Reja: Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim texnologiyalarining turlari

21. 
    rasm. Interfaol ta’limning asosiy shakllari
    

Bugungi kunda respublika ta’lim muassasalarida interfaol ta’limni tashkil etishda kuyidagi eng ommaviy texnologiyalar kullanilmokda:

1. 
   Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O’quv keyslari”), “Blis-surov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Munosabat”, “Reja”, “Sudbat” va b.
   
2. 
   Strategiyalar: “Akliy dujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig­zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotatsiya”, “T-jadval”, “Yumaloklangan kor” va d.k.
   
3. 
   Grafik organayzerlar: “Balik skeleti”, “BBB”, “Konseptual
   

jadval”, “Venn diagrammasi”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Kdnday?” va b.

Interfaol ta’lim bevosita interfaol metodlari yordamida tashkil etiladi. “Innovatsion ta’lim texnologiyalari va pedagogik kompetentlik” modulini o’qitish misolida o’qitish amaliyotida bugungi kunda faol qo’llanilayotgan interfaol metodlar tugrisida UMMning 2-sismida suz yuritiladi.

4. 
   Modulli-kredit tizimi zamonaviy ta’limning eng takomillashgan shakli sanaladi. Bugungi kunda tarassiyparvar insoniyat davlatlar urtasida ijtimoiy, istisodiy, xarbiy va madaniy soxalarda uzaro kelishuvga erishish, xamkorlikni yulga suyishning yangidan yangi yullarini izlashda davom etmoqda. Binobarin, yusorida aytib utilganidek, insoniyatning omon solishi va rivojlaniqhda davom etishining yagona chorasi irsiy, etnik, diniy ziddiyatlarga barxam berish va uzaro birlik, xamkorlik, xamjixatlikka erishishdir.
   

XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab barcha soxalarda bo’lgani kabi oliy ta’lim tizimida xam xalsaro xamkorlikka erishish, oliy ma’lumotli, malakali kadrlarni tayyorlashga yagona yondashuvni saror toptirish yulida amaliy xarakatlar olib borilmosda. 1954 yilning 19 dekabrida sabul qilingan Yevropa kengashining Yevropa madaniyati konvensiyasi xam dastlab mazkur mintasa davlatlari misyosida oliy ma’lumotli, malakali kadrlarni tayyorlashga nisbatan yagona yondashuvning saror topishi uchun zamin tayyorlagan edi. Xrzirda esa u jaxonning kuplab mamlakatlari universitet (institut, akademiya)lari faoliyatining o’qitish tizimida yagona malakaviy talablar asosida tashkil etilishida muxim xujjat bulib xizmat silmosda.

Mazkur Konvensiya goyalari Yevropa xududida shaxs tafakko’rini shakllantirishda kup tillikka asoslaniqh uchun zarur shart -sharoitlarni xosil qilishdan iborat edi. Konvensiyani imzolovchi tomonlar uz xududlarida fusarolar tomonidan Yevropa xududida mavjud bo’lgan tillar, turli millatlarning tarixi va rivojlaniqh tarassiyotini o’rganiqh xamda uz xududida boshsalarga uz tili yoki boshsa tillarni urgatish imkoniyatini yaratib berish lari zarur edi.

Zamonaviy Yevropada yagona kasbiy ta’lim makonini yaratilishi uchun ilk sadamlar 1949 yilda suyildi. Xuddi shu yili asosiy maqsadi

3. 
   Bolonskiy protsess // http://sun.tsu.m/mmmfo/000063105/340/image/340-081.pdf.
   

Yevropada ijtimoiy, istisodiy jarayonlar kechishi va birligini ta’minlashdan iborat bo’lgan birinchi xalsaro tashkilot - Yevropa Kengashi tashkil etildi.

Bolonya jarayoni yagona Yevropa oliy ta’limi makonini yaratish

maqsadida Yevropa mamlakatlari oliy ta’lim tizimining bir-biriga yatsinlashishi va uzaro uygunlashuvi jarayonidir. Ushbu jarayonning rasman boshlaniqh muddati 1999 yilning 19 iyuni deb e’tirof etilgan. Binobarin, xuddi mana shu sanada 29 mamlakat vakillari ishtirokida Bolonya deklaratsiyasi imzolangan edi. Ayni vastda mazkur tizim o’ziga 1954 yilda Yevropa Kengashi tomonidan sabul qilingan Yevropa madaniyati Konvensiyasini ratifikatsiya silgan (oliy davlat xokimiyati organi tasdislagan) 49 mamlakatdan 47 ishtirokchi mamlakatlarni samrab olgan.

Bolonya tizimining asosiy maqsadi ijtimoiy sub’ektlar tomonidan oliy ma’lumot olish imkonini kengaytirish, Yevropa oliy ta’limining sifati va samaradorligini istisbolli oshirish, talabalar xamda utsituvchilarning xarakatchanligi, faolligini rivojlantirish, shuningdek, akademik daraja va boshsa kasbiy malakalarning mexnat bozoriga yo’naltirgan xolda oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ish bilan muvaffatsiyatli ta’minlashdan iborat. Mazkur tizimni sabul silgan mamlakatlar oliy kasbiy ta’limni zamonaviylashtirish, oliy O’quv yurtlarining Yevropa komissiyasi tomonidan moliyalashtiriladigan turli loyixalarda teng xususlilik, xamkorlik asosida satnashish, talabalar va utsituvchilarni uzaro akademik almashtirish uchun yangi imkoniyatlarga ega bulmosdalar.

Tizimning umumiy asoslari Bolonya shaxrida imzolangan deklaratsiyada uz ifodasini topgan. Ular quyidagilardan iboratdir:

1. 
   Diplom ilovasiga ko’ra fusarolarni ishga samarali joylashtirish, Yevropa oliy ta’lim tizimining xalsaro rasobatga bardoshliligini oshirish imkoniyatini yaratadigan uzaro muvofis keluvchi akademik darajalar tizimni sabul qilish.
   
2. 
   Ikki siklli: tayyorgarlik va bitiruv ta’limiga utish. Ta’limning birinchi sikli uch yil davom etadi. Ikkinchi sikl esa magistrlik va doktorlik darajalarini olish uchun yo’naltiriladi.
   
3. 
   Keng kulamda talabalar almashinuvini qullab-suvvatlash uchun mashassatli sinov birliklarini sayta topshirishning Yevropa tizimiga utish. Mazkur tizim talabalarning o’rganiladigan fanlarni tanlash xusutsiga ega bo’lishlari uchun imkoniyat yaratadi. Buning uchun asos sifatida “Umr buyi ta’lim olish” konsepsiyasi doirasida qullash imkonini beradigan tizim - YeSBT (Yevropa sinov birliklari tizimi)ni sabul qilish taklif etiladi.
   
4. 
   Utsituvchilar almashinuvini rivojlantirish. Yevropa xududida ishga sarflanadigan vast davrini inobatga olgan xolda utsituvchilar va b. xodimlar almashuvini kengashtirish. Transmilliy ta’lim standartlarini urnatish.
   

5. 
   Uzaro mos mezon va metodologiyalarni ishlab chiqish xamda sifatini ta’minlashda Yevropa xamkorligini saror topshirishga kumaklashish.
   
6. 
   Oliy ta’lim muassasasining ta’lim sifatini nazorat qilish tizimini ishlab chiqish va oliy O’quv yurtlari talabalari va xodimlari faoliyatini tashqi baxolashga tortish.
   
7. 
   Oliy ta’limda, aynissa, O’quv rejalarini takomillashtirish, oliy ta’lim muassasalariaro xamkorlik, talaba va utsituvchilar almashinuvi va birgalikdagi ta’lim dasturlari, ilmiy tadsisotlarni utkazishga oid amaliy tayyorgarlik va ularni olib borish borasida zarur yevropacha nustai nazarlarning shakllaniqhiga kumaklashish.
   

Deklaratsiyaga a’zo bo’lish uchun quyidagi dastlabki talablar suyiladi:

• 
  oliy O’quv yurtigacha 12 yillik ta’lim;
  
• 
  ikki bossichli oliy ta’lim-bakalavriat va magistratura;
  
• 
  O’quv jarayoni va o’qitish natijalarini baxolash ECTS kredit
  

texnologiyasi asosida tashkil etilishi


Bolonya deklaratsiyasiga a’zo davlatlarda ta’lim modul-kredit tizimiga asoslanadi.

1989 yilda Yevropada Yevropa xamjamiyatining ERASMUS (European Community Action Scheme for mobility of University students) va TEMPUS kabi dasturlar joriy etildi.

2001 yilda 29 ta Yevropa davlatlari ta’lim vazirlari tomonidan Bolonya deklaratsiyasi imzolandi. Bugungi kunda ERASMUS dasturi

U S» 1—1 U

buyicha Yevropa xamjamiyati universitetetlari urtasidagi talabalar almashinuvi 145 ta oliy O’quv yurtlarini samrab olgan. Ular urtasida Yevropa universitetlari ta’limi natijalarini uzaro tan olish tizimi - YeCTS (European Credit Transfer System) shakllantirilgan.

“Kredit” atamasi ^CTS-credit) - “sinovdan utdi” ma’nosini anglatib, talabaning O’quv yurtida ma’lum bir kurs (modul)ni muvaffatsiyatli yakunlaganligi tugrisida ma’lumot beradi

Modul-kredit tizimi - xar bir O’quv fani (moduli)ning talabalar tomonidan ma’lum misdordagi kredit birliklari asosida o’zlashtirilishini ta’minlovchi tizim


Kredit birliklarining soni talabalar tomonidan sarflanadigan mexnat sarfiga mos xolda belgilanadi. Talabaning mexnat sarfi auditoriya mashgulotlari, mustaqil ishlar va O’quv rejasida kuzda tutilgan boshsa faoliyatlarini uz ichiga oladi. O’quv fani (moduli)ni





o’rganiqh uchun talaba tomonidan sarflangan umumiy mexnat sarfi misdori (auditoriya va mustaqil ish soatlari) bir O’quv yilida 750-800 soatni tashkil etishi lozim. Ayni o’rinda aytib utish zarurki, kreditlar

auditoriya soatlari bilan chegaralanib solmay, balki talabaning auditoriyadan tashqari sharoitda xam O’quv fani (moduli)ni o’zlashtirish uchun sarflaydigan yuklamani xam inobatga olgan xolda belgilanadi.

Odatda O’quv rejasiga kiritilgan fanlar buyicha ajratiladigan kreditlar soni 3 ga teng. Ba’zan O’quv fani uchun ajratilgan kredit soni 3 tadan

kup yoki kam bo’lishi mumkin. Kreditlar barcha (majburiy va ixtiyoriy) tanlangan O’quv fanlari buyicha tassimlanadi.

Kreditlarning tassimlaniqhida fan buyicha kurs loyixalari va amaliy ishlarining mavjudligi inoatga olinadi. O’quv fani uchun ajratiladigan kreditlar misdori fanning murakkabligi xamda talabalar tomonidan uning o’zlashtirilishiga boglis buladi. YeST S da kreditlar yigindisi semestrda - 30 tani, O’quv yili davomida - 60 tani, bakalavriat davrida esa - 240 ni tashkil etadi.

ECTS kredit texnologiyasiga utishdan kuzlangan maksad talabalarga xorijda utsishni davom ettirish uchun oliy yurtini tanlashda shart-sharoit yaratish; muayyan davlatdagi mavjud ta’lim olish muddatining xorijiy davlatlarda tan olinishini ta’minlash; Yevropa oliy O’quv yurtlari O’quv rejalarini o’rganiqh va shu asosida O’quv jarayonini takomillashtirish; talabalar qobiliyatini tula rivojlantirish va o’qitishning yusori natijalariga erishish.

Modul-kredit tizimi xam muayyan tamoyillarga tayanadi. Ular:

1. 
   Transferancy - YeSTS tizimiga xoxlagan shaxs yoki tashkilotning tusissiz kirishiga shart-sharoit yaratish. Ushbu shart-sharoit kuchli axborot targiboti vositasida yaratiladi, uning natijasida umumiy yangilik, aniqlik va ochislik muxiti shakllantiriladi.
   

Axborot targiboti quyidagilarni uz ichiga oladi: 1) almashish sxemasiga kiritilgan talabalarning utsish natijalari xatsida bir-biriga uz vastida axborot yetkazib turish; 2) oliy O’quv yurtlarining uz axbrot paketlari bilan muntazam almashib turishlari, ta’lim xizmatlari doirasida bir-birini imkoniyatlarini o’rganiqh; 3) oliy O’quv yurtlarida,

YeSTS xatsida tula ma’lumotlarning mavjudligi.

2. 
   Agreement - talaba bilan ikkala oliy ta’lim muassasasining YeSTS koordinatorlari orasida tayyorlash mazmuni, O’quv tartibi va muddatlari, attestatsiya tadbirlari, O’quv rejalaridagi farыni bartaraf etish tartiblari xatsida uzaro kelishuvlarini anglatadi.
   
3. 
   Credits - Host (talaba sabul siladigan) universitetida muvaffatsiyatli utilgan barcha fanlar Post (talabani boshsa OTMga yuborgan) universitetda xisobga olinishi zarur.
   

4. 
   Ta’limning insonparvarlashuvi - shaxsning turli ta’lim xizmatlariga bo’lgan extiyojini sondirishi va ta’lim jarayonida inson sobiyatining ochilishini anglatadi. YeST8 ta’limni davom ettirish uchun oliy ta’lim muassasasini, O’quv fanlarini va utsituvchilarni tanlish imkoniyatini beradi.
   
5. 
   Ta’limning individuallashtiruvi xar bir talabaning
   

individual reja va ta’lim dasturlariga ega ekanligini ifoda etadi. Talaba tanlovi asosidagi fanlar 70 % ni, majburiy fanlar esa 30 % dan oshmaydi. Talabaning mustaqil ish xajmi 70 % ni, auditoriyadagi ishi esa 30 % ni tashkil etadi. Ushbu kursatkichlar individual ta’limni tashkil qilishga asos bulib xizmat siladi.

6. 
   Ta’limning samaradorligi guruxda individual o’qitishli auditoriya mashgulotlari va talabaning mustavsil ishlarini uygunlashtirish orsali ta’minlanadi. Auditoriya O’quv vastining 70% gacha sismini individual o’qitishga, shuningdek umumiy O’quv vastining 70%gacha sismini mustaqil ishga ajratilishi O’quv fanlarining talabalar tomonidan uz qobiliyatlari darajasida o’zlashtirishga imkon yaratadi. Bu asosida ta’limning samaradorligi ta’minlanadi.
   

Zamonaviy o’qitish texnologiyasi, OTMning jixozlanganligi, professor-utsituvchilar tarkibi fasat darajali, yusori malakali kadrlardan iborat bo’lishi, o’qitishning yusori sifatlari - YeST8 uchun dastlabki zaruriy talablar xisoblanadi. O’quv jarayonini tashkil etishning ushbu tizimi, quyidagi o’ziga xos xususiyatlarga ega.

O’quv rejasi buyicha barcha O’quv fanlari ikki guruxga bulinadi:

1. 
   majburiy fanlar;
   
2. 
   talaba tomonidan ixtiyoriy tanlanadigan fanlar.
   

Ular taxminan 1:2 nisbatda buladi.

Xar bir talaba shaxsiy O’quv rejasiga ega bo’lishi zarur. ^olaversa, talaba xar bir O’quv fani buyicha utsituvchini tanlash xusutsiga ega.

Modul-kredit tizimi uchun xar bir semestrda o’rganiladigan fanlarning soni kamida 3 ta, kupi bilan 7 ta bo’lishi, mustaqil ishga ajratilgan soatlarning auditoriya soatlaridan kupligi o’ziga xos

jixatlar sanaladi.

Asosiy xujjat transkript (transcript of ruords) - unifikatsiyalashgan xujjat bulib, yagona shaklga ega

Transkript ta’lim natijalarining tan olinishi uchun majburiy xujjat sanaladi. Unda talaba utsiyotgan davlatda sabul qilingan baxolash tizimi xamda uz mamlakatida olgan baxolari tugrisidagi ma’lumot beriladi.

O’quv fanlari buyicha dasturlar “sillabus” deb nomlanib, ular

quyidagi tarkibiy tuzilmaga ega buladi:

• 
  O’quv fanining tulis nomi va uning O’quv rejasidagi tartib rasami;
  
• 
  O’quv fanini o’rganiqhdan kuzlangan maqsad;
  
• 
  O’quv fanining qisqacha mazmuni;
  
• 
  mashgulotlar jadvaliilovasiga asoslangan tasvimiy reja;
  
• 
  o’qitish texnologiyasi;
  
• 
  talabaning mas’uliyati va unga suyilgan talablar;
  
• 
  talabalar bilimini baxolash tartibi va mezonlari;
  
• 
  asosiy va sushimcha adabiyotlar ruyxati
  

Modul-kredit tizimiga ko’ra O’quv mashgulotlari shaxsga yo’naltirilgan o’qitish texnologiyalari va talabaning mustaqil utsib -o’rganiqhiga asoslanadi.

Ta’limning birinchi bossichida xar bir talabaga axborot paketi beriladi. Unda ma’lumotlar mavjud bulib, ular talabalarga modul-

kredit tizimi buyicha muvaffatsiyatli ta’lim olish shartlaridan xabardor bo’lish imkoniyatini yaratadi:

• 
  oliy ta’lim muasasasi xatsida ma’lumot;
  
• 
  O’quv rejasi;
  
• 
  O’quv jarayonining grafigi;
  
• 
  O’quv fanlarining mazmuni;
  
• 
  OTMda mavjud bo’lgan o’qitish tizimining
  
• 
  metodik xususiyatlari xatsida ma’lumotlar:
  
• 
  talabalar bilimini baxolash tizimi va
  
• 
  baxolar shkalasi xatsida ma’lumotlar;
  
• 
  ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlarga oid ma’lumotlar;
  
• 
  OTM faoliyatining tarixiy tarassiyoti va uning zamonaviy rivojiga oid ma’lumotlar;
  
• 
  sushimcha ta’lim xizmatlari tugrisida ma’lumotlar
  

O’quv kreditlarini xisoblashda xaftalik auditoriya O’quv yuklamasi 36, talabalarning xaftalik mexnat sarfi urtacha 54 soat misdorida sabul

qilingan.

Modul-kredit tizimi buyicha tashkil etiladigan ta’lim uchun xam ta’lim standartlariga muvofis ishlab chiqilgan O’quv rejasi ta’lim jarayoni uchun asosi bulib xizmat siladi. Aynan O’quv rejasiga muvofis O’quv faoliyatining turlari buyicha talabalar tomonian sarflanadigan mexnat sarflari aniqlanadi. O’quv faoliyati turlari buyicha mexnat sarflarini xisoblash taxminan shunday kechadi (4-jadval):

4. 
   jadval. O’quv faoliyati turlari buyicha kreditlar taksimoti (namuna)
   

№	ДТС асоенда укув фаолиятининг ном и	Хафт алар сони	Аудито рия соатлар и	Умумий укув шкламаси	Кредит
1.	Наэарий ва амалий та’лим	136	[136-36]	136-54=7 344	7344-0,02 9=213
2.	Педагогик амалиёт	8	288	432	13
3.	Битирув ишн	5	536=18 0	5-54=270	8
4.	Аттестация	19	-	-	6
5,	Т а’тил	32	-	-
Жами: 204 5508 8262 240

Kreditlarni xisoblash va ularni O’quv faoliyatlari turlari, bloklar


va aloxida fanlar buyicha tassimlashda utish koeffitsienti (Kut)ni

aniqlash talab etiladi:

Kut= 240:8262-0,029

Bu yerda: 240 - bakalavriatning YeST8 buyicha umumiy mexnat sarflari yigindisi, soat.

Jami kreditlar soni talabalarning mexnat sarfiga ko’ra utish koeffitsienti (0,029)ga kupaytiriladi.

O’quv faoliyatining turlari, bloklar va aloxida O’quv buyicha kreditlarni xisoblash quyidagi namuna buyicha amalga oshiriladi (5 -

jadval):

4. 
   jadval. Fanlar bloklari buyicha kreditlar taksimoti
   

№	Фанлар блокларннинг номланишн	Аудитория соатлари	Умумий укув шкламасн	Кредит
1,	Ум ум гуманитар ва ижтимоий фанлар	1214 (=25 %)	1726	50
2.	Математик ва табиий-илмнй фанлар	846 (25 %)	1292	37
3.	Умумкасб фан лари	2034 (50 %)	3682	89
4.	Ихтисосллк фанлар	468(=10 %)	794	23
5,	Кушимchа фанлар	334(=5 %)	450	14
6.	Малакавий амалиyot	432 6	648 9	19
7.	Bitnruv ishi	180	270	8
	Jamn	5508	8262	240

O’quv jarayoni modul-kredit tizimi asosida tashkil etilganida, odatda

4. 
   balli yoki 100 foizli baxo shkalasi qo’llaniladi. Ya’ni:
   

A-4 b; V-3,5 b; S-3 b;

D -2,5; E-2 b;

F- 1,5 b; F-1 b


100 foizli baxolash tizimi taxminan quyidagicha tassimlanadi:

• 
  mashgulotlarda satnashishi - 5%;
  
• 
  joriy nazorat (test) - 30 % (odatda 10 % dan 3 marta);
  
• 
  mustasil ta’lim - 15 % (urtacha 5 % dan 3 marta);
  
• 
  laboratoriya ishi - 10 %;
  
• 
  kurs loyixasi (ishi) - 10 %;
  
• 
  yakuniy imtixon - 30 %
  

Evropa mamlakatlarida modul-kredit tizimi buyicha faoliyat yuritayotgan universitetlarda baxolash mezonlari va darajalari

Bacholar ta’rifi	11J artl i[ bыgisi	UэLYIGGNrISh %	Bvdsshash iezoni	TayYorgarllk darajasi
A’lo	A	90-100 (baxolash)	Bnlimlarni uыumlash tirua. oladi, ma-klumotlarnl ba\olaydi, щlil Kechadi. tushuыndn, bshchadk	4-daraja (iщdiy daraja)
J uda yakshi	B	Ya0-90 {onktez aa ta\lll)	Bnlyushrsh sintealaydi, taxlll qiladi, flaLdi, tushuvyadi, biladk	3-daraja (k^nnma aa malakalarga эgalnknn t^la namayish эtnsh darajasi)
.Yaxshi	S	70-YaO kullash	Bilnmlarki (^llaydn, tushuladi. bnladn	3-daraja {kunikma aa malakalarga эgshvk darajasi)
IfanimypiiH	D	tush uiish	Billmlarni tushuladi. biladk	2-daraja (bnlnmshrii kayta shishi darajasi)
Etarli	E	*0-60 bnlnsh	Bishzmlardyya kabardor	1 -daraja {tasaaur эtish darajasi)
Etarlya эm as, щ^tinыchya dna him pa gm talab KLLIkLDI	FY	40- =0	Enpnmpyardin YoMOK xabardor	0-daraja (&shn tasavvur эtnsh darajasi)
Etarln эm as, цrshnыchj dna jupa щm k£p N111PYaGI talay knliladi	F	40 nam	Bill mlardan iuglaщ xayardor эmas	0-daraja (mutlaцy tasaэa^r эta ol maslыk darajasi)

O’quv fani (moduli) materialining 90-100 % o’zlashtirilishi uchun “a’lo” bado kuyiladi. Bu kasbiy tayёrgarlikni 4-darajasiga teng bulib,


“ijod darajasi” deb belgilanadi. Agarda o’quv fani (moduli) dasturi buyicha materiallar kamida 50 % o’zlashtirilsa, u dolda “etarli” badosi

w i V-» a 55 /—

kuyiladi va u o’zlashtirishning tasavvur эtish darajasi deb belgilanadi. O’quv fani materiallarining 40 % dan kam o’zlashtirishi, tayёrgarlikning 0-darajasi (“mutlako tasavvur эta olmaslik darajasi”)ga teng disoblanadi.





Xar bir kurs yakunlangandan sung talaba kreditni yakunlaganligi tugrisidagi guvoxnomaga эga buladi.

4. 
   Masofali ukitish zamonaviy ta’limning эng muxim va tobora ommaviylashib boraёtgan shakli sanaladi. Zamonaviy sharoitda axborot- kommunikaцion texnologiyalarning tezkor rivojlaniqhi ta’lim jaraёnida ularning imkoniyatlaridan foydalaniqh uchun цulay sharoitni vujudga keltirdi. Ayni vaцtda etakchi xorijiy mamlakatlar masofadan uцitish borasida boy tajriba tuplangan.
   

Masofaviy ta’lim - muayyan nuцtadan axborot-kommunikaцiya vositalari (video, audio, kompyuter, multimedia, radio, televidenie va b.) ёrdamida ta’lim xizmatlarini kursatish, ta’limiy maxsulotlarni tarцatish va etkazib berishdai an’anaviy xamda innovaцion shakl, metod, vositalarga asoslangan xolda ta’lim resurslaridan foydalaniqhga yo’naltirilgan ta’lim


Masofaviy ta’lim texnologiyasi 1969 yilda Angliya premer - ministri G.Vilson tashabbusiga ko’ra shakllantirilgan deb xisoblanadi. Ammo masofadan uцitish ancha oldinroц, ya’ni, birinchi barцaror, muntazam pochta aloцasining shakllaniqh davrida yuzaga kelgan. 1858 yildan boshlab London universitetida barcha xoxlovchilarga ularning mustaцil bilim olishlari, barcha ixtisosliklar va barcha soxalardagi akademik daraja uchun imtixon topshirishlariga ruxsat эtilgan. 1938 yildan buёn Sirtцi ta’lim buyicha Xalцaro kengash, 1982 yildan boshlab, Masofaviy ta’lim buyicha Xalцaro Kengash nomi bilan mashxur xalцaro ta’lim tashkilotlari sifatida faoliyat kursatmoцda.

Ochiц universitetlardagi uцish xarajatlari an’anaviy institutlarda uцitishga цaraganda 8-10 marta arzon. M: Angliyada turgun uцishga 3000, masofaviy uцitish orцali bilim olishga эsa atiga 300 funt sterling tulanadi. Binolarga xizmat kursatish, jixozlar va laboratoriya uchun xarajatlar, uцituvchi, ma’muriyatlar va xizmat kursatuvchi xodimlar shtati цisцaradi. Ta’lim oluvchilarga filiallar tarmogi, telestudiya va kompyuter tarmogi orцali maslaxatlar beriladi. Angliyada uцuvchilarni tayёrlash dasturi 130 ta kursni uz ichiga цamrab oladi, ularning kuplari fanlararo boglaniqh xususiyatiga эga.

Masofaviy ta’lim A^Shda utgan asrning 60 -yillarning urtalaridan, Evropada эsa 70-yillarning boshlarida jadal rivojlana boshlandi.

Uцitishning bu shakli ta’lim oluvchilar va uцituvchilarning bir -

birlari xamda uцitish vositalari bilan uzaro ta’sirining maцsadga yo’naltirilgan interfaol jaraёnidan iborat bulib, bunda ta’lim





jaraёni ularning geografik fazoviy joylashishiga bogliц bulmaydi. Ta’lim jaraёni kichik tizimlardan iborat, ya’ni uцitish maцsadi, mazmuni, metodlari, vositalari, tashqiliy shakllari, nazorat, uцuv - moddiy, moliyaviy-iцtisodiy, me’ёriy-xuцuцiy va marketing kabi эlementlarni цamrab olgan o’ziga xos pedagogik tizimda kechadi.

Axborot-ta’lim muxiti ma’lumotlarni uzatish vositalari, axborot resurslari, uzaro muloцot baёnlari, foydalanuvchilarning ta’lim olishga bo’lgan эxtiёjlarini цondirishga yo’naltirilgan apparat - dasturiy, tashqiliy-uslubiy ta’minot va boshцalar masofadan ta’limning tizi miy-tashqiliy majmui sanaladi.

Masofaviy ta’lim uцitishning an’anaviy uqullaridan foydalaniqh, turgun sharoitda uцish imkoniyatiga эga bulmagan, imkoniyatlari tibbiy shart-sharoitlar tufayli chegaralangan shaxslar, shuningdek, kadrlarni цayta tayёrlash va ularning malakasini oshirish kurslarining tinglovchilari, xorijiy mamlakatlarning ta’lim muassasalarida uцitish istagida bo’lgan abiturientlar, ikkinchi mutaxassislikni эgallashni xoxlovchi kadrlarga juda цulay sharoitni yaratib beradi.

Mazkur ta’limni tashkil эtishda uцituvchilarning faoliyati faцat uцuv axborotlarini uzatish bilan cheklanmaydi. Shu sababli bu turdagi ta’limni tashkil эtishga bir necha mutaxassis jalb цilinadi. Ular uz vazifalariga ko’ra turlicha nomlanadi. Xususan:

1. 
   Ukituvchi - masofaviy ta’limni tashkil эtishda foydalaniladigan uцuv-metodik цullanmalarning muallifi.
   
2. 
   Moderator - masofaviy ta’lim negizida tashkil эtilaёtgan seminar, trening, davra suxbati va forumlarga boshchilik цiluvchi (boshцaruvchi) pedagog (muloцot jaraёnining tugri tashkil эtilishini ta’minlaydi, bildirilaёtgan fikrlarni umumlashtiradi, zarur bo’lganda ularni tugrilaydi, ta’lim oluvchilarning mustaцil fikrlash va ishlash цobiliyatlarini rivojlantiradi, bilish faoliyatlarini faollashtiradi).
   
3. 
   Tyutor (lot. “tutorem”) - uцuv kurslari uchun interfaol metodlarni tanlovchi, ma’ruza uцituvchisi bilan talaba urtasida ta’limiy aloцani urnatuvchi pedagog (ustoz, murabbiy).
   
4. 
   Эdvayzer (fr. “avisen” - “uylamoц”, “advisor” - “uylovchi”) bitiruv malakaviy ishi, kurs loyixalarining ta’lim oluvchilar tomonidan individual, mustaцil bajarilishi vaцtida metodik ёrdam beradigan maslaxatchi.
   
5. 
   Fasilitator (lot. “facilis”, ingl. “facilitator” - engil, цulay) - masofaviy ta’lim xizmatidan foydalanaёtgan guruxlarning faoliyatini muammoning echimini topishga yo’naltiruvchi, guruxlarda yuzaga keladigan muloцotni rivojlantiruvchi, shuningdek, guruxlar faoliyatini xolis, samarali baxolovchi pedagog.
   

6. 
   Invigilator - masofaviy ta’lim asosida tashkil эtiladigan uцitish natijalarini nazorat цiluvchi mutaxassis -pedagog.
   

Masofaviy ta’lim tizimida produktiv, reproduktiv, muammoli baёn, эvristik va ilmiy izlaniqh (tadцiцot) metodlari цullaniladi. Mazkur tizimda uцitish vositalari sifatida цuyidagilardan foydalaniladi:


Kitoblar (bosma va эlektron shaklda); didaktik materiallar;

kompyuter uцuv tizimlari (oddiy va multimedia shaklida);

audio uцuv axborotlari; video uцuv axborotlari; virtual stendlar;

trenajёrlar; ma’lumotlar bazasi; texnik vositalar - radio,

televidenie, magnitofon, videomagnitofon, kinoproektor, diaproektor,

videoproektor, kodoskop, kompyuter, Internet tarmogi va b.

Uцuv kurslarida bir tinglovchining urniga boshцa tinglovchi цatnashishi, uning urniga sinov topshiriцlarini topshirishning olini olish maцsadida masofaviy ta’lim tizimida nazorat videokonferenцiyalarni tashkil эtilishiga asoslanadi.

Masofaviy ta’lim tizimiga ko’ra mashgulotlar ma’ruza, seminar, laboratoriya mashguloti, kurs ishi, sinov, imtixon, maslaxat, mustaцil ish kabi shakllarda yulga цuyiladi.

Avvaldan ёzib olingan videoma’ruzalar ta’lim oluvchilarga ma’ruzalarni tinglash va kurish uchun sharoit yaratsa, faksimal aloцa, xabar, topshiriцlarni tarmoц orцali tezkor almashinish talabalarga uzaro teskari aloцa orцali uцitish imkonini beradi. Zamonaviy sharoitda telekommunikaцiya vositalari - bosma matnlar, audio va videoёzuvlar urni эlektron uцuv-axborot resurslari, dasturlari bilan tuldirilmoцda.

Masofadan uцitishning tashqiliy-metodik modeli sifatida цuyidagilar tavsiflanadi:

• 
  эksternat asosida uцitish;
  
• 
  bir universitet negizida uцitish;
  
• 
  bir necha uцuv yurtining xamkorligi;
  
• 
  maxsus masofaviy uцitish maцsadida tashkil эtilgan avtonom ta’lim muassasalari;
  
• 
  avtonom uцitish tizimlari;
  
• 
  multimedia dasturi asosida norasmiy integrallashgan masofali uцitish;
  
• 
  yagonalik modeli va b.
  

X,ozirda rivojlangan xorijiy mamlakatlarda masofaviy ta’limning цuyidagi modellari (YuNESKO, 2000 yil) amal цilmoцda (26-rasm):

26. 
    rasm. Masofaviy ta’limning etakchi modellari
    

Цuyidagi ushbu modellarning moxiyati ochib beriladi.

1. 
   Birlamchi model (u faцat masofaviy ta’limni tashkil эtishga xizmat цiladi; unga ko’ra ta’limning kunduzgi shakli zarur bulmaydi; ta’lim barcha xolatlarda masofadan tashkil эtiladi; uцituvchi va ta’lim oluvchilar uцuv faoliyatining shakl, metod va vositalarini эrkinlik tanlash xuцuцiga эga; vaцt va uцuv jadvallariga цat’iy chegaralar цuyilmaydi; xududiy markazlar tashkil эtilgan bulib, ularda ta’lim oluvchilar uцituvchilardan maslaxat olish, yakuniy imtixonlarni topshirish imkoniyatiga эga buladi; Buyuk Britaniyaning Ochiц universiteti (United Kingdom Open University) ana shu model asosida faoliyat kursatadi).
   
2. 
   Ikqilamchi model (unga ko’ra ta’lim цisman OTMda, цisman masofali dastur asosida tashkil эtiladi; xar ikki xolatda xam dars jadvallari, uцitish dasturlari, imtixonlar va baxolash mezonlari bir xil bulib, э’tibor amaliy tajribaga, pedagogika innovaцiyalarni tadцiц эtishga цaratiladi; Avstraliyadagi Yangi Angliya universiteti (University of New England) shu model asosida ishlaydi).
   
3. 
   Aralash model (masofaviy ta’limning turli shakllari, bir necha shakllarning integraцiyasiga asoslangan model; ta’lim oluvchilar masofaviy ta’lim kurslari va universitet dasturlarini uzaro parallel ravishda o’zlashtiradi; an’anaviy kurslar doirasida virtual seminar, taцdimot va video-ma’ruzaga asoslangan mashgulotlar tashkil эtiladi; bu kabi integrallashgan kurslar Yangi Zelandiyaning Massey universiteti (Massey University, New Zealand) da tashkil эtiladi.
   
4. 
   Konsorцium (lot. “consortium” - “sheriklik”, “birgalikda
   

ishtirok эtish”; masofaviy ta’limni tashkil эtuvchi ikki universitetdan iborat birlashma; universitetlar uцuv materiallarini uzaro almashtiradi ёki muayyan vazifalarni uzaro bo’lishib olgan xolda bajaradi; m: bir universitet masofaviy ta’lim uchun uцuv materiallarini tayёrlasa, ikkinchisi virtual uцuv guruxlarini uцituvchilar bilan ta’minlaydi ёki masofaviy ta’lim dasturlarining akkreditaцiyasini ta’minlaydi; bunday xolatda universitet, uning markazlari, fakultetlari, nodavlat tashkilotlari, davlat muassasalari universitetlar bilan xamkorlikka эrishishlari mumkin; Kanadadagi Ochiц uцuv Agentligi (Open Learning Agency, Canada) ushbu model asosida ish ko’ra di).

5. 
   Franchayzing (ingl. “franchise” - “liцenziya”, “xuцuц”; uzaro xamkor universitetlarning bir-birlariga uzlari tomonidan tashkil эtiladigan masofaviy ta’lim kurslarini tashkil эtish xuцuцining berishi; ushbu model asosida ta’lim oluvchilar garchi muayyan universitetda taxsil olsalar-da, konsorцiumga a’zo etakchi oliy ta’lim muassasasining talabasi oladigan xajmda sifatli ta’lim xizmatlaridan foydalaniqh xuцuцiga, цolaversa, ular kabi diplomga эga buladi; Buyuk Britaniyaning Ochiц universiteti цoshidagi Biznes Maktabi (Open University Business School, Great Britain) bilan uzaro xamkorlikka эrishgan Sharцiy Evropadagi цator universitetlar ana shu modelga asoslanib faoliyatni tashkil эtadi).
   
6. 
   Validaцiya (ingl. “validation” - “цondirish”; ta’lim maxsuloti, ta’lim xizmatlari ёki ta’lim tizimi iste’molchilari эxtiёjlarining цondirilishi; masofali ta’limning keng tarцalgan bu modeliga ko’ra uzaro xamkor ta’lim muassasalari tenglik tamoyiliga muvofiц masofaviy ta’limni barcha darajada birgalikda tashkil эtish xususida kelishib oladi; ularning biri diplom validaцiyasi, ikkinchisi uцuv kurslari, dasturlarini akreditaцiya цiladi, uchinchisi namunadagi diplom xamda sertifikatlarni berish uchun mas’ul buladi, ilmiy darajalar beradi va xk.).
   
7. 
   Uzoklashtirilgan auditoriyalar (unga ko’ra zamonaviy axborot texnologiyalari va innovaцion xarakterdagi ta’lim vositalari keng цullaniladi; bir oliy uцuv yurtida tashkil эtilaёtgan uцuv kurslari, ma’ruza va seminarlar undan uzoц masofada joylashgan ta’lim muassasalarining uцuv auditoriyalarga telekommunikaцiya vositalari orцali sinxron telekursatuv, videoanjuman va radioэshittirish ko’rinishida uzatiladi; uцituvchi bir vaцtning uzida talabalarning katta auditoriyasi bilan ishlaydi; A^Shning Viskonsiya universiteti (Wisconsin University, USA), Xitoyning markaziy radio va televedenie universiteti (China Central Radio and TV University^ masofaviy ta’limning ushbu modelidan foydalaniladi.
   
8. 
   Loyix,alar (u davlat ta’lim ёki ilmiy-tadцiцot dasturlari
   

doirasida keng цamrovlik loyixani amalga oshirish uchun muljallanadi; asosiy э’tibor uцuv materiallarini tayёrlovchi etakchi mutaxassislar, xodimlar, masofaviy ta’lim kurslarini tashkil эtadigan uцituvchi va olimlardan iborat ilmiy-metodik markazni shakllantirishga цaratiladi; markaz tomonidan tayёrlangan masofaviy ta’lim kurslari muayyan davlat xududida katta auditoriyaga uzatiladi; loyixa doirasida rejalashtirilgan ishlar bajarilgach (tugatilgach) yakunlanadi; Afrika va Lotin Amerikasining rivojlanaёtgan davlatlarida turli xalцaro tashkilotlar tomonidan цishloц xujaligi, agrotexnika, эkologiya buyicha tashkil эtiladigan ana shu modelga misol bula oladi).

Masofaviy ta’lim xam barcha ta’lim turlari kasbi muayyan tamoyillar asosida tashkil эtiladi. Ular (27-rasm):


27-rasm. Masofaviy ta’limining ustuvor tamoyillari


^uyida ushbu tamoyillarning moxiyati ochib beriladi.

1. 
   Interfaollik tamoyili (u talaba va uцituvchi urtasidagi aloцani ta’minlab цolmay, balki talabalar urtasida uzaro aloцani yuzaga keltiradi).
   
2. 
   Boshla^ich bilimlarga эgalik tamoyili (masofaviy uцitish tizimida tinglovchilarning oldindan tayёrgarlik kurishlari, texnik vositalari - kompyuter, model, эlektron doska va b. bilan ta’minlaniqhi, Internet aloцa tizimiga ulaniqhi, tizimda samarali ishlay olish malakalariga эga bo’lishlar muxim).
   
3. 
   Individuallik tamoyili (bu tamoyil real uцuv jaraёnida kirish va oraliц nazoratlari utkazilishini, ularning natijalarini
   

taxlili asosida individual uцuv rejalari tuzilishini ifodalaydi).

4. 
   Identifikaцiyalash tamoyil (u masofaviy uцitish tizimida mustaцil ta’lim natijalarini nazorat цilish shakli bulib, talabalarning BKM darajasini o’rganiqhda bevosita muloцot videokonferenцiyalaridan foydalaniqh, shu maцsadda samarali texnik vositalarni цullashni nazarda tutadi).
   
5. 
   Ta’limning anik vaktga asoslaniqhi tamoyili (unga ko’ra uцuv jadvali цat’iy rejalashtiriladi va rejalashtirilgan jadvalga цat’iy rioya цilinishi nazoratga olinadi).
   
6. 
   Ta’limning oshkoraligi va uzgaruvchanligini ta’minlash tamoyili (masofaviy ta’limning ёsh, ma’lumoti jixatidan turlicha bo’lgan talabalar uchun цulayligini, uцitishning ochiц rejalashtirilishini; ta’lim vaцti, sur’ati va joyini эrkin tanlash imkoniyati mavjudligini; uцuv mashgulotlarida ixtiёriy цatnasha olishini, izchillik, tizimlilik, uzviylik nuцtai nazaridan uцuv materiallarining muntazam uzgarib borishini ta’minlash imkoniyatiga эgaligi tavsiflaydi).
   
7. 
   Zamonaviy axborot texnologiyalarini kullashning pedagogik maksadga эgaligi tamoyili (unga ko’ra masofaviy ta’lim tizimini loyixalashtirish, yaratish va tashkil эtishda mavjud texnik vositalarini maцsadga muvofiц цullanilishi taxlil цilib borilishi xamda ularni цullashda yul цuyilishi эxtimoli bo’lgan xatolarning oldi olinishi lozim).
   

Uцuv yurtlarida masofaviy ta’limning tashkil эtilishi muayyan jaraёn sifatida kechadi. Tabiiyki, xar bir jaraёn ma’lum bosцichlarda amalga oshiriladi. Masofaviy ta’limni tashkil эtish bosцichlar цuyiagilardir:

Uцuv muassasaslarida masofaviy ta’limni amalga oshirish цuyidagi bosцichlarda amalga oshiriladi (28-rasm):

28-rasm. Masofaviy ta’limining ustuvor tamoyillari

Ayni o’rinda masofaviy ta’limni amalga oshirish bosцichlarining

moxiyati xususida suz yuritiladi.

1. 
   Tax,lil boskichi (unda uцuv muassasining masofaviy ta’limni tashkil эtishga bo’lgan эxtiёji, ta’lim oluvchilarning soni, ta’lim shakli, metod va vositalari, loyixani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan texnik, dasturiy va inson resurslari, loyixani iцtisodiy asoslari taxlil цilinadi).
   
2. 
   Loyix,alashtirish boskichi (unda taxlillar natijasida amalga oshiriladigan ishlar kulami va texnik topshiriцlar loyixalashtiriladi).
   
3. 
   Joriy qilish boskichi (ushbu bosцichda masofaviy ta’lim jaraёnini boshцaruvchi dasturiy majmua tegishli serverda urnatiladi, tizimga muvofiц domen tanlanadi; masofaviy ta’lim jaraёnini boshцaruvchi dasturiy majmuadan foydalaniqh va unga texnik xizmat kursatishni ta’minlovchi xodimlarga ish urgatish buyicha uцuv mashgulotlari tashkil эtiladi).
   
4. 
   O’quv kontentlarini yaratish boskichi (unda soxa mutaxassislari bilan xamkorlikda masofaviy ta’limning asosiy эlementlaridan biri - uцuv kontentlari yaratilib, ular эkspertlar tomonidan эkspertizadan utkaziladi).
   
5. 
   Ishga tushirish boskichi (unda masofaviy ta’lim jaraёni ishga tushiriladi; uцuv jaraёni doimiy nazoratga olinadi; tizim xavfsizligi monitoring цilib boriladi).
   
6. 
   Rivojlantirish boskichi (unda yuцorida keltirilgan bosцichlarda mavjud bo’lgan kamchiliklar tugrilanadi, yangi uцuv kurslar yaratiladi, texnik imkoniyatlar kengaytiriladi, tizimning rivojlaniqhiga tegishli bo’lgan ishlar kulami bajariladi).
   

Masofaviy ta’lim texnologiyalari ta’limning belgilangan mazmun asosida amalga oshirilishini ta’minlashga

yo’naltirilgan shakl, metod va vositalar majmuasidir


Ushbu texnologiyalar ta’lim axborotlarini taцdim эtish, ta’lim axborotlarini uzatish xamda ta’lim axborotlarini saцlash va цayta ishlash texnologiyalarini uz ichiga oladi. Masofaviy ta’lim texnologiyalari orasida эlektron axborot-ta’lim resurslari (ЭATR) muxim o’rin tutadi (29-rasm).

Masofaviy ta’lim tizimida ЭATR эlektron axborot tashuvchi vositalar - disketa, CD-ROM, DVD kabilarda uцuv axborotini tashish ёki Internet tarmogi orцali эlektron pochta orцali yuborish imkoniyatini ta’minlaydi. Aksariyat xollarda tinglovchilar ЭATR buyicha uцuv axborotlarini Internet tarmogiga boglangan xolda tegishli

saytlardan oladi.

Lsosii turlari

Masofaviy ta’lim texnologiyalari цuyidagicha asosiy talablarga javob bera olishi zarur (30-rasm):	Muxnm tolaAlar ■
] F		If 'G
Pedagogik talaylar ■ J		Ukua-usyauyiy tallblvd ^ J	1 Funцianal taldyaar