Reja: Psixologiya haqida tushuncha
Download 0.59 Mb. Pdf ko'rish
|
2-mustaqil ishi
|
1-MAVZU: Pedagogika fan sifatida Psixologik va pedagogik ko‘nikmalar. REJA: 1. Psixologiya haqida tushuncha. 2. Pedagogik ko‘nikmalar. 3. Psixologik va pedagogik nima. XX asrda insoniyat texnika, elektronika va boshqa shunga o‘xshash murakkab texnologiyalam i yaratgani bilan xarakterlansa-da, vaqti kelganda, shunday holatga duch kelamizki, m urakkab elektron texnikani yaratgan o ‘ta aqlli inson o‘zi va o‘z atrofidagilaming ruhiy kechinmalarini to‘g‘ri baholay olmasligi sababli, o ‘zini nochor va kuchsiz sezishi mumkinligini hayot isbotlamoqda. XXI asrda juda ko‘plab davlatlarda bo‘lgani kabi dunyo xaritasida munosib o‘rin olgan mustaqil 0 ‘zbekistonda ham barcha sohalarda tub islohotlar boshlandi. Bu islohotlam ing barchasi inson omilini har qachongidan ham yuqori saviyaga ko‘tarib, uning kuchi, idroki, salohiyati, ruhiy ham da m a’naviy barkamolligini bevosita taraqqiyot, rivojlanish va sivilizasiya bilan uzviy bog‘ladi. Bundan inson va uning mukammalligi, o‘z ustida ishlashi, o ‘z mukammalligi xususida qayg‘urishi muammosi har qachongidan ham dolzarb masalaga aylandi. Shuning uchun ham nafaqat psixologiyadan mutaxassislar tayyorlaydigan bilim dargohlari, balki barcha bilim dargohlarida, hattoki yangi tipdagi maktab, lisey va kollejlarda ham psixologiyadan saboq berish rejalashtirilganligi sababli nopedagogik oliy ta ’lim muassasalari magistratura bosqichi talabalariga psixologiya fani kiritilgan. Mazkur kursning asosiy maqsadi m agistrlar uchun zaruriy tavsiyalar — o ‘zlari o ‘qitadigan fanlardan ma’ruzalar, amaliy mashg‘u!otlar, laboratoriya mashg‘ulotlari tashkil etish metodikasi — ya’ni, ulam i yangi pedagogik texnologiya asosida qanday tashkil etish, qaysi ilg‘or usul va vositalardan foydalanilsa, samaradorlikka erishish mumkinligi talabalar bilan birgalikda o‘rganiladi hamda talabalar bilimini baholash, pedagogik amaliyot davomida olib boriladigan ishlar, talabalarning mustaqii ishlarini tashkil etish haqida ma’lumotlar beriladi. Bularning barchasi b o ‘lajak magistrlar uchun o‘z ish faoliyatlarini tashkil etishga katta yordam beradi, ta’lim jarayoni, darsdan tashqari talabalar faoliyatini t o ia va oqilona boshqara olishlariga ko‘maklashadi. Bu vazifalami m ukam m al egallash, ayniqsa bo‘lg‘usi pedagoglar uchun zarurdir. Chunki o ‘qituvchilik kasbi barcha kasblaming onasidir — ya’ni, o ‘qituvchi barcha kasb egalarini tarbiyalaydi. 0 ‘qituvchi maktabdagi ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy tashkilotchisidir. Ta’lim-tarbiya davriy hodisa emas, u muttasil davom etadigan uzluksiz jarayondir. Inson psixologiyasi, o ‘z taraqqiyoti va iqtidorini tashkil etishni bilish, har qanday yosh davrda ham optimal ravishda ishga yaroqlilikni, turli o‘zgarishlaigapsixologikjihatdan tayyorlikni ta ’m inlash, yangicha fikrlash va tafakkur qilish, ro ‘y berayotgan jarayonlarni ob’ektiv va to‘g‘ri idrok qilish qobiliyatini rivojlantirish m uam m osini ilgari surdi. Shunday qilib, yangi davr har bir insondan o ‘z ichki imkoniyatlarini adekvat bilish, shu bilimlar zahirasi bilan yaqinlari va hamkasblari psbdk dunyosini bilishni talab qilm oqda. Buyuk Suqrot o ‘z davrida ,,0 ‘z-o‘zingni bil!“ degan shiom i o ‘rtaga tashlagan bo Isa, yangi davr ,,0 ‘z yoningdagilami va ulam ing qilayotgan ishlarini ham bil“, degan shiomi har qachongidan ham dolzarb qilib qo‘ydi. Ayni shu muammoni echishda hozirgi zam on psixologiya ilmi va amaliyotining roli benihoya kattadir. A n’anaga aylanib qolgan hodisalardan biri shuki, psixologiya va u o ‘rganadigan hodisalarni faq atg in a ushbu fan b ila n bevosita shug‘ullanadigan kimsalar o ‘iganib kelishgan, zéro psixologik hodisalar. bilan har qanday inson ham tanish bo‘lishi va u inson hayotining asosini tashkil etishi kerak. Yangi davr va uning o‘zgarishlarga boy hayoti endi har bir kishining psixik hodisalar qonuniyatlarini bilish va shunga mos tarzda oqilona va omilkorona ish yuritish zaruratini talab qiimoqda. Keyingi yillarda butun jahon miqyosida, shu jumladan Respublikamizda qaysi soha mutaxassislari bo‘lishidan qat’iy nazar, ulami psixologik bilim lar bilan qurollantirish masalasiga alohida e ’tibor berilmoqda. Hozirgi sharoitda kelajak avlodni etuk, barkamol inson qilib tarbiyalashda o‘qituvchilaming o £mi benihoyat oshgan. Shuning uchun b o ‘lajak o‘qituvchidan oliy o'quv yurtida o‘z mutaxassisliklarini chuqur egallashdan tashqari talabalar psixikasidagi yosh va individual xususiyatlami íárqlay olishga, shaxs taraqqiyoti jarayonini kuzatishdan to ‘g‘ri psixologik-pedagogik xulosalar chiqara bilishga o‘rganish talab etilmoqda. Chunki bu — ta’lim va tarbiya sirlarini mukammal egallaydigan o‘qituvchiIar tayyorlashning m uhim sharti hisoblanadi. Psixologiyaning nazariy m uam m olarini chuqur o ‘rganmay turib, m azkur fandan hech bo‘lmaganda sodda va bajarilishi oson bo‘lgan amaliy m ashg‘ulotlar o‘tkazish ko‘nikma va malakalarini egaüamay turib, talabalaming psixik xususiyatlarini bilishga erishib bo‘lmaydi, albatta. Ko‘hna va hamisha navqiron mamlakatimiz uchun ijtimoiy taraqqiyot psixologik nuqtai nazardan idrok qilinsa, m antiqiy tahlil etilsa, xalqimizning etnopsixologik bilimlardan ta’lim va tarbiya jarayonida foydalanganligi, harbiy yurishlarda jangchilarga psixologik ta ’sir o'tkazganligi, ularda ishonch va e ’tiqod hissi uyg‘otganligi, muomalaning veibal va noverbal ko‘rinishlarini amaliyotda qo‘llanganligi, o‘rta asrlaming Forobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino singan zabardast olimlarining ijodiy mahsuüaridan tortib, to XX asming 30-yillari oralig‘ida ilmiy tadqiqotlar qilinganligi bu isbot talab qilinmaydigan haqiqatdir. 0 ‘zbekiston oliy maktablarida psixologiya o'quv fani sifatida 1928 yildan o‘qitib kelinmoqda. (Xuddi shu davrda LS.Vigotskiy 0 ‘rta Osiyoda, 0 ‘zbekistonda ommaviy m a’ruzalar o ‘qiganligi m azkur jarayonni tezlashtirgan asosiy omil bo‘lganligiga hech shak-shubha yocq). Psixologiya fanining ijtimoiy hayotda nufuzi har soniya sayin ortib bormoqda. Shu tufayli pedagogik va nopedagogik ta’lim muassasalarida uni o ‘qitish y o lg a qo‘yila boshlandi. M azkur soha bo‘yicha yuqori m alakali mutaxassislar tayyorlash m aqsadida 0 ‘rta Osiyo Davlat Universitetida 1938 yilda (Hozir Milliy Universitet) logika va psixologiya bo‘limi ochildi. 50-yillarning 2-yarm idan boshlab pedagogika ins titutlarida va bilim yurtlarida psixologiya boklimlari ochildi. Ayniqsa qisqa muddatli 15 va 9 oylik om maviy psixologlar tayyorlash kurslarining ommaviylashuvi psixolog-mutaxassislarga nisbatan bo‘lgan ehtiyojning kuchayganligini bildiradi. Hozirgi davrda respublikamizning barcha oliy ta ’lim muassasalari va o‘quv yurtlarida, hattoki maktablarida psixologik bilim lar alohida e’tibor bilan o‘qitilmoqda. M amlakatimizda oliy ta ’lim ko‘p bosqichli tizim ga (bakalavriat, magistratura, kichik ilmiy tadqiqotchi, katta ilmiy tadqiqotchi) o ‘tish munosabati bilan psixologiya fanini o ‘qitish o‘ziga xos tashkil etishni taqozo etmoqda. Demak, talabalarga bu soha bo‘yicha bilim berish ularda kasbiy ko‘nikma va malakalami shakllantirishni takomillashtirish uchun quyidagi yirik yo‘nalishlarda ijodiy psixologik-pedagogik izlanishlami amalga oshirish lozim bo‘ladi. Psixologlar pedagogik jam oa ruhiy muhitining asosiy xususiyatlari sifatida quyidagi ko'rsatkichlami ajratib ko‘rsatadi!ar: • jam oa a ’zolarining o 'zaro m unosabatlaridan, m ehnat jarayonidan, rahbarlikdan qanoatlanganligi; • qanday kayfiyatning ustunligi; • rahbar va ular qo‘l ostidagilaming bir-birini o ‘zaro tushunishi; • jamoani boshqarish va o ‘zini o ‘zi boshqarishda jam oa a ’zolarining ishtirok etish darajasi; • uyushqoqlik, ongli intizom, ishning unumdorligi. Bu har qanday jam oaga, shu jumladan pedagogik jam oaga ham taalluqlidir. T o ‘g‘ri, bolalar jamoaiarining ruhiy m uhiti o ‘ziga xos xususiyatlarga ega. Pedagogik jamoaning asosiy beigilari: • Ichki, ishonchli xotiijam likning nom oyon boMishi, doim iy tetiklik, harakat qilishga tayyorlik. Jam oa har bir a ’zosida o ‘z qadrqimm atini bilish tuyg‘usining mavjudligi, o‘z jamoasi bilan faxrlanish. • Jamoaning birligi, uning a ’zolarining do‘stona birlashishi. Ichki munosabatlarda ayrim tarbiyalanuvchilami tanqid qilish va jazolash m um kin, lekin bunday ta ’sir k o ‘rsatishning m axsus shakllaridan tashqarida har bir tarbiyalanuvchiga tegishli baho berish, uni begonalar oldida himoya qilish, unga hech qanday ozor etkazmaslik. • Jam oa barcha a ’zolarining himoyalanganligi. H ar bir tarbiyalanuvchi, u qanchalik zaif, kuchsiz b o ‘lmasin, o ‘zining yakkaligi yoki himoyasizligini his etmasligi kerak. • Jam oa barcha a’zolarining oqilona va foydali faolligi. • Harakatlarda va so'zlarda o ‘zini tuta bilish. Pedagogik jamoaning shaxsga ta ’siri sam aradorligi shaxsning jamoadagi kayfiyati bilan belgilanadi. Bunga quyidagilar kiradi: shaxsning faoliyat, o‘zaro munosabatlar, rahbarlikdan qoniqish, shaxsning mazkur jamoadagi himoyalanganligi, uning ichki xotiijamligi. Bulaming hammasi hissiy behbudlik atam asi bilan ta’riflanadi va u bola shaxsi rivojlanishining uni hayotidagi ilk bosqichlaridanoq m ajburiy sharti hisoblanadi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, ruhiy muhitning m ohiyati shundan ib o ratk i, jam oada tarkib to p g a n o ‘zaro m u n o sa b a tla r ja m o a a ’zolarining qadriyatlari, axloq normalari va manfaatlari bilan belgilanadigan alohida hissiy-ruhiy tusga ega bo‘ladi. Har bir shaxs faolligi darajasi jam oaning shaxsga ta ’siri singari shaxs ushbu jam oada hissiy behbudlikni qanchalik boshidan kechirishi bilan belagilanadi. Dem ak, har bir shaxs kamolotining va butun jam oaning yuqori ish ch an lik qobiliyatini rag‘batlantiruvchi ruhiy m uhitni tashkil etayotganda, guruh a ’zolari orasidagi o‘zaro munosabatlarni va unda hukm ron bo'lgan qadriyatlami tartibga solishdan boshlash kerak. Pedagogik jam oada o ‘zaro manosabatlaming rasmiy va norasmiy tuzilishlari ajratilib ko‘rsatiladi. Bu erda har ikki tuzilish shaxs jam oada egallashi m umkin bo‘lgan nuqtai nazardangina qarab chiqiladi. M unosabatlarning rasmiy tuzilmasi — bu tashqaridan, jamiyat tom onidan berilgan va ushbu jam oa faoliyat ko‘rsatishi zarur bo‘lgan holatlar (pozisiya) sistemasidir. N orasm iy shaxslararo munosabatlar sistemasida holatlar har bir o ‘quvchining o ‘ziga xosligi va ushbu sinfning xususiyatlari bilan belgilanadi. Boshlang‘ich o‘quv m askanidayoq bolalaming sin f jam oasida m uayyan, ulam i jalb ctuvchi holat (pozisiya)ni, ya’ni etakchi, eng yaxshi o ‘quvchi, eng yaxshi sportchi va hokazo holatlami egallashga intilish kuzatiladi. Ijtim oiy holat ikki o ‘lchov: shaxsning ijtimoiy xulq-atvori va atrofdagilam ing ijtimoiy umidi bilan xarakterlanadi. Ijtimoiy xulq-atvor — bu real xatti-harakatlar bo‘lib, ular tufayli odam o ‘zini istalgan rolda qaror toptiradi. Ijtimoiy umidlar — bu atrofdagilaming ushbu odam holatiga m unosabatidir. Agar kimdir o ‘zini mazkur holatda qaror toptirgan b o ‘lsa, atrofdagilar uni bu holatga „boglab qo‘ygandek“ boladilar. 0 ‘quvchilar yuqori sinfga o ‘tgani sayin o‘z ijtimoiy holatlarini odatda bilibgina qolmasdan, shu bilan birga ko‘pincha ulami o ‘zgartirishga ham intiladilar. To‘g‘ri, tarkib topgan ijtimoiy umidlar bunga xalaqit beradi. Ijtimoiy umidlar barqaror bolganligi uchun o ‘smir vaqtini o ‘tkazib yuborgan holatni o'quvchining o ‘zi o ‘zgartirishi qiyin bo'ladi, bu erda pedagogning yordami kerak. Pedagogik jamoa ichki holatlari orasida peshqadam, etakchining ho lati alohida o ‘rin turadi. Bu guruh oldida turgan vazifalarning m uvaffaqiyatli bajarilishi bilan bogliqdir. Aynan peshqadam lar To‘g‘ri, tarkib topgan ijtimoiy umidlar bunga xalaqit beradi. Ijtimoiy umidlar barqaror bolganligi uchun o ‘smir vaqtini o ‘tkazib yuborgan holatni o'quvchining o ‘zi o ‘zgartirishi qiyin bo'ladi, bu erda pedagogning yordami kerak. Pedagogik jamoa ichki holatlari orasida peshqadam, etakchining ho lati alohida o ‘rin turadi. Bu guruh oldida turgan vazifalarning m uvaffaqiyatli bajarilishi bilan bogliqdir. Download 0.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|