Reja: Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortish. Yalpi daromad tarkibi

Mavzu: Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortishning o`ziga xos xususiyatlari.

 

Reja:

1. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortish.

2. Yalpi daromad tarkibi.

3. Soliq stavkalari hamda soliqni hisoblash va tulash tartibi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdo korxona (tashkilot) larida daromad ustamalaridan tashkil topishga qaramay qabul qilingan qonunlarda unga nisbatan berilgan tarif kuproq daromad massasini oshirishga qaratilgandir. Chunki savdo korxona (tashkilot)larining daromadi bu ulgurji erkin narxlarda sotib olingan tovarlar bilan iste’molchilarga erkin ulgurji narxlarda sotilgan narxlar urtasidagi farqdir. Ammo umumiy ovqatlanish korxonalarida daromad amalga oshiriladigan ikki xolat turi bilan bog`liqdir, ya’ni birinchi xolatda daromadni tashkil etish tartibi chakana savdo korxona (tashkilot)lardan fark kilmasada, ikkinchi xolatda chakana savdo korxona (tashkilot)lar daromadini aniqlashdan farq qiladi. Bunda umumiy ovqatlanish korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan o`z maxsulotlarini sotishdan tushgan tushum bilan uni ishlab chiqarishga qilgan xarajatlar urtasidagi fark daromad bulib xisoblanadi.

Ushbu xolatlar savdo va umumiy ovqatlanish korxona (tashkilot)larining faoliyat yurgizishlaridan kulga kiritiladigan asosiy daromad massasini tashkil etadi. Ammo O`zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksining 17-moddasiga muvofiq jami daromad tarkibiga yuklab junatilgan tovar, bajarilgan ishlar, kursatilgan xizmatlar xamda yuridik shaxs oladigan (olgan) pul yoki boshqa mablag`lar yoki ular tekinga olgan vositalar kiritiladi.

Bunday daromadlarga quyidagilarni kiritilishi kuzda tutilgan:

-yuklab junatilgan maxsulot uchun taqdim etilgan xisob-kitob xujjatlari;

-xizmat kursatilganligi faktini tasdiklaydigan xujjatlar buyicha tovarlar realizatsiyasidan olingan tushumini;

-vositachilik faoliyatidan daromad oluvchi korxonalar uchun tushum deganda soliq solish davrida amalga oshirilgan barcha bitimlar buyicha olingan vositachilik mukofotlari (foizlar) summasini;

-asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kimmatli kogozlar, intellektual akliy mulk ob’ektlari, materiallar va boshka aktivlarni sotishdan olingan daromadni;

-foizlar kurinishidagi daromadlar;

-dividentlar;

-tekinga olingan mol-mulkni;

-royalti;

-tekin moliyaviy yordamni (budjet subsidiyalardan tashkari);

-davo etish muddati tugagan kreditorlik va deponentdagi karzlarni xisobdan chikarishdan oldingi daromadni;

-ilgari chegirilgan xarajatlar, zarar kurishlari yoki shubxali karzlarni koplash kurinishida olingan daromadni;

-valyuta xisob-varaklari buyicha kursdagi musbat farkni;

-favkulodda daromadlarni;

-boshka daromadlarni.

Da’vo muddati shaxs uzining buzilgan xukukini da’vo etish yuli bilan ximoya kila oladigan muddat. Da’vo etishning umumiy muddati-3 (uch) yil.

Yukorilardan kelib chikkan xolda savdo korxonalarni tomonidan olinishi mumkin bulgan yalpi daromadni xisoblab chikish mumkin. Ammo savdo va umumiy ovkatlanish korxona (tashkilot) larning asosiy faoliyatidan olinadigan daromadlarni aniklash uncha murakkab bulmagan xisob-kitoblarga tayaniladi. Bu borada shuni xam ta’kidlab utish kerakkim daromad savdo va umumiy ovkatlanish korxona (tashkilot) larning butun faoliyatida, uning ishlashidan kuzlanadigan maksad va ularga erishish vositalarining shakllanishida solik munosabatlarini yuzaga keltirishda markaziy urinda turadi. Daromad resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish, xizmat sifatini yaxshilash, muomala (ishlab chikarish) xarajatlarini pasaytirish, ishlab chikish samaradorligini belgilaydigan eng muxim kursatkich sifatida namoyon buladi va barcha umumxujalik va maksadli jamgarmalarni, budjet daromadlarini tashkil etish manbai xisoblanadi. Savdo va umum ovkatlanish korxona (tashkilot) lari daromaddan uzlarining asosiy vazifasini xal etish axolini turli tovarlarga (maxsulotlarga) bulgan talablarini kam xarajat kilgan xolda kondirishda kurol sifatida faol foydalaniladi.

Daromadni tashkil etuvchi savdo va umumiy ovkatlanish korxona (tashkilot) larini xozirgi sharoitdagi faoliyatidan kelib chikkan xolda aniklash tartibi «Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chikarish va sotish xarajatlarining tarkibi xamda moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi tugrisida»

Nizomda keltirilgan bulsada, xam amalda uni aniklash uz oddiyligi bilan ajralib kelinmokda, ya’ni:

 

YaD=Tts-Tts

bunda:

-YaD-yalpi daromad;

-Tts-sotilgan tovarlar (xizmatlar)dan erkin chakana (ulgurji) narxlarda tushgan tushum;

-Tts-tovarni xarid kilish bilan boglik xarajatlar.

Savdo va umum ovkatlanish korxona (tashkilot)larida solik ob’ektini aniklashda yalpi daromaddan amalga oshiriladgan chegirmalarni e’tiborga olinishi konunlashtirilgandir.

Shu bois Uzbekiston Respublikasining Solik kodeksining 19-moddasiga muvofik yalpi daromaddan kuyidagi chegirmalarni amalga oshirishga aloxida e’tibor beriladi, ya’ni:

_ kushilgan kiymat soligi;

_ aksiz soligi;

_ mol-mulk soligi;

_ yer soligi;

_ yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun solik;

_ ekologiya soligi, suv resurslaridan foydalanganlik uchun solik;

_ bojxona boji;

_ banklarning va boshka moliya-kredit tashkilotlarining kiska muddatli kreditlar buyicha foiz tulovlari summalari, tulov muddati utgan va tulov muddati uzaytirilgan ssudalar buyicha foizlar bundan mustasno;

_ xodimlarga ish xaki tulash buyicha xarajatlar (banklar, Sugurta tashkilotlari, videosalonlar, videokursatuv, video-audio yozuv punktlari, auksionlar, kazino, pul yutugi kuyilgan uyin avtomatlari, davlatga karashli bulmagan tashkilotlar tomonidan utkaziladigan lotereya uyinlari xamda ommaviy konsert-tomosha tadbirlarining xarajatlari bundan mustasno);

_ belgilangan tartibda kiritiladigan renta tulovlarining summasi;

_ ijara xaki (lizing tulovi);

_ asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari;

_ chet yuridik va jismoniy shaxslarning moddiy xarajatlari va kursatgan xizmatlarining kiymati;

_ majburiy Sugurta tulovlari buyicha utkaziladigan, konun xujjatlariga muvofik, ish xakiga xisoblangan summalar;

_ maxsulot (xizmatlar)ni sertifikatlash ishlarga xak tulash xarajatlari summalari;

_ konun xujjatlariga muvofik normalar buyicha xizmat safari xarajatlari summalari;

_ konun xujjatlariga muvofik me’yorlar buyicha vakillik maksadlaridagi xarajatlar summalari;

_ konun xujjatlariga muvofik me’yorlar buyicha reklama xarajatlari summalari;

_ konun xujjatlariga belgilangan me’yorlar doirasida kadrlar tayyorlash va ularni kayta tayyorlash uchun xarajatlar summalari;

_ solik tulovchi balansidagi soglikni saklash ob’ektlari, kariyalar va nogironlar uylari, maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari, bolalarning dam olish oromgoxlari, madaniyat va sport ob’ektlari, xalk ta’limi muassasalari, uy-joy fondini saklash maxalliy davlat xokimiyati organlari tasdiklangan me’yorlarga muvofik kilinadigan xarajatlar summalari, shuningdek, solik tulovchilar sanab utilgan muassasalarni saklashda ulush kushib katnashib, ana shu maksadlar uchun kilinadigan xarajatlarning summalari;

_ konun xujjatlarida belgilab kuyiladigan boshka majburiy tulovlar xam jami daromaddan chegirib tashlanishi mumkin.

Ammo xar bir chegirmalarni daromaddan chikarishda savdo va umumiy ovkatlanish korxona (tashkilot)larning konkret faoliyati yunalishlari, mulkiy munosabatlari, faoliyat yurgizish muddatlari, geografik joylanish joylari, maxsus xizmat darajalari va shunga uxshash jixatlari e’tiborga olinishi mumkin.

Solik ob’ektini xisoblashda savdo va umumiy ovkatlanish korxona (tashkilot)lari tomonidan dividendlar va foizlar kurinishida olingan daromadlar solik ob’ektidan chikarilishi zarur. Chunki bunday kurinishdagi daromadlardan aloxida belgilangan, ya’ni 15 foizli stavka buyicha solik undirilishi kuzda tutilgandir. Lekin bunda savdo va umumiy ovkatlanish korxona (tashkilot)lari tomonidan tulanadigan dividendlar va foizlar (bank krediti uchun tulanadigan foizlardan tashkari) umum tartibda solikka tortiladi. Bu degani solik ob’ektiga kiritiladi.

Davlatimiz raxbarining «Mikrofirma va kichik korxonalarni rivojlantirish borasidagi kushimcha chora-tadbirlar tugrisida»gi PF-3620-sonli Farmoniga asosan 2005 yilning 1 iyulidan boshlab mikrofirma va kichik korxonalar uchun budjetdan tashkari Pensiya jamgarmasi, Respublika yul jamgarmasi va Makatab ta’limi jamgarmasiga majburiy ajratmalar tulash urniga yagona solik tulovi joriy etildi.

Bugungi kunda mikrofirma va kichik korxonalar tomonidan yagona solik, budjetdan tashkari Pensiya jamgarmasi, Respublika yul jamgarmasi va Maktab ta’limi jamgarmasiga majburiy ajratmalar 15,2 foiz mikdorda tulayotgan bulsa, mazkur Farmon buyicha 13 foiz mikdorda birgina yagona solik tulovi joriy etildi. Bu bilan umumiy tulayotgan solik va majburiy tulovlar xajmi 2,2 foizga kamaydi. Bu iktisod kilingan mablagni korxona uz rivoji yulida sarflashi uchun imkoniyat yaratildi. Bunday kulay imkoniyatlardan okilona foydalangan korxona iktisod kilinayotgan mablaglar xisobiga yangi texnika sotib olishga, maxsulot ishlab chikarish xajmi va sifatini oshirishga, moddiy bazasini yaxshilashga, ishchilar maoshini oshirishga, yangi ish urinlari tashkil etish xamda faoliyatini yanada kengaytirishga erishadi.

Ushbu Farmonning yana bir axamiyatli tomoni shundaki, yangi tashkil kilingan mikrofirma va kichik korxonalarga yagona solik tulovini tulash muddatini bir yilga kechiktirish, kechiktirilgan summani esa imtiyozli davr tugagandan keyin teng ulushlarda 12 oy davomida tulash xukuki berildi. Bu esa endigina ish boshlayotgan korxonaning rivoji uchun axamiyatlidir, chunki mikrofirma va kichik korxona ilk daromadlarini uz faoliyatini tulik yulga solishga karatsa, keyinchalik budjet oldidagi xisob-kitoblarini uz vaktida amalga oshirishi xamda uzining moddiy ta’minotini shakllantirishga erishadi.

Yana bir imkoniyat – yagona solik tulovini tulaydigan mikrofirma va kichik korxonalar ijaraga olgan yer maydonlari uchun ijara xaki tulashdan ozod kilindilar.

Muhokama uchun savollar

1. Savdo va umumiy ovkatlanish ob’ektlari solik stavkalari kanday belgilanadi?

2. Savdo va umumiy ovkatlanish ob’ektlarini solikka tortish xususiyatlari nima?

3. Yalpi daromad soligi tulovchilari kimlar?

4. Yalpi daromad soligi stavkalarini belgilanish xususiyatlari nima?

5. Daromad soligi stavkalarini belgilanish xususiyatlari nima?

6. Yalpi daromad soligi summasini xisoblash va budjetga utkazish tartibi kanday?

Nazoart uchun test savollar

O`zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksining nechanchi moddasiga moddasiga muvofiq jami daromad tarkibiga tugrisida tulik tushuncha berilgan?

A) 14

B) 17

V) 3

G) tugri javob yo`q

O`zbekiston Respublikasi Solik kodeksining nechanchi 19-moddasiga muvofiq yalpi daromaddan chegirmalarni amalga oshirishga aloxida e’tibor berilgan?

A) 19

B) 17

V) 5

G) tugri javob yo`q

Farmon buyicha necha foiz miqdorda yagona soliq tulovi joriy etildi?

A) 13

B) 14

V) 15

G) tugri javob yo`q

• Uzbekiston Respublikasi Solik kodeksi. – T. . Adolat, 2002.
• Karimov I.A. Uzbekiston buyuk kelajak sari, - T.: Uzbekiston, 1998.
• Alimboev S. Soliklar. Ukuv kullanma - T., 2000.

4. Yuldoshev M., Tursunov Y. Solik xukuki - T.: Moliya, 2000.

5. Malikov T. Soliklar va solikka tortishning dolzarb masalalari. – T.: Akademiya, 2002.

Foydalanilgan adabiyotlar