Reja: Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari

Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlar
Avval ko‘rib o‘tganimizdek, tushunchalar hajmiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Ba’zilarining hajmi keng, boshqalariniki tor, ba’zilarining hajmi boshqalarining hajmiga kiradi va h.k. Shuningdek, mazmuniga ko‘ra bir-biriga yaqin bo‘lgan (“talaba” va “hunarmand”) yoki juda uzoq bo‘lgan (“qalam” va “tog‘”) tushunchalar ham bor. Mazmuni biror umumiylikka ega bo‘lgan tushunchalarni o‘zaro taqqoslash mumkin, mazmuni bir-birdan uzoq bo‘lgan tushunchalarni esa taqqoslab bo‘lmaydi. Aytish mumkinki, ba’zi tushunchalar mazmuni va xajmiga ko‘ra yaqin bo‘lsa, boshqalari uzoq bo‘ladi.
Umumiy belgilarga ega bo‘lgan, mazmuni va hajmi jihatidan bir-biriga yaqin turgan tushunchalarga taqqoslanadigan tushunchalar deyiladi. Masalan, “kvadrat” va “romb”, “muhandis” va ”olim”
tushunchalari ana shunday taqqoslanadigan tushunchalar hisob-lanadi.
Bir-biri bilan uzoq aloqada bo‘lgan, ko‘p hollarda moddiy yoki ideal bo‘lishdan boshqa umumiy belgiga ega bo‘lmagan predmetlarni aks ettiruvchi tushunchalar taqqoslanmaydigan tushunchalardir. “Planeta” va “daraxt”, “baxt” va “non” tushunchalari taqqoslan-maydigan tushunchalar hisoblanadi. Taqqoslanmaydigan tushun-chalarni taqqoslash albatta fikrning xato bo‘lishiga, noto‘g‘ri xulosalarga olib keladi. Noto‘g‘ri, xato fikr xatti - xarakatlarning ham noto‘g‘ri bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Masalan, “baxt” va “qimmatbaho taqinchoq” tushunchalarini taqqoslab bo‘lmaydi. Shuning uchun insonning baxtli yoki baxtsiz bo‘lishi uning qimmatbaho taqinchoqqa ega ekanligiga bog‘liq emas.
Mantiqda faqat taqqoslanadigan tushunchalar o‘rtasidagi mantiqiy munosabatlar o‘rganiladi. Taqqoslanadigan tushunchalar hajm jihatidan sig‘ishadigan va sig‘ishmaydigan bo‘ladi. Hajmi umumiy elementlarga ega bo‘lgan tushunchalar sig‘ishadigan tushunchalar bo‘lib, ularning hajmi bir-biriga butunlay, to‘laligicha yoki qisman mos keladi. Ular o‘rtasida uch xil munosabat mavjud: moslik, qisman moslik va bo‘ysunish.
Sig‘ishmaydigan tushunchalar hajmi jihatidan umumiylikka ega bo‘lmagan tushunchalardir. Bu tushunchalar o‘rtasida ham uch xil: birga bo‘ysunish, qarama-qarshilik, zidlik munosabatlari mavjud.
Moslik munosabati
A – A.Navoiy. .
V – “Mahbub ul-qulub” asarining
muallifi. A=V
Qisman moslik munosabati
A – deputat.
V – huquqshunos
Bo‘ysunish munosabati
A – tarix.
V – O‘zbekiston tarixi
Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlarni bilish ularning maz-muni va hajmini aniqlashtirishga, aloqadorlik tomonlarini topishga yordam beradi. Masalan, “talaba” va “yoshlar yetakchisi” tushun-chalari o‘rtasidagi munosabatni aniqlash asosida “Ba’zi talabalar yoshlar yetakchisidir” degan mulohazani hosil qilish mumkin.
Birga bo‘ysunish munosabati

A – shifokor

V – kardiolog
S – endokrinolog
Qarama-qarshilik munosabati
A – ta’m
V – achchiq
S – shirin A
Zidlik munosabati
A – urush.
V – adolatli urush. V – adolatsiz urush