Reja: Qirg’iz tili fonetikasi

MAVZU:QIRG’IZ TILI FONETIKASI
REJA:
1.Qirg’iz tili fonetikasi.
2.Qirg’iz tili fonetikasining uch aspekti.
3.Qirg’iz tilidagi unli va undosh tovushlar.

FONETIKA
Fonetika(yunoncha tovush so’zidan olingan) tilning tovush tuzilishini o’rganuvchi bo’limdir. Tovush tuzilishining murakkabligi uni turli nuqtai nazardan o’rganishni talab etadi.Birinchidan,inson nutqi boshqa barcha tovush hodisalari kabi tovushlardan tashkil topganligi uchun u ham jismoniy xususiyatga ega, shuning uchun bu fizikaning bir qismi akustikada o’rganiladi. Ikkinchidan,nutq inson tomonidan aytilganligi va shaxs tomonidan qabul qilinganligi sababli, ma’lum darajada inson organizmining vazifasi sanaladi.Shuning uchun uni anatomik va fiziologik jihatdan o’rganish talab etiladi.Muloqot jarayonida lingvistik maqsadlarda tilning tovush tarkibi vazifasini o'rganish muhim ahamiyatga ega.Fonetika tilshunoslik fanidir.Tovushning lingvistik tomonini tekshiradi.

Lingvistik jihatning asosini akustika va fiziologiya tomonidan olingan natijalardan inson nutqi tovush tushilishining barcha xususiyatlari, hodisalari va tabiatini to’liq va har tomonlama ochib berish uchun foydalanish tashkil etadi.Fonetika tilning tovush tuzilishi bilan birga so’zdagi urg’u, intonatsiya,bo’g’in turlarini o’rganadi.
FONETIKANING UCH ASPEKTI
FONETIKANING AKUSTIK JIHATI
Biz eshitadigan tovushlar, boshqa barcha tovushlar singari, atrofdagi havoning tebranishlaridir.Nutq tovushlari tovush burmalarining tebranishi va o’pkadan chiqayotgan havo oqimining nutq a’zolarimizga ishqalanishi natijasida hosil bo’ladi.Nutq tovushlari balandligi, intensivligi, uzunligi va spektri bilan o’lchanadi.Akustik tovushning uzunligi soniyaning mingdan bir qismi bilan o’lchanadi.
Ovoz jismoniy jihatdan uning atrofidagi elastik tasmaning harakatidir.Havodagi un to’lqin bizning eshitish organizmimizga yetib boradi va tovushni ifodalaydi.Eshitish organizmi orqali turli moddalardan tovushni idrok qilsak, undan musiqiy ohanglar va shivirlarni ajratamiz.Bu tebranishning tabiati bilan belgilanadi. Ritmik tebranishlar vaqtga to’g’ri keladi va musiqiy ohang hosil qiladi, ritmik bo’lmagan tebranishlar esa shivirlaydi.Inson nutqida ritmsiz,ritmik guvillagan tovush mavjud.Undosh tovushlar tebranishlardan yasaladi.
Ovoz balandligi un tugunlarining tebranish harakati bilan bog’liq.Tebranish qanchalik tez bo’lsa, un shunchalik balandroq bo’ladi.Tebranish qanchalik sekin bo’lsa, ovoz shunchalik baland bo’ladi. Ovoz balandligi bir soniyada tebranishning bitta to’liq tebranishiga teng gersda o’lchanadi.Agar tovush sekundiga 250 marta tebransa, u holda 250 GTs chastotali tovush hosil bo’ladi.
Inson qulog’I sekundiga 16 da 20 000 gersgacha tebranishlarni qabul qiladi.16 Hz eshitishning pastki chegarasi bo’lib, eshitishning yuqori chegarasi esa keksa odamlarda, odamning yoshiga qarab kamayadi va o’zgaradi. 16 Gtsdan kam tebranishlar ekstremaldir. 20 000 Gtsdan yuqori tebranishlar ultratovush deb ataladi. Nutqimizdagi tovushlar ma’lum darajada intensivlik bilan tavsiflanadi.Ovozning kuchi tebranish hajmi bilan bog’liq. Tebranish hajmi qanchalik katta bo’lsa, tovush qanchalik kuchli bo’lsa, u qanchalik kichik bo’lsa, tovush shunchalik zaif bo’ladi.
Ovozning kuchini ob’ektiv xarakterlovchi belgi sifatida baland nutqdan ajrata bilish kerak. Baland ovozli nutq-bu odamning eshitish organi tomonidan tovush intensivligini idrok etish. Ovozning intensivligi va balandligi o’rtasidagi bog’liqlik unlining balandligi bilan belgilanadi. Teng hajmli va har xil balandlikdagi tovushlar har xil baland ovozda aytilgandek qabul qilinadi. Ovoz kuchi darajasini o’lchash birligi decibel (db). Ovoz kuchini o’lchash uchun nol quvvat darajasi shartli ravishda olinadi va u 1000 Gts balandlikda eshitiladi. Ovoz balandligini ob’ektiv ravishda o’lchash mumkin emas, shuning uchun u tovush kuchi bilan birga o’lchanadi. Masalan, inson nutqidagi tovushlar balandligi 100 Gtsdan 8000 Gts gacha. Shuning uchun baland ovoz bilan gapirish faqat ovozning kuchi bilan belgilanadi.
Ovoz nafaqat oddiy tebranishlarni, balki murakkab tebranishlarni ham hosil qiladi. Komuz chalayotganda uning torlari yaxlit qismi bilan birga yaxlit tebranib turadi: yarim, uchinchi, chorak, beshinchi. Bunday murakkab tebranishlar juda murakkab tovush hosil qiladi. Butun ob’ektning tebranishidan hosil bo’lgan asosiy ohang va uning alohida qismlari tomonidan hosil bo’lgan ohanglardan murakkab tovush hosil bo’ladi. Oberton bugungi kunda asosiy ohangdan bir birlik balandroq. Agar asosiy ohang 100 Gts chastotada tebransa, ipning yarmining tebranishi 200 Gtsni tashkil qiladi. Uchdan biri 300 Gts va chorak biri 400 Gts tebranish beradi. Ovozning asosiy ohangi eng kuchli bo’lgani uchun u tovushning barcha sifatiga asos bo’lib, ohang esa tovushga ma’lum darajada qo’shimcha sifat beradi. Asosiy ohang va unga qo’shilgan ohang kuchining nisbati tovushning gormonik tuzilishini yaratadi, bu esa tovush tembrini belgilaydi. Har bir tovushning mazmuni va cholg’u asbobini farqlash uchun tembr ishlatiladi.
Ovozimizdagi vocal kordlarining tebranishining natijasi. Gapirayotganda tomoq ustidagi burun bo’shlig’ining hajmi va shakli nutq a’zolarimizning harakati tufayli o’zgaradi. Burun bo’shlig’idan tashqari, har bir tovush o’zining o’ziga xos pozitsiyasiga ega. Tomoqdagi yuzaga keladigan murakkab ohangning rezonansini o’zgartiradi. Bunday holda ularning ba’zilari kuchayadi, boshqalari esa yomonlashadi. Tovush energiyasining intensiv qismi format deb ataladi. Tovushning format tuzilishi uning spektiridir. Spektr tovushning asosiy xususiyatlaridan biridir.
FONETIKANING ANATOMO-FIZIOLOGIK JIHATI
NUTQ ORGANLARI VA ULARNING ASOSIY VAZIFALARI
Nutq a’zolarining tuzilishi.Nutqda tovush yasashga halqum,til, yumshoq va qattiq tanglay,mayda til,tishlar,lablar va burun bo’shlig’i kiradi. U tovush chiqarish qobiliyatida ham ishtirok etadi. Ularning harakati markaziy asab tizimi tomonidan boshqariladi.
Nafas olish organlari, asosan, o’pka va ko’krak qafasiichakda sodir bo’ladi. O’pka bronxlar bilan birlashib,ikkita shoxchani hosil qiladi, ular tomoqqa boradi.
Tovushlarni chiqarishda nafas olish va chiqarishning roli katta. Nafas olish jarayonida qovurg’alar orasidagi mushaklarning qisqarishi o’pkani birga tortadi va diafragmaning qisqarishi o’pkani kengaytiradi. Ushbu ikki jarayon orqali idishning hajmi kengayadi va havo o’pkaga kiradi. Nafas chiqarish vaqtida o’pka qisqaradi va havoning bir qismi halqum orqali tashqariga chiqadi.Harakatni tartibga
soluvchi mushaklarning ishi tufayli nafas tezlashadi va eksalasyon sekinlashadi. Bu nutq tovushlari kuchining o’zgarishini yoki urg’u va urg’usiz talaffuzni belgilash bilan chambarchas bog’liq.
Tomoq. Traxeyaning yuqori qismi kengayib, halqumni hosil qiladi. Halqum traxeya bilan birgalikda o’pkaga havo kirish va chiqish yo’lini yaratadi. Tomoq pufakchalar bilan qoplangan xaftaga hosil bo’lgan. Ushbu xaftagalardan biri(qalqonsimon bez halqum)halqum oldida joylashadi va uning halqumlari oldinga chiqib turadi. Pillaning ichki burchagida qalqonsimon xaftaga biriktirilgan ikkita mushak bor, ular un tugunlari deb ataladi.
Halqum xaftaga muskullar bilan qoplangan bo’lib, u butun ovoz apparatini faollashtiradi va uning harakatini boshqaradi.
Lug’at. Ovoz kordlari tovush hosil qilishda faol ishtirok etadi. Ovoz burmalari o’rtasida halqa bor, u lat deb ataladi. Qalqonsimon xaftaga va unga tutashgan tovush paychalari ovoz bo’laklarini ochadi va havoning erkin o’tishini ta’minlaydi yoki ovoz bo’ laklarini siqib, quloqdan chiqadigan havoning o’tishini qiyinlashtiradi.
Ovoz paychalarining nutqda asosiy roli bor. Unni qorishdan oldin un trubkasi yopiladi va un bo’laklari tortiladi. O’pkadan chiqadigan havo yopiq un tugunlarining teshiklarini buzadi va chiqadigan un hosil bo’ladi. Un rulosining harakati moslashuvchan, shuning uchun u tezda asl holatiga qaytadi va yana yopiladi. Shu tarzda, un tugunlari tebranadi, ochiladi va yopiladi. Havo vaqti-vaqti bilan halqum orqali chiqib ketganligi sababli, gaplashayotganda tovush to’lqini paydo bo’ladi. Un paydo bo’ladi. Un tugunlarining tebranishi qanchalik kuchli bo’lsa,un shunchalik yuqori ko’tariladi.Agar tebranish past bo’lsa, unning yomon chiqishiga sabab bo’ladi,lekin hammaning unlari bir-xil emas.
Nutqda ma’lum tovushlarni talaffuz qilishda ovoz katta rol o’ynaydi. Unli tovushlarni ishlab chiqarishda tovush paychalari doimiy ravishda ishlaydi. Un nafaqat jarangli tovushlarda, balki ayrim undosh tovushlarda ham ishtirok etadi.Ovozli undoshlar yumshoq undoshlar deyiladi. Undosh tovushlarni hosil qilishda tugunlar harakatlanmaydi va tebranmaydi. Shuning uchun ular faqat mish-mish va shivir-shivirlarni eshitadi.
Un tugunlarining holati shivir va shovqin ishlab chiqarishdagi unnikidan juda farq qiladi, bu ayni paytda havo oqimi vokal qatlamlardan o’tmaydi, ammo timpanik membrana ochiladi.Halqaning ichki yuzasida havo ishqalanishi shivirlashni hosil qiladi.
Og’iz va lablar.Farenksning old qismi og’izning yuqori qismi bilan bog’langan. Farenks’ og’iz bo’shlig’I va burun bo’shlig’i resonator funksiyalarini bajaradi va eng uzoq nuqtai nazardan tovush chiqaradi.
Og’iz bo’shlig’ining old qismi tish va lablarga biriktirilgan. Unli tovushlarning artikulyatsiyasida aniqroq yoki oval shaklidagi lablarning mavjudligimuhim rol o’ynaydi.Ochiq unlilar jag’ning ochilishi va tilning yuqori yuzasi bilan qattiq tanglay orasidagi bo’shliqni kengaytirish orqali yasaladi.Tor unlilar tilning yuqoriga ko’tarilishi, qattiq tanglayga yaqin harakatlanishi va jag’ning torayishi natijasida hosil bo’ladi.
Tanglay. Og’iz bo’shlig’ining yuzasi tanglay bilan cheklangan. Uning old va o’rta qismlari harakatsiz bo’lganligi uchun qattiq tanglay, orqa qismi harakatchan bo’lgani uchun yumshoq tanglay deb ataladi.Og’izning orqa qismida qattiq tanglay yumshoq tanglaydan keyin joylashgan bo’lib, uning chetiga qarab pastga osilgan kichik til bilan tugaydi.
Og’iz bo’shlig’i old tomondan pastki va yuqori tishlar bilan cheklangan, ikkinchisi esa milklar bilan bog’langan.Qaror qabul qilishda tishlarimiz ham asosiy rol o’ynaydi.Tilning tishga va qattiq sirtga yaqinlashishi natijasida tovushlarning turli fonemik variantlari (allafonlar) hosil bo’ladi.Masalan, til degan so’zdagi tovushni aytganda, tilning uchi tish yoki tish bo’g’imiga tegib, umumiy undosh hosil qiladi, lekin ularning talaffuzi mutlaqo boshqacha.
Til. Og’iz bo’shlig’idagi juda muhim va juda faol organ bu-til. U turli yo’nalishlarda harakatlanishi va turli shakllarga ega bo’lishi mumkin.U tortiladi, ko’z kabi ko’tariladi, orqaga tortiladi, oldinga siljiydi. Tilning u yoki bu qismi tishga yaqinlashish yoki teginish orqali bo’shliq yoki to’siq hosil qilish uchun unsiz tovushlar chiqariladigan joy.Yasalish qobiliyatiga ko’ra tasniflashda asosiy xususiyat sifatida qaraladi.
Avvalgidek, burun bo'shlig'ining tuzilishi juda murakkab. Juda harakatchan yumshoq to’qimalar yuqoriga ko’tarilib, tomoqning orqa tomoniga tegib,og’iz bo’shlig’ini burun bo’shlig’idan ajratib turadi. Agar burun bo’shlig’I va lablarimizning ochilishini mahkam yopsak, biz nafas ololmaymiz, chunki havoning barcha o’tish joylari yopiladi. Og’iz yopiq bo’lsa, lekin kichik til tushirilsa va traxeya burun yo’lini ochsa, nafas olish davom etishi mumkin, chunki havo traxeya orqali kiradi va chiqadi. Agar nafas olish paytida og’zimiz ochiq bo’lsa, u holda havo og’iz burun yo’llari orqali ikki yo’l bilan o’tadi.
Qirg’iz tilida burun bo’shlig’I burun undoshlarini hosil qilishda ishtirok etadi. Bu tovushlar pardaning tushishi va havoning burun bo’shlig’idan oqib chiqishi natijasida hosil bo’ladi. Kichkina til ko’tarilib, sfinker burun bo’shlig’ining ochilishini qoplaganida, burun bo’lmagan sof tovushlar hosil bo’ladi, chunki u holda havo halqum orqali oqib chiqadi. Agar pastadir bir oz ochiq bo’lsa, u “snort” tovushini chiqaradi.
FONETIKANING LINGVISTIK JIHATI
Fonetikaning lingvistik jihati tilning tovush tarkibining muloqot jarayonidagi vazifasini o’rganadi. Shuning uchun lingvistik jihatni funksional jihat deb ham atash mumkin.
Lingvistik tadqiqotlarning alohida turi sifatida rus tilshunosligida fonetikaning funksional jihatini o’rganish o’tgan asrning 70-yillarida boshlangan. Atoqli rus tilshunosi I.A Boduen de Kurtene tomonidan asos solingan. Boduen,birinchidan, tovushlarning moddiy tabiatini (akustik va fiziologik jihatlari), ikkinchidan, tovushlarning funksional tomonini (keyinchalik uni psixofonetika deb atagan) o’rgandi.Ko’p ma’lumotlar morfologiya bilan bog’liq.
Boduenning fonetikaning ikki jihati haqidagi g’oyasi tilshunoslikda keng e’tirof etilgan. Boduen ilmiga asoslanib, uni yanada rivojlantirdi, uning shogirdi L.V Scherba fonemalar haqida original nazariyani berdi. Bu nazariyaning asosi- tovushning ma’no bilan bog’liqligi, chunki tovush morfemaning tovush qobig’ini tashkil qiladi.
Tovush va ma’no o’rtasidagi bog’liqlikdan, birinchidan, nutqni alohida tovushlarga ajratish qobiliyati,ikkinchidan,fonologik qarama-qarshilik tizimida fonema mustaqil birlik degan tushuncha paydo bo’ladi. Demak, fonema 1)ma’no bilan potensial bog’langan tovushning eng kichik birligi 2)fonemani nutqda tovushlarning tarqalish chegarasi deb hisoblash mumkin 3) fonema fonologik qarama-qarshilikning mustaqil birligidir.Tilimizdagi har bir tovush fonema emas, balki har bir fonema o’ziga xos tovushdir Shuning uchun son jihatdan fonemalar tovushlardan ancha kichikdir. Fonema morfemani,so’zni, Grammatik formalarni ma’nosi bo’yicha ajratish xususiyatiga ega, tovush bu xususiyatga ega emas.Fonema o’zaro bog’langan va chambarchas shartlangan tomonlardan(akustik, fiziologik, vazifaviy) iborat bo’lib, ular fonemaning moddiyligi, ob’ektivligi, kommunikativ funksiyasi va mavhumligi bilan amalga oshiriladi.
Fonemaning moddiyligi tilimizdagi har bir fonema o’ziga xos artikulatsion, akustik va struktura nuqtai nazaridan ma’lum bo’lmagan differensial birlik sifatida, fonetikaning ma’lum bir asosiy allofonemasi shaklida yashaydi.
Tildagi fonemalar bir tilda so’zlashuvchi odamlar guruhi tomonidan yaratiladi va shu guruh ishlab chiqqan nutqiy tovush, uning ijtimoiy ahamiyati fonemaning obyektiv tomoni sifatida qaraladi. Fonemaning obyektivligi o’sha tilde so’zlashuvchi guruhning irodasiva his- tuyg’ulariga bog’liq emas.
Fonemaning funksionalligi uning lisoniy va ijtimoiy vazifani ma’lum darajada bajarishidir.Fonemaning bu vazifasi ikki xil. Fonema nutqda o’zaiga xos tovush bo’lgani uchun so’zning moddiy qobig’ini tashkil qiladi. Shu bilan birga, fonemalar o’zaro bog’liq bo’lib, so’zni so’z bilan, shaklni shaklga qarama-qarshi qo’yish orqali so’z va grammatik shakllarning moddiy konvertlarini cheklaydi. Bu fonemaning ma’no va shakl ajratish funksiyasi.
Fonemaning mavhumlanishi va jamlanmasi nutqda to’liq aniqlangan konkret so’zlarni farqlash maqsadida qarama-qarshi qo’yilgan tovushlargina emas, balki nutqdagi tovushlarni, uning allofonlarini, shu allofonemalarni yig’indisini va hokazolarni mavhumlashtirishdir. Bu til egasi bo’lgan jamoaning har bir a’zosining ayrim olingan tushunchalar shaklida aks etishidir.
Qirg’iz tilidagi qisqa va cho’ziq unlilarning har biri o’ziga xos fonema bilan ajralib turadi:тан таан ен еенкон коонжуур жуун, оон, ук уук va boshqalar. Bu yerda har bir qarama- qarshi so’z o’ziga xos ma’noga ega.
Shuningdek, бал мал кал сал жал so’zlarining asosiy tovushlari fonetik xususiyatga ega bo’lib, har bir so’zni ma’nosiga ko’ra ajratadi. Bu so’zlarning oxirgi tovushlarini бак так как сак жак yoki o’rtadagi tovushlarni бек тек кек сек жек bilan almashtirsak, ularning har biri o’ziga xos ma’noli so’zlarni hosil qiladi va bundan ko’rinib turibdiki, unli va undoshlarning har biri o’ziga xos ma’noga ega.
UNLI VA UNDOSH TOVUSHLAR
Unli tovushlar paydo bo’layotganda o’pkadan chiqayotgan havo oqimi nutq a’zolarimiz tomonidan hech qanday to’siqqa uchramaydi.Undosh tovushlarda esa o’pkadan chiqayotgan havo oqimi nutq a’zolarimizdan biriga tiqilib qolishi, sinishi yoki unga qarshi turishi natijasida hosil bo’ladi.Yumshoq undosh tovushlarni talaffuz qilganda tovush paychalari tebranadi, qattiq undoshlarda esa tovush paychalari tebranmaydi va faqat shivir-shivir hosil qiladi. Bundan tashqari, unlilar bo’g’in hosil qilish xususiyatiga ega, ammo undoshlarda bunday xususiyat yo’q.
UNLILAR
Qirg’iz adabiy tilining unli tizimi 14 fonemadan iborat.
Qirg’iz tilidagi unlilar lab,yonoq va tilga nisbatan ochiq va tor bo’ladi.Qalindan ingichkagacha farqlanadi.Ushbu belgilarga ko’ra unlilar sxema shaklida quyidagicha berilishi mumkin.
ТИЛГЕ КАРАЙ ЕРИНГЕ КАРАЙ ЖААККА КАРАЙ
Жоон ичке ериндуу ачик кен кууш
а аа е е о оо а аа а аа ы
о оо о о о оо е ее е ее и
у уу у уу у уу а аа о оо у уу
ы и у уу ы и о оо у уу
Unlilar tilning orqaga yoki oldinga harakatiga ko’ra yo’g’on va ingichka bo’ladi.Unlilar jag’ ochilib til yuqoriga ko’tarilganda, tor lablar oldingga yoki neytral holatda yutilganda ochiq (labsiz) va labga bo’linadi.
UNDOSHLAR
Nutq a’zolarimizning u yoki bu qismlarida to’siq bo’lishi natijasida o’kaga keladigan havo oqimidan hosil bo’lgan tovushlar undosh tovushlar deyiladi.Ovozsiz tovushlarni hosil qilishning asosini shivirlash tashkil qiladi va ular bir-biridan xarakterli shivirlashlari bilan farqlanadi.Qirg’iz tilida 25 ta undosh tovush bor.
Gapirganda duch keladigan to’siqlar nutq a’zolarimiz mushaklarining qisqarishi natijasida yuzaga keladi.Buning ustiga tovush to’sig’I havo oqimlari bilan zararlangan bo’lsa, u bir xil bo’lmaydi.