oshirish maksadida ustalar zanglamaydigan yoki moy buyoklar 
bilan buyalgan simlardan foydalanganlar. Bu simlar panjarani uzok vakt 
saklanishiga katta yordam bergan. Ba’zi panjaralarga esa sim kullanilmaydi. Panjara 
tayyorlashda ganchkor ustalarimizdan Usta Kuli Jalilov, Usta Shirin Murodov, 
Toshpulat Arslonkulov, Maxmud Usmonovlar juda kup badiiy panjaralar 
yaratganlar. 
Panjaralar urta Osieda uziga xos xarakterga ega bulib, kupincha geometrik va 
usimliksimon naksh tuzilishiga ega. 
Panjaralar ikki xil texnologiya buyicha tayyorlanadi: uyma, kuyma. Biz xar 
ikkala usulning texnologiyasi bilan tanishib chikamiz. 
uyma panjara tuzilishi jixatidan geometrik, usimliksimon va boshka turlarga 
bulinadi. Panjaralar yasalishining oson va murakkabligi jikatidan oddiy, murakkab 
panjaralarga bulinadi. 
Ayniksa, murakkab panjaralar ishlashda Usta Shirin Murodov, kupgina noyob 
panjara asarlari yaratdi. Masalan, Usta Shirinning Kurant binosiga ishlagan ajoyib 
panjarasi bunga misol buladi. Panjaralarni ustalar kuyidagi bosgichlarda 
tayyorlaganlar. 

---

1. Panjara kuyiladigan joyning ulchami olinadi va unga bir kancha naksh 
kompozitsiyalar eskizi tayyorlanadi. 
2. Ma’kul tushgan naksh kompozitsiyasi asosida uning axtasi tayerlanadi. 
3. Tekis gorizontal satxga naksh kompozitsiya nusxasi tushiriladi va atrofi turt 
kirrali reyka bilan yaxshilab chegaralab kuyiladi. 
4. Agar simtur kuymokchi bulsak uning naksh tasviri tushirilgan izlari 
buyicha uyilmaydigan joylariga zanglamaydigan sim turlari birbiriga maxkamlab 
kuyiladi. 
5. Maxsus idishda xovonda tayyorlab yuzaga kuyiladi. 
6. Ma’lum vaktdan sung ganch kotgach, ganch taxtani vertikal xolatda 
turKizib kuyiladi. 
7. Naksh kompozitsiyasi nusxasini ganch taxtaning ikki tomoniga anik kilib 
ustmaust tushiriladi. 
8. Tushirilgan naksh nusxasining chiziKi ustidan «kalamitok» yoki skalpel 
asosida tirnab chizib chikiladi. 
9. Maxsus formada «kalam» yoki ganch asbobi yordamida kaft orasiga kuyib 
aylantirib teshiladi. 
Shu teshik yordamida uymani kerakli joyigacha uyib chikiladi. Ba’zi katta 
panjaralarda oddiy arradan xam foydalaniladi. 
Panjara tayyorlash. Bunda ishni osonlashtirish maksadida koliplardan 
foydalaniladi. Kolip asosida panjara tayerlash ancha arzon tushadi, uyma panjara. 
lekin u uyma panjaradan sifati jixatidan fark kiladi. Kuymada kupincha 
geometrik naksh shaklidagi panjaralar tayyorlanadi. Kuyma panjara kuyidagicha 
tayyorlanadi. 
Dastlab panjaraning eskizi sungra uning axtasi tayyorlanadi va turtburchak 
reyka yasab uning ichiga loy yeki ganchdan kolip yasaladi. Nusxa yaxshi kuchishi 
uchun kolipga ziKir moy surkab kuyiladi va kaymokdan suyukrok kilib xovonda 
tayyorlanib kolipga kuyiladi. Agar simtur kuymokchi bulsangiz avval sim turni 
kolipga tugrilab kuyib keyin xovonda kuyiladi. 
Kuyilgan ganch kotgandan sung ajratib olinadi va ganchkorlik asbobi 
yordamida tugrilab chikadi. Shunday kilib panjara tayyor buladi. Kuyma panjaralarni 
kupincha uylarning tashki va ichki tomonlariga kullashgan. Bunga Usta ganchkor 
Toshpulat Arslonkulovni bir kancha asarlari, Usta Shirin Murodovning Sitorai 
MoxiXosa saroyidagi panjaralari, Maxmud Usmonovning kupgina panjara ishlari 
misol bula oladi. 
Uyma panjara tuzilishi jixatidan geometrik, usimliksimon va boshka turlarga 
bulinadi. Panjaralar yasalishining oson va murakkabligi jixatidan oddiy, murakkab 
panjaralarga bulinadi. 
Ayniksa, murakkab panjaralar ishlashda Usta Shirin Murodov, kupgina 
noyob panjara asarlari yaratdi. Masalan, Usta Shirinning Kurant binosiga ishlagan 
ajoyib panjarasi bunga misol buladi. Panjaralarni ustalar kuyidagi bosgichlarda 
tayyorlaganlar. 
1. Panjara kuyiladigan joyning ulchami olinadi va unga bir kancha naksh 
kompozitsiyalar eskizi tayyorlanadi. 
2. Ma’kul tushgan naksh kompozitsiyasi asosida uning axtasi tayyorlanadi. 

---

3. Tekis gorizontal satxga naksh kompozitsiya nusxasi tushiriladi va atrofi turt 
kirrali reyka bilan yaxshilab chegaralab kuyiladi. 
4. Agar simtur kuymokchi bulsak uning naksh tasviri tushirilgan izlari 
buyicha uyilmaydigan joylariga zanglamaydigan sim turlari birbiriga maxkamlab 
kuyiladi. 
5. Maxsus idishda xovonda tayyorlab yuzaga kuyiladi. 
6. Ma’lum vaktdan sung ganch kotgach, ganch taxtani vertikal xolatda 
turKizib kuyiladi. 
7. Naksh kompozitsiyasi nusxasini ganch taxtaning ikki tomoniga anik kilib 
ustmaust tushiriladi. 
8. Tushirilgan naksh nusxasining chiziKi ustidan «kalamitok» yoki skalpel 
asosida tirnab chizib chikiladi. 
9. Maxsus formada «kalam» yoki ganch asbobi yordamida kaft orasiga kuyib 
aylantirib teshiladi. 
Shu teshik yordamida uymani kerakli joyigacha uyib chikiladi. Ba’zi katta 
panjaralarda oddiy arradan xam foydalaniladi. 
Panjara tayyorlash. Bunda ishni osonlashtirish maksadida koliplardan 
foydalaniladi. Kolip asosida panjara tayyorlash ancha arzon tushadi, lekin u uyma 
panjaradan sifati jixatidan fark kiladi. Kuymada kupincha geometrik naksh 
shaklidagi panjaralar tayyorlanadi. Kuyma panjara kuyidagicha tayyorlanadi. 
Dastlab panjaraning eskizi sungra uning axtasi tayyorlanadi va turtburchak 
reyka yasab uning ichiga loy yoki ganchdan kolip yasaladi. Nusxa yaxshi kuchishi 
uchun kolipga ziKir moy surkab kuyiladi va kaymokdan suyukrok kilib xovonda 
tayyorlanib kolipga kuyiladi. Agar simtur kuymokchi bulsangiz avval sim turni 
kolipga tugrilab kuyib keyin xovonda kuyiladi. 
Kuyilgan ganch kotgandan sung ajratib olinadi va ganchkorlik asbobi 
yordamida tugrilab chikadi. Shunday kilib panjara tayyor buladi. Kuyma panjaralarni 
kupincha uylarning tashki va ichki tomonlariga kullashgan. Bunga Usta ganchkor 
Toshpulat Arslonkulovni bir kancha asarlari, Usta Shirin Murodovning Sitorai 
MoxiXosa saroyidagi panjaralari, Maxmud Usmonovning kupgina panjara ishlari 
misol bula oladi. 
Toshoyna ustiga ganch uyish 
Ganch oynakorligi. Ganch oynakorligining murakkab va nozik tomoni 
shundaki toshoyna ustiga ganch uymakorligi kullashdir. 
Ganch uymakorligining bu turi X I X asrda vujudga kelib birinchi bulib 
buxorolik ganch uymakor usta Usta Shirin Murodov kullagan. Uning 
oynakorlikdagi eng ajoyib ishlaridan biri Sitorai MoxiXosadagi «Ok zal» (xonai 
safed)dir. Unda xech kaerda kullanilmagan toshoyna ustida ganch uymakorligini 
birinchi bulib kulladi. Xona oppok uyma ganch bilan koplangan bulib, toshoynada 
tashkaridagi manzara va atrofdagi mayin ganch uymakorligi aksi tasvirlanib yanada 
xonani keng jozibador, uziga xos kurinish xosil kiladi. 
1947 yillari usta Shirin Murodov Alisher Navoiy nomli opera va balet katta 
teatrining, Buxoro mexmonxonasi zalida toshoyna ustida yanada ajoyib ganch 
uymakorligini bajardi. Keyinchalik esa toshoyna ustiga ganch uymakorlik bajarish 
keng tarkaldi. xozir ustalar Maxmud Usmonov, Ziyodilla Yusupov, Otajon 

---

Bobojonov va boshkalar bu ganch uymakorlik turini keng kullab davom ettirib 
kelmokdalar. xozir ganchkorlar ishlagan Toshkentdagi «Guliston» restorani, 
markaziy univermagning sovKalar bulimini, Frunze rayonidagi «Baxt uyi» va 
boshka joylarda toshoyna ustiga bajarilgan ajoyib namunalarni kurish mumkin. 
Toshoyna ustiga ganch uymakorligini bajarish xam kuyidagi bosgichlardan 
tashkil topgan. 
Naksh kompozitsiyasini tuzish uni shaffof (kalka) kogozga kuchirish, axta 
tayyorlash, toshoynani ramkaga joylashtirish va xovonda tayyorlash uni toshoynaga 
kuyish. Ganch taxta ustiga naksh nusxasini tushirish, naksh chiziklarini siyoxli 
kalamda chizib chikish, naksh zaminini uyish. Relefga pardoz berish, toshoynani 
tozalash, uymani kerakli joyga urnatish. 
Toshoyna ustiga ganch uymakorligini bajarishning ikki usuli bor. Birinchisi 
uncha katta bulmagan toshoynalarni chetiga yogoch ramka va orka tomoniga faner 
urnashtirib gorizontal yoki vertikal kilib aloxida uyish mumkin. Ikkinchisi 
toshoynani devorga urnatib keyin ganch uymakorligini bajarish. 
Biz yogoch ramkaga olingan gichik xajmdagi toshoynaga ganch 
uymakorlikni bajarishni kurib chikamiz. 
Toshoynaga uyma bajarishdan avval bor yuzaga moslab naksh kompozitsiya 
chizishning uziga xos tomoni bulib, naksh elementlarini birbiriga tegib turadigan 
kilib chizish kerak. Chunki, naksh kompozitsiyada gulning bandlari va elementlari 
birbiriga tegib turmasa uyish jarayonida sinib ketishi mumkin. Naksh chetiga oddiy 
yakka zanjira chizilsa kompozitsiyani yanada chiroyli chikishiga yordam beradi. 
Kompozitsiya chizilgandan sung nakshning asl nusxasi ustiga shaffof (kalka) 
kogoz kuyilib, yumshok kalamda kuchirib olinadi. Kompozitsiyaning axtasi (ulgisi) 
tayyorlanadi. Toshoynani orka tomoniga faner urnatiladi va toshoyna chetiga ramka 
kilinadi. Toshoyna mixlar bilan mustaxkamlanib kimirlamaydigan kilib 
urnashtiriladi. Kokilgan mixlar albatta 1 sm — 1,5 sm chikib turishi kerak. Chunki 
ganchni yaxshi ushlab kolish uchun karkas vazifasini utaydi. 
Toshoynaning xajmiga karab xovonda tayyorlanadi va kuyiladi. 
Toshoynadagi ortikcha xovondani tugri tayokchada kirib tashlanadi. Bu 
jarayonlar davomida toshoynaning orka tomonini namdan saklash lozim. Agar 
toshoynaga orka nam ta’sir kilsa doKlar xosil bulishi mumkin. Bu ishning umumiy 
kurinishiga salbiy ta’sir etadi. Toshoynaga kuyilgan ganchning kalinligi 0,3 dan — 
0,8 sm dan oshmasligi kerak. Bu albatta gichik da urtacha kattalikdagi toshoynalarda 
beriladigan uyma ishlarga taalluklidir. 
Ganch kotgandan sung axta yordamida ganch yuzasiga naksh 
kompozitsiyasining nusxasi tushiriladi. Tushirilgan naksh izlarining uchib 
ketmasligi uchun siyox kalamda ustidan chizib chikiladi. 
Skalpel jarroxlik pichoKi yerdamida uyish jarayoni boshlanadi. Avval naksh 
zaminini toshoyna chikkuncha uyib tashlanadi. uyayotganda gulning bandlari va 
elementlari birbiriga tegib turishini xisobga olish maksadga muvofikdir. Chunki, 
yukorida aytib utganimizdek oyna sinib ketishi mumkin. 
uyish jarayonida novdalarni bir xil kalinlikda chikishiga ularni elastikligini, 
xar bir elementlarni xarakterli nuktalarini yukotmaslik kerak. 

---

Zamini uyilib bulingandan sung uziga xos pardoz beriladi. Toshoyna sirti 
extiyotlik bilan uchiga paxta uralgan chupda tozalanadi. uyma 
aminini tozalashda ganch kirralariga extiet bulish lozim. YOGOCH ramka ok 
rangga buyaladi va buyok kotgandan sung maxsus joyga ilib yoki urnatib kuyiladi. 
Ganch o’ymakorligida ranglardan foydalanish tarixi 
Hayotni rangsiz tasavvur etib bulmaydi. Tabiatga nazar tashlasak uni xar xil 
ranglardan tashkil topganining guvoxi bulamiz. Tabiat shunday guzalki, 
Rangli ganch uymakorligi. xayotni rangsiz tasavvur etib bulmaydi. Tabiatga 
nazar tashlasak uni xar xil ranglardan tashkil topganining guvoxi bulamiz. Tabiat 
shunday guzalki, undagi ranglarning sonsanoKi yuk. Bu tabiatning inomini, 
guzalligini, nafosatini yukori did egalari uzlarining san’at asarlarida kursatib 
kelganlar va kelmokdalar. Ranglarni sezish, ularni san’at asarlarida moxirona kursata 
bilishning uziga xos konuniyatlari bor. Nakkoshlar tabiat guzalligini nafis, 
rangbarang buyoklar, jonli chiziklar orkali tasvirlasalar, yogoch uymakorlar uyib, 
gilamduzlar tukib, shular katori ganch uymakorlar xam uyib, xam buyab tasvirlab 
kelganlar. Ganch uymakor ustalar tabiatdan xayotdan ruxla chgan xolda uz 
orzuistaklarini fakatgina ganchni uyibgina kolmay, balki rangbarang buyoklar bilan 
xam tasvirlab kelganlar. Bu ranglar uymani yana ta’sirchan jozibali chikishiga 
yordam bergan. 
Rangli ganchlar X asrlardan boshlab ishlatila boshlangan. XVI asrlarga kelib 
Buxoro ustalari ganch uymakorligida ranglarni kullashni juda yaxshi bilganlar. 
Rangli ganchlar binolarni ichki kismidv ayniksa kup kullanilgan. 
XI X asrning oxiri XX asr boshlarida namoyonlarni buyash juda kup 
kullanilgan. Kupgina kizil, yashil, xavorang, aarKaldok, sarik va boshka ranglarni 
kuprok ishlatishgan. Jumxuriyatimizdagi uyma ganchni buyash an’anasi boshka 
joylardagi uymalardan fark kiladi. 
Mashxur ganch uymakor Usta Shirin Murodov uyma ganchlar zaminini juda 
nafis kilib buyashga va kirmalarni bajarishga juda moxir usta bulgan. 
U 1945 yili A. Navoiy nomidagi katta opera va balet teatrini uyma ganChlar 
bilan bezashga raxbarlik kilgan. Usta Shirin Murodov uyma zaminini yukori did 
bilan buyagan ishlaridan namunalar bor. Bu uymalarda, ayniksa, xavorang, yashil va 
kizil ranglar kup ishlatilgan. Ranglar birbiriga llonandligi va juda uyKunligi bilan 
ajralib turadi. 
Rangli ganch tayyorlash va ulardan foydalanish 
Ganch uymakorligida rangli ganchlardan xar xil yullar bilan foydalanib 
kelingan. 
Relefli uymalarni yanada badiiy kilish uchun uyma zamini xar xil rangli kilib 
buyalgan. Bu uymalarning zaminini rangli kilish kuyidagi texnologiya asosida 
bajariladi. 
Yuzaga tez ganch suvagandan sung kerakli rang tanlab olingan. Ana shu rang 
pigmentini avaylab kuruk ganchga kushilgan. Rangli korishma tayyorlashda biror 
idishni ulchov kilib ganchga uzlari xoxlaganicha kushganlar. Bu pigment ganchni 
kurukligida aralashtirib olinadi. Sungra bu kuruk aralashmadan urniga karab 
ozozdan korib ishlatiladi. Rangli ganch va shirachni suvda korib suvaladigan yuzaga 

---

2 mm dan — 5 mm gacha kalinlikda suvaladi. Rangli ganch ustidan gul ganch 
beriladi. Naksh kompozitsiyasi nusxasi axta yordamida yuzaga tushiriladi. Naksh 
zaminini rangli ganch suvoKi chikkuncha uyiladi va naksh zamini tozalab chikiladi. 
Relefga zsa pardoz berilishi yoki berilmasligi xam mumkin. uyma zamindagi rangli 
ganchning nafisliligi yanada oshadi. 
Bunday uymani ustalar «muxabbat rangi» yoki «zaminash rangi» ya’ni 
zamini rangli uyma deyishgan. 
Ganch uymakorligining murakkab turlaridan biri kirma. Kirma deb naksh 
zaminini uyib, uyilgan yerlarini rangli ganch bilan tuldirib ustidan tekislashga 
aytiladi. Tuzilish xarakteriga karab tekis yuzali va relefli kirmalar buladi. Ular yana 
oddiy va murakkab kirmalarga bulinadi. Kirmada kancha rangli ganch kup ishlatilsa, 
shuncha murakkab kirma xisoblanadi. 
Tekis yuzali kirma. Tekis yuzali kirma xuddi devorga grafik usulida 
bajarilgan nakshga uxshab kurinadi. Bu kirmada zamin xovondaning 1,0—1,5 sm 
chukurlikda uyilib zamini chaka kilib chikiladi. Chaka kilib, ya’ni notekis uyilishi 
sababli rangli ganch bilan tuldirilganda naksh zamini yaxshi ushlab koladi. Bundan 
tashkari novda, gul, barg va boshkalar zaminiga ikki tomonga yotik kilib, ya’ni 
zanjiraga uxshashrok kilib uyiladi. Novdaning kundalang kesimi trapetsiya shakliga 
uxshab ketadi. Rangli ganchni kaft bilan uyilgan joylarga kirgizib chikiladi. Uning 
yuzasini shuturgardan va andavada tekislab chikiladi. Kirib tekislab chikish 
natijasida tekis yuzali gullar xosil buladi. Buni ustalar tekis yuzali kirma deyishadi. 
Agar usti kir bulsa kum kogozda yoki shuturgardanda kirib chikilsa yana 
yangiday bulib turaveradi. 
Relefli kirmada yukoridan tekis yuzali kirmani davom ettirib gul va 
novdalarga choka pardoz beriladi. 
Kirmani uziga xos xislatlari bulib, u juda kup rangni xoxlamaydi. Shuning 
uchun oz rangdan foydalanib yukori yutukka erishishni talab etadi. Shu bilan birga 
uning pardozi xam odatdagidek emas. Relefli kirma kuyidagicha bajariladi. 
Kirmaga moslab naksh kompozitsiyasi chiziladi. Sungra ranglar tanlanib 
xomaki nusxasi tayyorlanadi. Naksh kompozitsiyasining yaxshi chikishi uchun 
kirma rangini tugri topish kerak. Xomaki nusxa guashda buyalgani ma’kul. 
Naksh kompozitsiyasining axtasi tayyorlanadi. Ganch taxta kuyilib yuziga 
naksh nusxasi tushiriladi. Naksh zaminini 10—15 mm chukurlikda chaka kilib uyib 
chikiladi. uyish chukurligi ganch taxtani kalinligiga karab tanlanadi. 
Uyishda novda, gullar biroz zanjiraga uxshash zaminga ikki tomoni kiyarok 
kilib uyib tushiriladi. uyma relefda uning sinib ketmasligi va pardoz berish xisobga 
olinadi. Kirmada necha xil rang ishlatilsa uning shuncha marta ish bosgichi ortadi. 
Bunga sabab nusxada birbiriga yakin kuyilishi kerak bulgan buyoklarning urinlari 
bir yula uyilgan bulsa, rangli korishmani kuyganda boshka rang urniga xam tushib 
ketadi. Bunda xar bir rang uchun uyma aloxida uyib chitsiladi. 
Ganch yaxshilab elanadi, kerakli rangdagi pigmentdan ozrok korib rangi 
aniklab kuriladi. Shuning uchun kuruk korishma tayyorlashni maxsus daftarga yozib 
boriladi. Ma’lum mikdordagi kuruk ganchga kerakli mikdordagi rangli pigment 
kushib kuruk korishma tayyorlanadi. 

---

Odatda, kirmaga korishma tayyorlashda biror idishni ulchov kilib ganchga 
uzi xoxlagancha zarur bulgan rangdan kushib kurukligicha aralashtirib oladilar. 
Sungra bu kuruk aralashmadan urniga karab ozozdan korib ishlatiladi. Oldindan 
kuruk aralashma tayyorlab olinmasa keyingi galgi korishmaning rangi och yoki 
tuk bulib kolishi mumkin. 
Kuruk korishmani suv bilan aralashtirib xovonda xosil kilinadi. Bu rangli 
xovondani atala xolatidagisini kaft bilan uyilgan yerga kirgizib andava bilan 
tekislanadi. 
Tekislashda 
shuturgardan 
(tuyabuyin) 
pattivin 
asboblaridan 
foydalaniladi. Agar kirma bir nechta rangli bulsa, yana axta yordamida ikkinchi 
marta nusxa tushiriladi, bu safar ikkinchi buyokning urni uyiladi, rang tayyorlab 
kuyiladi va yana oldingisi singari naksh satxi ochilguncha kiriladi. Uchinchi, 
turtinchi rang kiritilmokchi bulsa, xuddi shu ish bosgichlari yana takrorlanaveradi. 
Shuning uchun kirmada ranglar soni asosan 2—3 xildan ortik bulmaydi. Kirma 
yaxlitligi va rang turining kamligi bilan rangli nakshlardan yakkol ajralib turadi. 
Rang kancha kup kushilsa xam ganch bilan aralashganda ganch uning kuchini kesib 
mu’tadil xolga keltirib kuyadi. Kirma rangli nakshga ishlanish texnikasi jixatidan 
ganch uymakorligiga yakin. Uning yana bir xislati shuki kuyosh nuri tushsa xam 
yaltiramay, bir xil mayinlikda kurinadi. Vakt utishi bilan naksh ustini chang bossa 
uni kaytadan kirib yangidek kilish mumkin. 
Gul, barg va novdalarga kulchagul shaklida pardoz beriladi. U uziga xos 
nafislik, kurkamlik bagishlaydi. 
Buyok taierlash va undan foydalanish texnologiyasi 
Rangli ganch tayyorlashda kadimda ustalar kulda tayyorlangan buyoklardan 
foydalanib kelishgan. Chunonchi ganch uymakorlar rangli ganch tayyorlash uchun 
kizil kesak, kumir kukuni, kizil Gisht kukuni va boshkalardan foydalanib kelganlar. 
Bundan tashkari buyokchi ustalar maxsus toshga uxshash xar xil buyoklar 
tayyorlaganlar, ularni ganchkorlar maydalab elakdan utkazib ishlatganlar. Eski 
ganchkorlar kupincha kuk va xavo rang buyoklarni ishlatib kelganlar. xozir esa davlat 
tomonidan xar xil kuk, xavorang, yashil, kirmizi, sarik, kizil va boshka xil pigmentlar 
ishlab chikarilmokda. Ganch uymakor ustalar uyib chikilgan gullarni yanada badiiy 
chikishini kuzlab, uyma zaminini rangli buyoklarda buyab chikmokdalar. Bunday 
uymalar ajoyib kurinishga ega. uymani tashki muxitdan saklash maksadida moyli 
buyoklar ishlatilyapti. uyma tayyor bulib, ganch yaxshi kurigandan sung naksh 
zaminidagi muykalamda changlar tozalanib chikiladi. uyma zaminiga ikki marta 
muykalamda alif surtib chikiladi. Albatta bu alif tabiiy yoki yarim tabiiy bulishi 
mumkin. Surib chikilgan alif yaxshi kurigandan sung ikki marta moyli buyok berib 
chikiladi. Moyli buyokda kupincha binoning tashki kismidagi uymalar buyaladi. xar 
bir moyli buyok surtilganida 20— 30 soat kuritib keyin ikkinchi moyli buyok 
berilishi kerak. Bulardan tashkari moyli buyok kam ishlatilishining sabablari 
shundaki vakt kup ketadi va kup moy buyok sarf etiladi. Yutuk tomoni esa buyalgan 
buek tekis, chiroyli, tashki namgarchilikdan uymani yaxshi saklaydi xamda uyma 
kir bulsa uni ganchdan tozalash kulay. 
Bino ichkarisidagi uymalar zaminini shirachli va emulsiyali buyoklarda 
buyaladi. Avval uyma yaxshi kuritilgandan sung ganchdan tozalanadi. Yelimli 
korishma bilan bir marta muykalamda surtib chikiladi (gruntovka). Tayyorlangan 

---

buyokda ikki marta buyaladi, birinchi buyok yaxshi kurigandan sunggina ikkinchi 
marta buyaladi. Rangli koler tayyorlashda xar xil rangli pigmentlardan 
foydalaniladi. 
Pigment, suv va shirach aralashtirib kerakli koler tayyorlanadi. uyma ganch 
zamini tilla va kumush rangda xam buyaladi. Bu ranglar kukunsimon, suyuk va kattik 
xolatda xam buladi. Lekin ganchkorlikda tilla va kumush ranglarni kukun 
xolatdagisi kup ishlatiladi. Tilla va kumush rang kukunni alifga yoki lokka koriladi. 
Bu buyokdan kupincha binoning tashki kismini buyashda foydalaniladi. 
Tilla va kumush rangli kukunni tayyorlashning boshkacha yuli xam bor. Suv, 
urik yelimi va yangi tuxum sariKi kushib tilla rang koleri tayyorlanadi. Suv, urik 
yelimi va yangi tuxumning okini kushib kumush rang koler tayyorlanadi. Tayyor 
bulgan buyoklarni uyma ganch zaminiga muykalamda surkab chikiladi. Bu 
buyoklardan interdagi uymalarni buyashda foydalaniladi. 
Amaliy san’atning kator turlarini, u buyab ishlanadimi, uyibmi, zarb 
beribmi kat’iy nazar asosini nakshlar tashkil kiladi. Naksh chizishni yaxshi 
bilmasdan turib, kanchalik maxorat uymakorlik ishlari amlga oshirilmasin 
u baribir xalk orasida «usta» degan mukaddas nomga ega bula olmaydi. 
Nakshlar bilan kaysi bino, inshoot yoki bino bezalmasin, u uziga xos 
uslubnm va texnologiyani talab kiladi. Shuning uchun xam ota 
bobolarimiz naksh turlarini puxta urganganlari uchun xayotdagi shodlikni 
xam, gam-kulfatni xam jonli chiziklar, rang barang nakshlar orkali bera 
olganlar. 
Amaliy san’atning nakkoshlik, ganchkorlik, yogoch uymakorligi va 
boshka turlarini egallashga intilgan xar kanday kishi avvalo naksh 
chizishni urganish kerak. Naksh – elementlarining ma’lum tartibda 
takrorlanishidan tashkil topgan bezak turi. Elementlar naksh ishlashning 
alifbosi xisoblanadi. 
Demak, naksh chizishni urganishdan oldin elementlarni chizishni, 
kanday nomlanishini va kaerlarda ishlatilishini bilish muxim axamiyatga 
ega. Baog, gul, novda, margula, bofta, shukufta(shkuft), tanob,boglam va 
sirtmok kabi elementlari mavjud bulib, ular tuzilishi, xarakteri va 
xusussiyatlaridan kelib chikib nomlanadi. (27, 28, 29- ramslar). 
BARG - usimliksimon naksh elementi bulib, nakkoshlar tomonidan 
tabiatdagi usimlik bargini stillashtirib, olingan tasviri, badiiy ifodasidir (a, 
b –rasm). Barg naksh kompozitsiyasida tuldiruvchi va xusn beruvchi 
elementlar sirasiga kirib, ular tuzilishiga karab oddiy va murakkab turlarga 
bulinidi. Yogoch uymakorligiga oid naksh kompozitsiyasida barglar uta 
norzik, nafis, guzal va jozibador bulishi bilan birga sillik va egiluvchan 
kurinishda tasvirlanadi. Kup xollarda oddiy barglar kundalang, ya’ni 
gorizontal xolatda tasvirlansa, murakkab barglar yarim oid, ya’ni yarim 
buralgan xolatda tasvurlanadi. Oddiy barglari, tol bargi, anor bargi, xurmo 
bargi,nok bargi, kalampir bargi, uch barg va boshkalar kirsa, murakkab 
barglar esa kup barg, shobarg, soyabarg va boshkalar tkirib, ular katlam-
katlam shobarg tarzida uchraydi. Murakkab barglar kuprok Samarkand 
yogoch uymakorligi maktabi namayondalari tamonidan kullanib kelinadi. 

---

Naksh 
kompozitsiyalarida 
yukorida 
nomlari 
keltirilgan 
barg 
elementlaridan tashkari yana kuplab turlarini uchratishimiz mumkin. 
GUL – usta-nakkoshlar tamonidan nabodat olamining eng sara 
gullarini stillashtirilgan xooldagi tasviri, badiiy щaklidir. Gullarning 
bexisob turlari mavjud bulib, u kup xollarda naksh kompozitsiyasining 
markazida joylashgan buladi. Gullar xam barg elementlari singari ba’zan 
tuldiruvchi va xusn beruvchi sifatida tasvirlanadi. Gullar xar xil tuzilishga 
ega bulganligi tufayli ular uziga xos atamalar bilan noilanadi. Gullarning 
oddiy vamurakkab turlari bor. Oddiy gullar oygul, lola gul, paxta gul, 
nuxat gul va boshkalar kirsa, murakkab gullarga esa pista gul, kup bargli 
gul, gultajixuroz, atir gul kabilar kiradi. 
BAND - usimliksimon naksh elementlaridan biri bulib, u 
nakkoshlikda barg va gullarning novdasi xisoblanadi. Yogoch 
uymakorligiga oid naksh kompozitsiyalarida band tabiatidagi daraxtlar 
yoki usimliklarning novdasini stillashtirib olingan tasviridir. Boshka naksh 
elementlari singari bandning kompozitsiyasida kullanilishining uziga xos 
konun koidalari bor. Naksh kompozitsiyasida band anik bir ulchamdagi 
yugonlikda bulishi, gul va barglarga nisbatan saklanishi, u gullar, barglar, 
tanoblar va boshkalarning tagidan utishi bandlarning uziga xosligiga misol 
bula oladi. Uymakor- nakkoshlar banddan kompozitsiyasida uziga xos 
uslubda foydalanadilar. Shuning uchun xam naksh kompozitsiyalari bir-
biridan fark kiladi. Masalan, Xiva yogoch uymakorligi maktabi vakllari uz 
kompozitsiyalarida bandlarni kam kurtakli va barg elementlaridan deyarli 
foydalanmaydilar. Novdalarning urni spiralsimon tarzda bir-biriga tukib 
ketadilar va xakkoza. 
MARGULA- usimliksimon naksh elementlaridan biri bulib, kush 
chizikli gajakdan xosil buladi. Margula nakkoshlik, ganchkorlik, 
misgarlik, zarduzlik, yogoch uymakorligi va boshka amaliy san’at 
turlarida ishlatiladi. U ayrim novda tanob shakllarining tugallanishini 
bildiradi. Agar novda bilan margula tasvirlangan bulsa, u marguloli novda, 
agarda bir novdani uchida ikkita margula xosil bulgan bulsa, uni kush 
murgula deb yuritiladi. Margula yogoch uymakorligiga oid naksh 
kompozitsiyasida tuldiruvchi element sifatida kullaniladi. 
GUNChA – tabiatdagi nabobat olamining xali ochilib ulgurmagan 
gullarin uymakor – nakkosh tamonidan stillashtirib olingan tasviri bulib, 
naksh kompozitsiyasida tuldiruvchi element xisoblanadi. 
BOFTA - usimliksimon va murakkab naksh elementlari bulib, tanob, 
mexrob, patnus va savat kurinishdagi xoshiyalarni yurak shaklidagi 
elementlar bilan boglaydi. Tukima va tukilgan shakllardan tashkil topgan 
bofta, naksh kompozitsiyalarida boglovchi elementlar sifatida foydalanadi. 
ShUKUFTA – usimliksimon novda va tanoblarni boglovchi 
usimliksimon naksh bulagi. Shukufta kiskacha «shukuft» deb atalib, u 
naksh kompozitsiyasida yuoglovchi va tuldiruvchi element sifatida xam 
xizmat kiladi. Shukufta tuzilishi jixatidan turlicha bulib, u ba’zan kichik 
sodda kurinishda bulsa, ba’zan ancha takomillashgan kurinishda, ba’zan 

---

ikki tamondan kelayotgan shukufta kushilib madoxil yoki shunga uxshash 
shaklni xosil kilsa, ba’zan asosiy shakl yasovchi elementlarni kurtak va 
gajak kurinishlarida uzaro boglaydi. 
BOGLAM va SIRTMOK - usimliksimon naksh elemntlaridan biri 
bulib, boftaning oddiy turdagi kurinishidir. Ikki novda yoki tanobni 
uchinchisi sirtmoksimon egib uziga boglashini sirtmok deyiladi. 
Sirtmoklar bir-biri bilan chalakshib utadi va umumiy kurinishi xuddi 
sakkiz rakamni eslatib yuboradi. 
TANOB – murakkab nakshlar kompozitsiyasi asosini tashkil etuvchi 
negizi va nakshga shakl beruvchi bulib, bir xil yugonlikda chiziladi. 
Uymakor –nakkosh naksh kompozitsiyasini chizishdan oldin biriinchi 
navbatta tanob tortilib, keyin novdalarni chizadi, sungra novdalarni 
yunalishiga moslab gullar va barglar joylashtirib chiziladi. Ustalar naksh 
kompozitsiyasini chizishda tanobni birinchi uringa kuyadilar. Tanob 
ustidan xech kachon novda, gul yoki barg bosib uilmaydi. 
II. Uymakorlikka oid naksh elementlarini chizish. 
Yogoch uymakorligi xunarini puxta urganish uchun albatta mustakil 
ravishda kompozitsiya tuzishni bilish lozim. Naksh kompozitsiyasi tuzish 
uchun esa dastalb yogoch uymakorligiga oid naksh elementlarini chizib 
urganishdan boshlanadi. 
Usimliksimon naksh elementlarini urganish, ma’lum konun- koidalar 
asosida amalga oshiriladi. Buning uchun katak daftar, chizgich ( tugri va 
uchburchakli), urtacha yumshoklikdagi kora kalamlar, ok uchirgich va 
boshka yordamchi asboblar zarur buladi. Odatta usimliksimon naksh 
elementlarini chizish, ularni guruxlarga bulib olingan xolda amalga 
oshirilishi maksadga muofik buladi. Masalan, dastlab barg elementlarini, 
gul, band, margula, guncha, bofta, shukufta, sungra boglam va sirtmok 
elementlarini osondan kiyinga, oddiydan murakkabga tamon chizib mashk 
kilinadi ( 30, 31, 32 – rasmlar). 
Chizishdan avval katak daftarini chizgich va kora kalam yordamida 
kalamni yengil yurgizgan xolda sxematik kataklar chizib, shu kataklar 
ichiga naksh elementlarini chizishdan boshlaymiz. ( - - rasm a, v ). 
Daftarning xar bir betiga bitta naksh elemetini kayta- kayta chiziish mashk 
kilinadi. Chizish davomida kalamni kattik bosmasdan bir xil yugonlikda 
chizish, simmetriya va assimetriya konun koidalariga e’tibor karatish 
lozim.
Naksh elementi chizib olingan sxematik kataklardan tashkarida chikib 
ketmasligi, elementning uchi yoki ayrim joylari urinma tarizda utib 
ketishiga axamiyat berish kerak. Chunki, u takror va takror chizish 
davomida birinchidan kulni bir xilda chizishga urgatsa, ikkinchidan ok 
kogozga chizish jarayonida kuz bilan chamalab bir xil nisbatda chizishga 
urgatadi. 
Naksh elementlarini chizish davomida chiziklarni ingichka, tugri, 
ravon va toza chizish muxim axamiyatga ega. Bu nafakat naksh chizish 

---

sirlarini puxta egallaganingizdan, balki ruxiyatingizni xam kutaradi, 
kunglingizga taskin beradi, sizni yana va yangi orzular sari undaydi, eng 
muximi asabingizni tinchlantiradi, dam olasiz. Kachonki oddiy kora kalam 
bilan chizilgan chiziklarga guzallik, joziba va jon baxsh etaolsangizgina uz 
kasbingizni ustasiga aylana olasiz. 
Zanjira naksh kompozitsiyasi tuzish va uyish. 
Yogoch buyumlarini bezashda, u kichik xajmdagi uy-ruzgor 
buyumlari buladimi yoki monemuntal yogoch uymakorligi buladimi 
kompozitsiyasida asosiy naksh bilan rutani ingichka xoshiya naksh boglab 
turadi. Bu nakshlarni zanjira nakshi deyiladi. 
Zanjira oddiy shakllarni takrorlanishidan xosil buladigan zanjirsimon 
nakshdir. Zanjirani uyishda zaminsiz uyma kullanilib, uni uyishdan 
maksad iskanani kulda tugri ushlash va kuzda chamalab tugri chizik, 
tekisliklarni bir tekisda, bir xilda uyishni urganishdan iborat. Kup xollarda 
xandasiy bulib kelgan ushbu nakshni yogoch uymakorligining alifbosi 
deyish xam mumkin. Chunki, uni uyish jarayonida yogoch materiallar, 
uning yumshok yoki kattikligi, tolalarining yunalishi, iskanalardan amalda 
foydalana olishni urgatadi. 
Zanjira nakshi nafakat yogoch uymakorligida, balki ganchkorlikda, 
tosh, marmar va boshka metall uymakorligida, nakkoshlikda, zarduzlikda, 
kulolchilikda, kashtaduzlikda xam keng tarkalgan. Zanjiraning bir necha 
turlari 
mavjud 
bulib, 
ular 
kay 
maksadda 
va 
kay 
urinda 
foydalanilayotganidan kelib chikkan xolda tanlanadi. Zanjira nakshlari 
chizilish xarakteriga va tuzilishiga karab nomlanadi.Masalan: raftorsimon 
zanjira nakshidan tashkil topgan bulsa « Zanjirai raftor», usimliksimon 
naksh elementlaridan tashkil topgan bulsa « Islimiy zanjira», aylana 
shakldagi zanjira nakshini « Aylanma zanjira», ari ini shakliga uxshatib 
uyilgan zanjira nakshlarini « Ari zanjira»,gul shaklida uyilgan ensiz, 
zaminsiz xoshiya nakshlarini « Gul zanjira», lola shaklidan tashkil topgan 
ensiz xoshiya nakshlarini « Lola zanjira», gisht shaklini eslatuvchi zanjira 
nakshlarini « Gisht zanjira», uchburchak shakllardan tashkil topgan bulsa 
« Uchburchak zanjira», yelpigich shaklidagi zanjira nakshini « Yelpigich 
zanjira», kor tasviri aks etgan zanjira nakshi bulsa « Kor zanjira», 
tulkinsimon shakllardan tashkil topgan bulsa « Tulkin zanjira», barg 
kurinishidagi zanjira nakshlariga «Bargi zanjira» va xakazo. 
Xar kanday amaliy san’at asarlarini kurmaylik, albatta atrofida ramka 
buladi.Agarda ramka bulmasa nimadir yetishmayotgandek buladi va naksh 
kompozitsiyasidagi kamchilik kuzga tashlanadi. Odatda uymakor ustalar 
ramka urnida zanjira tanlashda aloxida e’tibor bilan tanlashni takazo etadi. 
Chunki, yirik tanlansa naksh kompozitsiyasini kurimsiz kilib kuyadi. 
Mayda tanlansa zanjira oddiy chizikka uxshab kurinib kolishi mumukin. 
Zanjira nakshini tanlashda uyma naksh kompozitsiyasining mazmuni 
va turidan kelib chikkan xolda tanlash zarur. Xalk ustalarining ijodiga 

---

murojaat kiladigan bulsak Toshkentlik uymakor usta Maksud Kosimov yul 
ichidagi islimiy naksh kompozitsiyalariga gildirak zanjiridan, guzal va 
jozibador kilib yasalgan va islimiy naksh kompozitsiyalari bilan bezatilgan 
kursi, kuti, portsigor, tosh oyna uchun yasalgan tagliklarida esa bargi 
zanjira, tulkin zanjira, uchburchak zanjira, turtburchak zanjira va boshka 
turlaridan foydalangan. 
Zanjira sodda bulsa-da jozibali kurinishga ega. Xandasiy shakllar 
uyilganda yorug, soya va yarim soyalar uziga xos nafs kurinishga ega 
bulib, kishida ajoyib taasurot xosil kiladi. Zanjiradagi yorug, soya va yarim 
soyalar juda chiroyli kurinadi, did bilan uyilgan eanjira nakshlari kishi 
kuziga xuddi xarakat kilayotgandek burinadi.
Zanjira nakshi xam kupincha xandasiy bulib, geometrik shakllardan 
tashkil topadi. Bunga misol kilib uchbkrchak zanjira, turtburchak zanjira, 
beshburchak zanjira, oltiburchak zanjira, yelpigich zanjira, kush yelpigich 
zanjira, aylanma zanjira, gishtdin zanjira, gildirak zanjira va xakkozalarni 
keltirishimiz mumkin. Xandasiy zanjira nakshlarini tuzishning uziga xos 
xususiyatlari 
bulib, 
nakkosh 
ustadan 
geometriya, 
matematika, 
chizmachilik, chizma geometriya, perspektiva kabi fanlarni bilish talab 
kilinadi. 
Oddiy zanjira naksh kompozitsiyasini chizish uchun avvalo 4 sm dan 
parellel tugri chizik chiziladi va 2 sm dan tugri bulaklarga bulib chikiladi 
( 23-rasm). Xosil bulgan xar bir tugri turtburchakdan dioganal chizik 
tortiladi va ushbu chizik tulkinsimon kurinishda davom ettiriladi. Keyingi 
boskichda esa tutashtiruvchi tugri chizik ortilmagan xar bir markazdan 
dastlabki tortilgan parallel chizik tamonidan 1 sm dan ulchab belgilanadi 
va ushbu nuktadan markazni tutashtiruvchi tugri chizik chiziladi. 
Yordamchi chiziklar uchirilib chikkach oddiy zanjira naksh xosil buladi. 
Nakshni chizish davomida xar bir ulcham anik olinishiga e’tibor 
karatish lozim. Did bilan bajarilgan xar kanday ish kishining ruxini 
kutaradi, kayfiyatini chog kiladi. Kishining bajarayotgan ishidan kungli 
tulgan takdirdagina ishida sifat buladi, unum buladi. Zero naksh guzallik 
timsolidir. 
Yogoch uymakorligida uymaga xos yogoch material tanlash muxim 
axamiyatga 
ega. 
Uymakorlikda 
ishlatiladigan 
yogoch 
kanchalik 
mustaxkam, pishik, puxta, namga chidamli, tarkibida yog yoki smolalar 
mavjud bulsa juda xam kulay xomashyo xisoblanadi. Masalan, yongok, 
urik, tut, chinor, archa, mirzaterak, shumtol, karagay, kora kayin daraxtlari 
tanasidan olingan yogoch xomashyolari shular jumlasidandir. Xar kaday 
kattik va mustaxkam daraxtlardan olingan yogoch xomashyosi xam 
uymakorlikda kul kelavermaydi. Masalan ok kayinini olaylik. Ok kayin 
kattik, chiroyli va yaxshi pardozlanadi, lekin uning tarkibida yog yoki 
smolalarning yukligi sababli tolalari kovushkok emas. Bu esa uymani 
kesganda yoki iskanani bolga bilan urganda chiziklar paydo buladi, 
yoriladi. Natijada uymaning sifatiga putur yetadi, darz ketadi va kuchib 
tushadi. 

---

Zanjira nakshini uyish uchun eng kulay material terak daraxtlaridan 
olingan taxtachalarga ishlash maksadga muvofik buladi. Zanjira ishlash 
uchun taxtacha tayyorlangach, unga oddiy zanjira naksh kompozitsiyasi 
chizib chikiladi. Taxtachani maxsus moslamaga maxkam kilib urnatilgach 
tugri iskana va kurakcha iskanalar yordamida uyma bajariladi. 
Zanjira nakshida ma’lumki zaminsiz uyma bajariladi. Kurakcha 
iskanani taxtachaga sanchib uymakor usta uzi tamonga tortgan xolda kesib 
chikadi. Kesish jarayonida taxtacha tolalarining yunalishiga xam e’tibor 
berish kerak. Uymani amlga oshirishda iskanani kulda ishlash muxum 
axamiyatga ega. Ung kul bilan iskananing sterjenidan, chap kul bilan 
dastasidan ushlash kerak. 
Zanjira nakshining barcha kesiladigan kismi bajarilib, sung uyish 
bajariladi. Zaminsiz uyma chukurligini fakat kuz bilan chamalab, 
kirralarini bir tekisda, tugri chikarishga xarakat kilish kerak. Chunki, tugri 
va tekis chikishi zanjirani sifatli, chiroyli va jozibador chikishini 
ta’minlaydi. 
Oddiy zanjira nakshini chizish va uyish boskichlariga amal kilgan xolda 
boshka, ya’ni tumorcha zanjira, zuluk zanjira, roxi zanjira, zanjira tarok, kuchkorak 
zanjira, zanjira tarbuz palla, kapalak zanjiralarni chizish va uyib chikish mumkin. 
Nakshlar buyumga, devorga yoki biror joyni bezamasin uziga xos uslubiga, 
texnologiyasiga va mazmuniga ega buladi. Nakshning uzi nima? Uning kanday 
turlari bor? Naksh tili deganda nimani tushinasiz? 
Naksh - arabcha tasvir, gul degan ma’noni anglatadi. kush, xayvon, usimlik, 
geometrik va boshka elementlarni ma’lum tartibda takrorlanishidan xosil kilgan 
bezakdir. Ganchkorlik, kandakorlik, kashtaduzlikda, zarduzlik, kulolchilik, 
zargarlik, gilam tukish, yogoch uymakorlik va xokazolarda xar xil yullar bilan 
nakshlar ishlanadi. Masalan: uyib, chizib, chok yordamida zarb bilan kadab va 
boshka usullarda naksh solinadi. 
Ganch uymakorligida ishlatiladigan nakshlar mazmuniga kura - usimliksimon, 
geometrik, gulli girix, ramziy va boshka turlarga bo’linadi. Usimliksimon naksh 
tabiatdagi barg, band, daraxt, buta, guncha va boshka narsalarni nakkosh tomonidan 
stillashtirib olingan shaklini ma’lum konuniyatlar asosida takrorlanishidan xosil 
kilingan. Geometrik naksh turlaridan biri girix bulib, chigal, tugun ma’nosini anglatadi. 
Xandasiy naksh murakkab naksh turi. Geometrik naksh marakkab nakshdan biri bulib 
turtburchak, uchburchak, aylana va yoylardan kupburchaklardan iborat buladi. Tuzilishi 
jixatdan tugri chizik, egri chizik va aralash chiziklardan tashkil topgan girixga bulinadi. 
Geometrik naksh uzluksiz raportlardan tashkil topgan bulib, xar bir raport uz tuzilishiga 
ega buladi. Yevropada arabeska deb yuritiladi. 
Gulli girix usimlik va geometrik naksh elementlaridan tashkil topadi. Uning 
elementlariga yukorida sanab utilgan geometrik va usimliksimon nakshlar kiradi. 
Ramziy nakshlar esa kabutar, sher, balik, davlat gerbi va boshkalarni stillashtirib 
tasvirlangan naksh elementlaridan tashkil topadi. 
Ota-bobolarimiz kadimiy obidalarini nafis nakshlar bilan bezar ekanlar, ulardan 
zavk olish bilan bir katorda ular orkali uz orzu-umidlarini, muxabbatlarini, tilaklarini 
kuylaganlar. Nakkosh ota-bobolarimiz inson ruxiyatini juda chukur va xar taraflama 

---

urganib uylarini ajoyib nakshu-nigorlar bilan boyitganlar. Nakshlangan uyda kishilar 
xotirjam, ruxiy osoyishtalik ogushida bulishi, uzok umr kurishini donishmand bobolar 
asrlar davomida xayotiy tajribalar asosida ilgaganlar. 
Keksa ustalarimiz aytishicha, kadimda nakkoshlik san’ati shunchalik rivojlangan 
ekanki, ular chizgan yoki buyagan nakshlari orkali bir-birlari bilan unsiz ovozda 
gaplasha olar ekanlar. Nakkoshlik san’ati tilini bilish uchun nakshning xar bir unsuri va 
ranglarining ramziy alifbosini bilmok kerak. 
Amur Temur, Alisher Navoiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Al-
Xorazmiy, Nizomiy Ganjaviy, Nosir Xisrav, Kamoliddin Bexzod, Maoniy, Firdavsiy, 
Umar Xayyom, Bobur kabi jaxonga mashxur olim, shoir va nakkoshlar binolarimizni 
kishilar xayolini uziga tortuvchi, tabiatning guzal manzaralariga monand nakshlar bilan 
bezaganlar. Kishilarning guzallik bilan yakin dust, birodar bulishga undaganlar. 
Chunonchi, Samarkandning eski shaxar markazi, ya’ni Registonda savlat tukib 
turgan Sherdor madrasiga bir nazar solaylik. Uning peshtoklari, baxaybat gumbazlari 
va chiroyli minoralari, rang-barang sirli koshinlari xamda nafis, xashamatli, dabdabali 
ishlangan jimjimali koplamasi kishini xayratga soladi. 
Ushbu Madrasa boshka me’moriy yodgorliklar singari uz mazmuniga va tarixiga 
ega. Buxorodagi Ashtarxoniylardan Muxammad Imomkulxon davrida xonning eng 
ishonchli xamda yakin kishisi, ya’ni Samarkand xokimi Yalangtushbiy Baxodir 
nixoyatda boyib ketgandan sung, Samarkanda Mirzo Ulugbek madrasasining 
karshisida 1619-1636 yillarda zamonasining mu’jizasi xisoblangan Sherdor 
madrasasini kurdirtiradi. 
Bu ajoyib bino shaxarning kurkiga kurk kushib, barcha shoiru-olimu, ulamo-yu, 
fuzalolar va shaxar xalkining olkishiga sazovor buladi, Yalangtushbiy Baxodir me’mor 
Abdu Jabbor oldiga xech bir narsadan uzining ulug ajdodlaridan kolishmasligini 
nakshlar orkali xalkka yetkazish vazifasini kuygan. San’at kalitini egaplagan mashxur 
me’mor uz oldiga kuyilgan falsafiy fikrni naksh tili bilan xalkka unsiz ovozda yetkaza 
bilgan. Sherdor madrasasining bosh fasadi jozibali chikkan bulib, uning peshtogi 
mutanosib (simetrik) kilib ramziy nakshlar bilan bezatilgan, kizgish zarxal 
yulbarssimon sherlar nozik oxularga kuvib yetib tashlayotganini va ularning ortidan 
kulib turgan odam kiyofada kuyosh esa zarxal yogdu bilan xoshiyalangan. 
Ularning atroflaridan islimiy nakshu nigoralar ishlangan. Tasvirda epchil, kuchli, 
yengilmas sher ramziy ma’noda Yalangtush Baxodirga ishora kilingan, uning mukoyasi 
kilib kuchsizlik ramzi tarikasida oxu tasvirlangan. Kuyosh esa usha davr va xayot ramzi 
tarikasida olingan. Zangori rangli koshinlar orkali koinotni va tinchlikni noziklik 
usimliksimon nakshlar orkali bogu bustonni, tabiatni aks ettirgan. 
Xush nakkoshlikda ramz nima? - U arabcha "ishora kilmok" suzidan olingan, 
tabiatan, vokealikni xayotdagi kuvonch va tashvishlarni dust va dushmanlarni, 
yaxshilik va yomonlikni naksh elementlari, jonli chiziklar, ranglar orkali tasvirlashdir. 
Biz endi uzbek milliy naksh tili alifbosi bilan tanishtirib chikamiz.
Ular kuyidagilardan iboratdir: 
Geometrik naksh elementlarining ramziy ma’nolari: 
1. Teng tomonli uchburchak - tik turgan xolati xayotni boshlanishi, teskari turgan 
xolati esa xayotni oxirini bildiradi. 
2. Teng yonli uchburchak - yaxlit bulak, ayrilik. 

---

3. Kvadrat - dunyoning turt tomoni, osmon saroyi, kuyosh farzandi, abadiylik, 
yoruglik, mustaxkamlik. 
4. Tugri turtburchak - ishonch. 
5. Romb - ayol, ya’ni ona yer ramzi, serfarzandlik.
6. Aylana -olam, baxt, kuyosh, odamlarni yovuz niyatidan kaytarish ramzi.
7. Besh kirrali yulduz - xayotning kiskaligi, besh kunlik dunyo.
8. Yarim aylana - baxt. 
9. Yarim oy - islom dinini ifodasi. Musulmonlik ramzi. 
10. Ung svastika - abadiy xarakat, usish, kutarilish. 
11. Chap svastika - teskari xarakat, buzilishi. Kuyosh - xayot ramzi. 
12. Bulut olov - koliblik ramzi. 
13. Islimiy naksh elementlarining ramziy ma’nolari: 
14. Bodom - baxt ikbol.
15. Barg – baxorgi uygonish.
16. Kalampir - xar xil yomonliklardan va yomon kuzdan asrash ramzi. 
17. Zirk guli - (Gulsafsar) - osoyishtalik va umr uzokligi. 
18. Anor - ezgulik, tukchilik, tukin-sochinlik. 
19. Oygul - baxt ikbol ramzi. 
20. Jingala – tukin sochinlik, boylik ramzi. 
21. Olma – muxabbat ramzi. 
22. Novda - boylik va farovonlik. 
23. Yaprok - tukchilik, baxorgi uygonish, navruz. 
24. Isirik - yomon kuzdan asrash ramzi. 
25. Atirgul – guzallik ramzi. 
26. Kush va xayvonlar ramziy ma’nolari: 
27. Sher - mardlik va jasorat, kuchlilik ramzi. 
28. Tulki - makkorlik. 
29. Chumoli - donolik, xoksorlik ramzi. 
30. Bulbul – sadokat. 
31. Xumo - baxt keltiruvchi kush. 
32. Boykush - baxtsizlik. 
33. Balik - xushyorlik ramzi. 
34. Sichkon - uy xayvonlarini kupayishi ramzi. 
35. Echki - jasurlik, mardlik. 
36. Ok kabutar - tinchlik. 
37. Oxu – guzallik, noziklik. 
Ranglarning ramziy ma’nolari: 
38. Yashil rang - ona tabiat ramzi. 
39. Kuk rang - moviy osmon. 
40. Kizil rang - galaba, xursandchilik. 
41. Sarik rang – mukaddaslik. 
42. Kora rang - motam. 
43. Sarik gul – ayrilik. 
44. Zangori - oliy e’tikod. 
45. Ok rang - tozalik, yoruglik.