Reja: Tuyuqning mavzu mundarijasiga ko‘ra tasnifi

Tuyuq va uning janr turlari
Reja:

Tuyuqning mavzu mundarijasiga ko‘ra tasnifi.

Tuyuqlarda shakldosh so‘zlar va ma’no tanosubi.

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik asnosida, umumbashariy qadriyatlarga tayangan, go‘zallik-ezgulik-adolat tamoyillariga asoslangan adabiyot ilmi qaror topdi. Adabiyotshunoslik ilmi yangi-yangi talqin va tahlil metodlari, usullari bilan o‘z imkoniyatlarini kengaytirib bormoqda, ildiz otib, palak yozmoqda.

“Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan”, - deydi Sh.Mirziyoyev ta’lim-tarbiya haqida o‘z nutqida.
Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi ko‘p jihatdan barkamol, salohiyatli avlodni tarbiyalshga bog‘liq. Ana shunday muhim vazifani amalga oshirish uchun Vataniga, xalqiga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan, erkin, ijodkor shaxsni shakllantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib turadi.Ma’lumki, hozirgi davrdagi tub islohotlar har bir kishidan bilim, salohiyat, samarali mehnat, madaniyatlilik, yuqori malaka, yuksak onglilik, ijodkorlik, jamiyat oldida mas’uliyatni his etishni talab etadi.Insonparvarlik, demokratik, mustaqil davlat quruvchi har bir inson ana shu xislatlarga ega bo‘lishi zarur.
Pedagogika ilmi va amaliyotdan ma’lumki, nazariyadan yo‘naltirilgan ta’limga qarab borish o‘quvchining ijtimoiy hayotda o‘z bilimi va qobiliyatini namoyish etish imkoniyatini yaratadi.Komil insonni tarbiyalsh maqsadi ta’lim jarayoniga ijodkorlik bilan kompleks yondashishni taqozo etib , zamonaviy darslarni tashkil qilishga zamin yaratadi. Binobarin, faqat ijodkorlik va mustaqil faoliyat muhitida tashkil etilgan ta’lim natijasidagina o‘quvchida o‘zligini shaxs sifatida namoyish eta olish ko‘nikmalari shakllanib boradi.
Badiiy adabiyotning inson kamolotidagi o’rni yuksak ekanligi barchaga yaxshi ayon. Zero, inson ko’ngli kechinmalari, nozik va nafis tuyg’ulari ifodasi bo’lgan so’z san'atining nazokati va sehru jozibasi asrlar osha jilolanib kelmoqda. Bu narsa mumtoz shoirlarimiz asarlari orqali yanada oydinlashmoqda. O’zbek mumtoz adabiyoti xalqimizning ma'naviy mulki, uning hayoti, shuuri, ruhiyati bilan chambarchas bog’liq. Mumtoz adabiyotimizni puxta o’rganish, buyuk san'atkorlarimiz hayoti, shaxsiyati, asarlarini talabalar, o’quvchilar qalbiga singdirishning ahamiyati bugungi kunda yanada yorqinroq namoyon bo’lmoqda.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta'kidlaganlaridek: “Sharq sivilizatsiyasi yutuqlarini, o’tmish ajdodlarimizning madaniy va ma'naviy boyligini chuqur va har tomonlama o’rganishimiz darkor... Buyuk ajdodlarimiz bo’lmish mutafakkir, olimlar, go’zallik ijodkorlarining biz uchun yangi bo’lgan nomlari va asarlarini milliy ma'naviyatimiz xazinasiga qaytarish muqaddas vazifamizdir”. Malaka ishimiznig ham dolzarbligi anashundadir.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Har bir lirik janr voqelikni, inson fikr va his-tuyg‘ularini o‘z badiiy ifoda usulari hamda xarakteriga mos tarzda tasvirlaydi. Lirik tur va uning janrlarini o‘quvchilarga tushuntirishda ta’limning samarali metodlarini qo‘llash bo‘yicha ma’lumot berish malaka ishining bosh maqsadidir. Malaka ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
lirika haqida;
lirikaning kichik janrlari
g‘azal va qit’a munosabati
tuyuq va tajnis haqida umumiy ma’lumot berish.

Bob Lirika haqida umumiy ma’lumot

Lirika (yun., cholg‘u asbobi) adabiy tur sifatida qadimdan shakllangan bo‘lib, o‘zining bir qator xususiyatlariga egadir. Lirikaning belgilovchi xususiyati sifatida uning tuyg‘u-kechinmalarni tasvirlashi olinadi. Ya’ni, epos va dramadan farq qilaroq, lirika voqelikni tasvirlamaydi, uning uchun voqelik lirik qahramon ruhiy kechinmalarining asosi, ularga turtki beradigan omil sifatidagina ahamiyatlidir. Shu bois ham lirik asarda voqelik lirik qahramon qalb prizmasi orqali ifodalanadi, yanayam aniqrog‘i, lirikada kechinmani tasvirlash uchun yetarli miqdordagi voqelik "parchalari", detallargina olinadi.
Lirikaning asosiy obrazi - lirik qahramon (ba’zan u lirik subyekt deb ham yuritiladi). Ko‘pincha lirik qahramon deganda muallif tushuniladiki, bu har doim ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Zero, shoir o‘zining kechinmalarini tasvirlashi ham, o‘zganing ruhiyatiga kirgan holda o‘sha "o‘zga shaxs" kechinmalarini tasvirlashi ham mumkin bo‘ladi. Bu o‘rinda yana bir muhim masala shuki, she’rda xatto shoir o‘z kechinmalarini tasvirlagan holda ham lirik qahramon bilan real shoir orasiga tenglik alomati qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki, birinchidan, L.Tolstoy aytmoqchi, inson qalbida mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha qalblar imkoniyat tarzida mavjuddir, shunga ko‘ra va ikkinchidan, shoir o‘zganing holatiga qirishi, ma’lum hayotiy situatsiyadagi istalgan insonning kechinmasini his qilishi ham mumkin. Masalan, Cho‘lponning "Men va boshqalar" she’ri garchi lirik "men" tilidan berilgan bo‘lsa-da, uning lirik qahramoni shoir emas, balki o‘zbek qizining umumlashma obrazi ekanligi oyday ravshan. Lirik qahramon, epik asar qahramonlaridan farqli o‘laroq, noplastik obraz sanaladi. Lirik asarda subyektning noplastik obrazi yaratilgani bois ham u o‘quvchi tasavvurida tashqi ko‘rinishi bilan gavdalanmaydi, mavhumligicha qoladi, aniqrog‘i, o‘quvchi o‘zini uning o‘rnida ko‘radi, uning kechinmalariga turtki bergan holatni his qiladi, ko‘nglidan kechgan kechinmalarni o‘z ko‘nglida ham kechiradi. Masalan, tubandagi she’rni shu jihatdan ko‘zdan kechirishimiz mumkin:
Ko‘ksimga qo‘yilgan bu boshni endi
Gohida ko‘z qiyib, gohida qiymay
Va buning ustiga seni unutolmay
Yashash axir menga ko‘p qiyin.
"Bora-bora sevib ketarman
Men erimni balki keyinroq",-
Degan xayol bilan yashaysan,
Mendan ko‘ra senga qiyinroq.
She’rni o‘qigan kitobxon lirik qahramonni - qaysidir sababga ko‘ra sevgilisiga yetisholmagan, endilikda o‘zining oilasida sokin va totuv umrguzaronlik qilayotgan, turmush o‘rtog‘ini-da samimiy hurmat qiluvchi va ayni paytda sevgisini ham unutolmagan odamni tasavvur qiladi, o‘sha odamning ruhiy holatiga kirib, uning kechinmalarini qalbdan o‘tkazadi. Yuqorida aytdikki, lirik qahramon bilan real shoir teng emas, ya’ni, shu she’rni yozish uchun shoirning albatta sevgilisiga yetisholmagan va hamon o‘sha sevgisini qo‘msab yashayotgan odam bo‘lishi shart qilinmaydi. Fikrimizning yorqin dalili shuki, siz, ya’ni she’rxon, bu holatni his qilasiz, holbuki, unda tasvirlangandek hayotiy holatni real hayotda boshdan kechirmagansiz, faqat, Tolstoy aytmoqchi, qalbingizda mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha qalblar imkoniyat tarzida yashaydi.
Shoir va lirik qahramon munosabatini asosga olgan holda biz lirik asarlarni ikkiga: avtopsixologik va ijroviy lirikaga ajratamiz. Avtopsixologik lirika deganda lirik qahramon bilan shoir shaxsiyati mos tushgan, ikkalasi bir-biriga yaqin bo‘lgan she’rlar tushuniladi. Ya’ni, avtopsixologik she’rlarda shoir o‘z qalbiga murojaat kiladi, o‘z-o‘zini ifodalaydi. Agar avtopsixologik lirikaga mansublik uchun shoir shaxsiyati va lirik qahramon orasidagi yaqinlik(aynan moslik emas)ni kifoya deb qarasak, u holda lirik asarlarning aksariyati avtopsixologik xarakterga egaligi ma’lum bo‘ladi. Shoir shaxsiyati bilan lirik qahramonning mos tushmasligi ochiq ko‘rinib turgan she’rlarni ijroviy lirika deb yuritamiz. Bu xil she’rlarning ijroviy lirika deb nomlanishiga sabab shuki, ularda shoir o‘zga shaxs ruhiyatiga kiradi, go‘yo uning rolini o‘ynaydi va asarda uning qalbini suratlantiradi. Shuni yodda tutish lozimki, mazmun jihatidan ajratiluvchi janrlar (falsafiy, ishqiy, siyosiy va h.) bularning har biriga birdek singishib ketaveradi (ya’ni, avtopsixologik lirika ham, ijroviy lirika ham mazmunan falsafiy, ishqiy, siyosiy va h. bo‘laverishi mumkin,). Ma’lumki, lirik asarlar asosan she’riy nutq shaklida yoziladi, biroq "she’riy asar" va "lirik asar" tushunchalarini bir-biridan farqlash joiz. Sababki, badiiy adabiyotda she’riy yo‘lda yozilsa-da lirikaga aloqador bo‘lmagan asarlar ham mavjud. Shuningdek, lirik asar odatan hajmining kichikligi, vaqt hissining "hozir"ligi, asosan monologik nutq shakliga va ko‘proq konfliktning ichki turiga (boshqa konflikt turlari genetik jihatdan ta’sir qilgani uchun asarda juda kam ifodalanadi, ifodalanganda ham bilvosita namoyon bo‘ladi) egaligi kabi xususiyatlar bilan ajralib turadi.
Lirik turdagi asar ham, tabiiyki, boshqa adabiy turlarga xos xususiyatlarni qisman o‘ziga singdiradi. Jumladan, lirik asarda voqelikka oid tafsilotlar (epik element) juda kam bo‘lib, ular kechinmani ifodalash, uning omillarini ko‘rsatishga yetarli miqdordagina olinadi. Ya’ni, o‘rinda asosiy me’yor — fragment tarzida olingan epik elementlarning lirik qahramon holatini tasavvur qilish uchun yetarliligi. Shuningdek, lirik asarda yana epik asarga xos voqeabandlik, dramatik asarga xos dialogik holatlar, o‘ziga xos "sahna" yaratish hollari ham uchraydi. Biroq har ikki holda ham bu elementlar kechinmani tasvirlash va ifodalashga xizmat qiladi, ya’ni, lirik asar uchun voqeani yoki "sahna"ni tasvirlash maqsad bo‘lolmaydi, ular vosita xolos.
Ma’lumki, klassik she’riyatimizda faol ishlatilgan ayrim turg‘un janrlar (g‘azal, ruboiy, qasida va b.), shuningdek, xorijiy adabiyotlardan o‘zlashgan turg‘un she’riy shakllar (sonet, rondo, tanka, xokku va b.) hozirgi she’riyatda, xususan, o‘zbek she’riyatida ham oz bo‘lsa-da qo‘llaniladi. Buning ustiga adabiyotshunos faqat hozirgi adabiyotni o‘rganish bilan cheklanmaydi, u, ayniqsa nazariy masalalarni o‘rganish va xulosalar chiqarish jarayonida, umuman jahon adabiyoti materialiga tayanadi. Shunga ko‘ra, o‘zbek she’riyatida qo‘llanilgan she’riy janrlarni, bizningcha, tubandagicha janr turlariga ajratish mumkin:
1) shakl xususiyatlariga ko‘ra (bandning tarkiblanishi, qofiyalanish tartibi va h.) ajraluvchi janrlar: g‘azal, mustazod, tuyuq, ruboiy, tarjiband, tarkibband, musammatlar.
2) anjumanga mo‘ljallangan janrlar: nazira, badiha, muammo, chiston (lug‘z);
3) xorijiy adabiyotlardan o‘zlashgan janrlar: sonet, xokku, tanka, oktava, oq she’r, epigramma va h.;
4) hozirgi she’riyat janrlari: avtopsixologik lirika (uning ko‘rinishlari sifatida meditativ lirika va intellektul lirika), ijroviy lirika, tavsifiy lirika, voqeaband lirika.
Hozirgi she’riyatda qo‘llaniluvchi janrlarni yuqoridagicha turlarga ajratar ekanmiz, biz ularning shakl xususiyatlariga, biroq, mumtoz adabiyotdagidan farqli o‘laroq, ichki shakl xususiyatlariga tayanamiz. Jumladan, avtopsixologik she’r deganda biz lirik qahramon va shoir shaxsiyati munosabatidan kelib chiqamiz.
Avtopsixologik she’rlarning bir ko‘rinishi sifatida olingan meditativ lirikaning predmeti shoir ko‘nglidirki, bunda shoir ko‘nglidan kechayotgan oniy kechinmalar, doim ham mantiqiy idrok etish va tushuntirish mushkul tuyg‘ular ifodalanadi (shu bois ham hozirda buni "ko‘ngil she’riyati" deb atamoqdalar). Umuman lirikaga xos bo‘lgan lirik meditatsiya (hissiy mushohada, his-tuyg‘uga yo‘g‘rilgan mushohada) meditativ she’riyatning asosini tashkil qiladi.
Shoirning mavjudlikning konkret masalasi - hayot va o‘lim, inson taqdiri yoki fe’l-atvori, jamiyat va h. masalalar haqidagi mushohadasi asosiga qurilgan she’rlar intellektual lirika namunasi sanaladi. Intellektual lirikada birmuncha sokinlik, aytish mumkinki, birmuncha "sovuqqonlik" kuzatiladiki, bu unda aqlning hisdan ustunligi bilan izohlanishi mumkin. Masalan, A.Oripovning "Umr o‘tib borar misoli ertak...", "Ona sayyora", "Nisbiylik" kabi qator she’rlari intellektual lirika namunasi sifatida ko‘rsatilishi mumkin.
Yuqorida aytganimizdek, ijroviy lirikada shoir o‘zga shaxs ruhiyatiga kirib, o‘zganing tilidan mushohada yuritadi, natijada o‘sha o‘zga shaxs she’rning lirik qahramoniga aylanadi. Bu haqda yuqoridagilarga shuni qo‘shimcha qilish joizki, 60-yillardan boshlab, ayniqsa, 70-80-yillar she’riyatida tarixiy shaxslar tilidan yozilgan ijroviy she’rlarning ko‘payishi kuzatiladi. Bu narsa, bir tarafdan, milliy o‘zlikni anglashga intilishning boshlangani bilan, ikkinchi tarafdan, bu xil she’rlarning "so‘z aytish"ga nisbatan kengroq imkoniyat yaratishi bilan izohlanishi mumkin. Masalan, X.Davron "Abulhay so‘zi" nomli she’rida olis XY asrda yashagan musavvir Abulhay ruhiyatiga kiradi va uning tilidan yolg‘onga asoslangan san’at, hayotni bejab ko‘rsatadigan san’at haqidagi fikrlarini izhor qiladi, ijod erkinligi masalasini ko‘ndalang qo‘yadi. Shunindek, Rauf Pafining "Muktibdoh", "Turkiston yodi" U.Azimning "Brut" she’rlarida ham tarixiy shaxslar ruhiyatiga ko‘chish holati kuzatiladi.
TUYUQ (ar. – tuslash, tuymoq) – turkiy xalqlar mumtoz sheʼriyatidagi lirikaning o‘ynoqi, shoirning so‘z san’atini yaqqol ko‘rsatuvchi janrdir. Tuyuq - lirik janr. Tuyuq 4 misrali sheʼr boʻlib, aruzning ramal bahrida yoziladi; aaba, baʼzan abvb tarzida va favqulodda xillarda - aaaa oʻlchovida qofiyalanadi. Tuyuq soʻz oʻyini asosida tajnis qofiyasida beriladi. Tajnissiz tuyuqlar ham bor. Tuyuqning dastlabki namunalari xalq ogʻzaki ijodida uchraydi. Bizgacha yetib kelgan tuyuqlar Burhoniddin Sivosiy (14-asr) qalamiga mansub.
"Qutadgʻu bilig" da ham tajnisli toʻrtliklar bor, biroq ular mutaqorib bahrida yozilgan. Alisher Navoiy "Mezon ulavzon" asarida tuyuqni birinchi marta janr sifatida belgilab oʻtgan va shakllantirgan. Bobur oʻzining "Aruz risolasi" asarida tuyuq ni turkiy sheʼriyat shakllaridan biri sifatida baholagan.
Uning tadqiqotchilaridan R.Orzibekovning ta’kidlashicha:
1) tuyuq “to‘rt misradan iborat mustaqil va to‘liq ma’noga ega bir butun asar ekanligi;
2) ko‘proq a,a,b,a ba’zan a, a, a, a shaklidagi qofiyalanish;
3) xuddi ruboiydagi singari tezis (1-misra), antitezis (2-misra), moddai tuyuq (3-misra) va sintez (4-misra) kompozitsiyasiga ega bo‘lishi;
4) murabba’ she’rlaridan farqli o‘laroq so‘nggi misralarda shoir taxallusining ko‘rsatilmasligi kabi xususiyatlari bilan ruboiylarga o‘xshasa ham, ammo o‘ziga xos yagona vazn-“ramali musaddasi maqsur” (foilotun foilotun foilun)da yozilishi va shu “vazn bilan o‘z badaniga noz libosini kiyishi” (A.Jomiy) aksar qofiyalarining tajnisli so‘zlardan iborat bo‘lishi bilan farq qiladi” (R.Orzibekov. O‘zbek she’riyati janrlari, Samarqand, 1999, 98-bet).
Tuyuq hozirgi sheʼriyatda birmuncha boshqacharoq nomlarda uchraydi. Xususan, ozarbayjonlarda bayot, turklarda maʼni, turkmanlarda laʼli. Mumtoz adabiyotda Lutfiy, Navoiy, Bobur, 20-asr shoirlaridan Gʻ.Gʻulom, Habibiy, Charxiy, Sobir Abdulla va boshqa ijodida tuyuq janrining yetuk namunalari mavjud.
Tuyuqlar tajnis san’atining ishtirok etishi yoki etmasligiga ko‘ra: 1) tajnisli va 2) tajnissiz tuyuqlarga bo‘linadilar. Garchi bitta vaznda yozilishi shartligi – uning imkoniyatlarini cheklasa-da, shoirning omonimlardan foydalanish mahoratini to‘liq namoyon etishi bilan ardoqlidir.
Jumladan,
G‘am yuki to qomatim yo qilmadi,
Ohim o‘tig‘a falak yoqilmadi,
Qilmadi rahmi mango, xud o‘zgaga
Bilmadimkim, qildimu yo qilmadi.
Ogahiyning tuyug‘idagi qofiya shaklan bir xil, mazmunan uch ma’noga ega bo‘lgan “yo qilmadi” so‘zi asosiga qurilgan, birinchi misrada-qomatni egmadi, g‘am yukida qomatim bukilmadi ma’nosida, ikkinchi misrada - ohim o‘tidan falak yonmadi ma’nosida, to‘rtinchi misrada – qilmadi ma’nosida qo‘llanilgan.
To‘rtlik – ruboiy va tuyuq janri talablari(vazni)ga javob bermaydigan to‘rt misralik barcha she’riy asarlarni to‘rtlik(qorishiq) janri deb yuritish asoslidir. To‘rtliklarning mavzu va mundarijasi – hayotning barcha jihatlarini qamrab oladi; ularda bu jihatlar siqiq tarzda poetiklashadi:
Xalqqa ayting, men aslo o‘lganim yo‘q,
Yov qo‘liga taslim ham bo‘lganim yo‘q.
Men elimning yuragida yashayman,
Erk deganning tilagida yashayman.
(Hamid Olimjon)
Mazkur “qorishiq janr”ning Jamol Kamol aytgandek, asosiy belgilari bor. “Bular: a) lirik ifodaning erkin parvozi; b) kechinmalar doirasiga tushgan eng uvoq mayda-chuydalarning ham shu ondayoq qayd etilishi v) bevosita nutq-monolog bilan chuqur suvrat-tasvirlarning almashinib turishi; g) vazn va mulohazalarning erkin qo‘llanishi kabi xususiyatlardir”.
Orzum shul, o‘chmasin yongan charog‘ing,
Yulduzday nur sochsin chashming-qarog‘ing.
Magar chinor bo‘lsang chinorday yasha,
Bevaqt uzilmasin biror yaprog‘ing.
(Abdulla Oripov)
Ko‘rinadiki, bu xil to‘rtliklar – “universal”lik xususiyatini kasb etadi va uning tarixi – xalq og‘zaki ijodidan to hozirga qadar yaratilgan to‘rtliklarning barchasini o‘z ichiga oladi.

2.2. TUYUQ VA TAJNIS

T U Y U Q – lirik janr. U arabiy va forsiy adabiyotda o‘q. Bu janr namunalarini faqat turkiy she’riyatdagina uchratamiz. Tuyuqlar aslan turkiy xalqlar og‘zaki adabiyoti ta’sirida shakllangan, takomil topgan. Keyinchalik yozma adabiyotga o‘tib, muayyan qoidalarga bo‘ysungan, talablari qat’iylashgan.
Bir necha adabiy-badiiy talab tuyuq janrining asosiy qoidasiga aylangan: Tuyuq, albatta, to‘rt misradan iborat bo‘lishi kerak.
Tuyuq misralari, xuddi ruboiydagi kabi, a-a-a-a yoki a-a-b-a tarzida qofiyalanishi zarur.
Tuyuq, albatta, ramali musaddasi mahzuf (yoki maqsur) vaznida, ya’ni «foilotun–foilotun–foilun (yoki foilon)» tarzida bo‘lishi shart.
Taqte’si: – V – – / – V – – / – V – (yoki V – ~).
Tuyuqda qo yaga olingan so‘zlar, albatta, tajnisli bo‘lishi, ya’ni omonim so‘zlardan yoki shakldosh so‘zlar turkumidan tashkil topishi darkor.
Ilgari tuyuqlar janrning ana shu talablaridan dastlabki uchtasiga javob bergan, xolos. Lekin keyinchalik janrning to‘rtinchi sharti yuzaga kelgan. Shu tariqa tuyuqlarni tajnissiz tasavvur qilib bo‘lmay qolgan.

2.3. NAVOIY TUYUQLARI TAHLILI

Turkiy xalqlar adabiyotining eng ajoyib she'riy shakllaridan biri tuyuq bo'lib, o'zbek adabiyoti tarixida uning yuzlab namunalari yaratilgan. Alisher Navoiy tuyuq yozishning qonun - qoidalarini nazariy jihatdan asoslab bergan hamda amaliyotchi shoir sifatida uning mumtoz namunalarini yaratib qoldirgan.
Navoiy lirik merosidan o'n uchta tuyuq o'rin olgan. Ulug' shoir boshqa janrlarga nisbatan kam tuyuq yozganligining sababi tuyuq yaratishning murakkabligida emas, balki mutafakkir shoir jiddiy va yirik turlarda ko'proq qalam tebratganidadir. Navoiy oz tuyuq yaratganiga qaramay, uning tuyuqlari yuksak badiiy mahorat mahsuii sifatida turkiy tuyuqnavislikning eng sara namunalari hisoblanadi.
Alisher Navoiy adabiyotimiz tarixida tuyuqning birinchi nazariyotchisi sifatida ushbu she'riy shaklning asosiy xususiyatlarini “Mezon ul-avzon”da quyidagicha ko'rsatadi: “Yana turk ulusi, bataxsis chig'atoy xalqi aro shoye' avzondurkim, alar sunidlarin ul vazn bilan yasab, majolisda ayturlar. Birisi tuyug'dirkim, ikki baytqa tnuqarrardur va sa'y qilurlarkim, tajnis aytilg'ay va ul vazn ramali musaddasi maqsurdur, mundoqkim:
Yorab, ul shahdu shakar yo labmudur,
Yo magar shahdu shakar yolabmudur.
Foilotun foilotun foilun
Jonima payvasta novak otqali,
G'amza o'qin qoshig'a yolabmudur”.
Navoiyning bu so'zlaridan tuyuqning asosiy xususiyatini bilib olamiz. Birinchisi shuki, tuyuq turkiy qavmlar qo'shiq qilib bazmlarda, to'ylarda, yig'inlarda aytadigan vaznlardan birida yaratilarkan. Bu tuyuqning ashulabop va ommafahm she'r turi ekanligini anglatadi.
Ikkinchi xususiyati shuki, tuyuq ikki bayt, ya'ni to'rt misradan tashkil toparkan. Uchinchi xususiyat shuki, shoir mahorati yetganicha tajnis usulidan foydalanib tuyuq ay- tishga intiladi. Lekin tuyuq tajnissiz ham yaratiladi. To'rtinchi xususiyat shuki, tuyuq, albatta, ramali musaddasi maqsur vaznida bitiladi. Tuyuqning yana bir asosiy xususiyati borki, u o'z davrida ma'lum va mashhur bo'lgani uchun Navoiy uni aytishni lozim topmagan. Bu tuyuqning nomi va janr xosiyati tuyg'u bilan bog'liqligidir. Chinakam tuyuq shoir tuyg'ularining tug'yonga kelishi samarasidir. «Tuyuq» — «tuymoq» fe'lidan olingandir. Tuyuq uni o'qigan yoki eshitgan kishilarning tuyg'ulariga ta'sir etadi. Tuyuqning badiiy mazmunini tuygan kishilarning tuyg'ulari tug'yonga keladi. Tuyuq adabiyot ixlosmandlarida she'rning badiiy nozikliklarini tuya olish qobiliyatini tarbiyalaydi. Tuyuq ishqiy falsafiy, axloqiy va boshqa mavzularda ham yaratilishi mumkin.
Tuyuqlar tahlilini Navoiy keltirgan namunadan boshlaymiz. Mazkur tuyuq seviklini vasf etishga bag'ishlangan. Tuyuq “yolabmudur» tajnisi asosiga qurilgan. «Tajnis» — bir jins, ya’ni shakldagi so'zning turlicha ma'nolar ifodalashi san'atidir. “Yolabmudur” tuyuqning uch misrasida takrorlanib, uch xil ma'no ifodalashga xizmat qilgan. Dastlabki ikki misrada e'tibor yorning lablarini madh etishga qaratilgan. Tuyuqning xos belgilaridan yana biri shuki, unda yengilgina hazil-mutoyiba ruhi sezilib turadi. Lirik qahramon yorning yoqutday lablari haqida o’y surarkan, «tajohuli orifona» - bilib bilmaslikka olish yoxud donishmandlarcha nodonlik izhor etish usuli asosida ish tutib, “Yo rab” deya hayratlanadi: «U - labmikin, shakarmikin, asalmikin?! Yo magarkim, yorim asal bilan shakar yalaganmikin-a?!» Uchinchi, to'rtinchi misralarda e'tibor qosh tasviri va ta'rifiga qaratilgan. Bunda ham mutoyiba tarzidagi taajjublanish bor: «Bu — yorimning qoshlarimikin yoki u turning jonimga uzluksiz o'qlar otish maqsadida noz-karashma oqlarini qoshlariga tizib yoylabdimi?!» Demak, tuyuqda oshiqona bir mazmun mutoyiba tarzida, tajnis usuli asosida ifodalangan. Tajnisga nishon bo'lgan so'z birinchi misrada “yalabdimikan», ikkinchi misrada «yalabdimikin», to'rtinchi misrada «yo (y) labdimikin» ma'nolarida mahorat bilan qo'llangan.
Yo qoshingdin nccha bir o'q ko'z tutay,
Otki, o'trusig'a oning ko'z tutay.
Necha ko'rgach o'zga mahvashlar qoshin,
Yangi oy ko'rgan kishidek ko'z tutay.
Ishqiy mazmunda bitilgan bu tuyuqda go'zal yorning qoshi la'rifu tavsif etiladi. Undagi tajnis «ko'z tutmoq» fe'lining ma'no lovlanishlariga asoslangan. Birinchi misrada shoir ma'shuqaga: “Sening yoyday qoshlaringdan men tomonga o'qlar otilishini inlizor kutaman», deya murojaat etgan. Bu o'rinda «ko'z tutmoq» lo'li «kutmoq» ma'nosida ishlatilgan. Shu bilan shoir seviklisi unga tomon bir qosh qoqib qiyo boqishiga umidvorligini badiiy ifodalagan. Ikkinchi misrada shoir o'sha fikrni mantiqiy davom ettirib: «Men kutayotgan o'sha o'qlarni ota qolgin, uning qarshisiga ko'zimni tutib bcraqolay, ya'ni sening bir qosh qoqib qiyo boqishingga ko'zlarim sadqa bo'lsin», deya majoziy ma'noda iltijo etmoqda. Bunda «ko'z tutay» fe'li «ko'zni tutib bermoq» ma'nosida qo'llangan. Keyingi misralarda: «Qanchadan-qancha go'zallaming qoshlarini ko'rganimda, xuddi yangi oy ko'rgan kishidek, qo'limni qoshim usliga qo'yib, ko'zimni qo'Iim bilan panalab qarayman», degan mazmun mujassam. Bunda oshiq ma'shuqaga sadoqat izhor etmoqda. Ya'ni: «Ko'zimni boshqa yor nazaridan asrayman» demoqchi. Demak, bu o'rinda «ko'z tutmoq» fe'li yanada o'zgacha ma'no kasb etgan.
Tig'i ishqing yorasidur butmagan,
Dardini ha'r kimga aytib butmagan.
Hajr sahrosidur ohim o'tidan,
Anda gul yoxud giyoh butmagan.
Oldingi tuyuqlar yor go'zalligidan hayratlanib, oshiqona zavq-shavq tuyg'ulari bilan uyg'un bo'lsa, ushbu tuyuq hijron dardi tuyg'usi bilan yo'g'rilgan. Undagi tajnisga «bitmoq» fe'li asos qilib olingan. llgarigi tuyuqlar vasf uslubida bitilgan bo'lsa, bunda izhor uslubi ustuvor.
Ya'ni, lirik qahramon dardu holini izhor etmoqda. Tuyuqdan shunday mazmun anglashiladi: «Ey jafokor yor! Dardimni tinglab, ahvolimdan ogoh bo'lsang-chi. Sening muhabbating xanjari qalbimga solgan jarohat hanuzgacha bitmagan — tuzalgani yo'q. Bu jarohat og'rig'i — sevgi dardini har kimga aytaverib, haligacha bitira olmadim — tugatolmadim. Sening ishqing iztirobidan tortgan ohim olovidan shunday hajr sahrosi hosil bo'ldiki, unda gul ham, giyoh ham bitmaydi — unib-o'smaydi». Bu tuyuqda «butmagan» fe'li «tuzalmagan», «tugamagan», «unib-o'smagan» ma'nolarida tajnis qilingan.
Xullas, Alisher Navoiy tuyuq janrining shakliy xususiyatlarini sayqal toptirish bilan birga, badiiyligini ham qiyomiga yetkazgan.

TUYUQLAR
Yo rab, ul shahdu shakar yo labdurur,

Yo magar shahdu shakar yolabdurur.
Jonima payvasta novak otqali
G‘amza o‘qin qoshig‘a yolabdurur.
***
Javr o‘qin jonimg‘a soqiy yozmadi,
Vasl jomidin xumorim yozmadi.
Kilki qudrat sabzxatlar ishqidin
O‘zga ish ollimg‘a go‘yo yozmadi.
***
Yo qoshingdin necha bir o‘q ko‘z tutay,
Otki, o‘trusig‘a oning ko‘z tutay.
Necha ko‘rgach o‘zga mahvashlar qoshin,
Yangi oy ko‘rgan kishidek ko‘z tutay.
***
La’lidin jonimg‘a o‘tlar yoqilur,
Qoshi qaddimni jafodin yo qilur.
Men vafosi va’dasidin shodmen,
Ul vafo, bilmonki, qilmas yo qilur?
***
Bovujud ul yuz erur gulgunasiz,
Kim ko‘rinur ollida gul gunasiz.
Yuz qizilliq yo‘qturur, ey ahli zuhd,
Toki munkirsiz mayi gulguna siz.
***
Charx tortib xanjari hijron bu tun,
Qo‘ymadi bir zarra bag‘rimni butun.
Tunga borib bizni behol aylading,
Ne baloliq yor emish, yo rab, bu Tun?!
Fariddiddin Attorning “Muxtornoma” asaridan qalbni, xulqni, go‘zallashtirishga da’vat etuvchi besh mingdan ortiq ruboiy joy olgan. Mavlono Jaloliddin Rumiyning devonida bir yarim mingga yaqin ruboiy berilgan. Ular Xayyomning inson umri g‘animatligi, dunyoning o‘tkinchiligi to‘g‘risidagi SHarqu G‘arbda shuhrat topgan. Sрarq poetikasida ruboiy faqat hazaj bahrining axrab va axram tarmoqlarida yozilishi va albatta to‘rt misradan iborat bo‘lishi qat’iy belgilangan. Abu Ali ibn Sino, SHayx Najmiddin Kubro, Mirzo Abdulqodir Bedil singari donishmandlar o‘zlarining ma’rifiy aloqiy, ilohiy qarashlarini ruboiylarida ifodalashgan.

Janrlar an’ana tarzida avvaldan mavjud bo‘lishi tabiiydir. Ammo uni mavzu, uning zamirida turgan hayot materiali, mazmun yo fikr tanlaydi.

Ruboiy – lirikaning mo‘‘jaz janrlaridan biri bo‘lib, dastlab fors-tojik adabiyotida folklor ta’sirida paydo bo‘ldi, keyinchalik turkiy adabiyotdan ham mustahkam o‘rin oldi.
Ruboiy (arabcha, to‘rtlik so‘zidan) – axloqiy-falsafiy, ishqiy mavzularda yaratiladigan to‘rt misradan iborat yaxlit, tugallangan she’r. Dastlab fors-tojik she’riyatida, Abu Abdulloh Rudakiy ijodida paydo bo‘lgan. Turkiy adabiyotda ruboiy janrining dastlabki namunalari Hofiz Xorazmiy devonida uchraydi. Uning jami 12 ta ruboiysi mavjud.
“Haft qulzum” asaring muallifi Qabul Muhammad ruboiy janriga shunday ta’rif beradi: “Bilgilki, ruboiy lug‘atlarda ikki baytli she’r deganidir. Vazn va qofiyada to‘rttala misrasi ham muofiq kelgan she’r ruboiy deyiladi. Ruboiyda aksar birinchi, ikkinchi, to‘rtinchi misralar qofiyadosh bo‘ladi. Maboda uchinchi misra ham kelsa , unga “ruboiy tarona” deb yuritiladi”.
«FUNUNU-L-BALOG‘A»dan: Ruboiy to‘rt misra’ bo‘lur. Avvalg‘i va ikkinchi va to‘rtinchi misra’ida qofiya keltirurlar. Va uchinchi misra’i ixtiyordur. Agar qofiya keltursalar ruboiyi musarra’ derlar.
Eron olmi Muallim Nojiy ruboiyning har to‘rtala misrasi qofiyalangan shakliga “ruboiyi musarra (“kushodu ravshan” ravshanu oshkor” deb nom beradi. Ruboiyning bu turi Alisher Navoiy asarida “ruboiya” deb ataladi.BuhaqdaNavoiy “Mezonul-avzon” asaridashundayyozadi: “Ruboiy vaznikim, oni “dubaytiy” va “tarona” hamderlar, hazaj bahrining “axram” va “axrab”idin istixroj qilibdurlar va ul vaznedur asru xush oyanda vavaznedur bag‘oyatra boyanda”.
Ruboiyni ta’riflash XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida ham aytib o‘tildi.
To‘rt misra’ligina bo‘lub, 1-, 2-, 4-misra’i qofiyadosh, 3- misra’i qofiyasiz bo‘lg‘an tizmalarga ruboyi deyiladir. Ruboyi forsi(y)ga maxsus bir tizim shaklidir. Bizga forslardan kelgandir. Buning maxsus vazni bordir. Arab-fors aruzini chig‘atoychada yozg‘an Navoyi ruboiy uchun “hazaj” bahridan yigirma to‘rt vazn borligini so‘ylaydir. Biroq bu yigirtma to‘rt vazn bir-biriga shuncha yaqindirkim, Navoyining o‘zi ham, misollarini ko‘rsatganda aralashtirib yuboradir” (Fitrat)
Jumladan, Navoiy poetikasi masalalarini maxsus o‘rganish Hodi Zarifning«Ruboiy», «Lutfiy va Navoiy» nomli maqolalarida tilga olinib, shoirlirikasining g‘oyaviy-badiiy mohiyati, o‘zbek poeziyasi an’analariningNavoiy she’riyati taraqqiyotida tutgan o‘rni kabi sohalarda jiddiyfikrlar bayon qilinadi.
Bundan tashqari, A. Haytmetovning (Navoiy lirikasi) tadqiqotlarida ruboiy bilan bog‘liq fikrlar mavjud. Adabiyotshunoslikdagi ruboiy janri bilan bog‘liq fikrlarni umumlashtirgan I.Haqqulov shunday ta’rif beradi “ o‘ziga xos kompozitsion qurilishga, qofiya va badiiy pritsiplarga ega, falsafiy, ijtimoiy, ishqiy va axloqiy mavzulardagi, hazajning mahsus vaznida yoziladigan she’r shakliga ruboiy deyiladi”.
Ruboiy janri bilan bog‘liq adabiyotshunoslikda yana bir muammo mavjud. Turk adabiyotshunosi Muallim Nojiy “Ruboiy yana “tarona” va “dubaytiy” nomlari bilan atalur”,- deydi. O‘z o‘zidan ko‘rinib turibdiki, ruboiy, tarona, dubaytiy bir-birigia sinonim bo‘lgan so‘zlarmi degan savol tug‘iladi.
Dubayti va tarona rub
oiyga sinonim bo‘lgan degan qarash fors-tojik va o‘zbek adabiyotshunosligida ham mavjud. “Bizningcha bunday deyishga asos yo‘q. Ularning har ikkalasi ham lirikaning o‘ziga xos mustaqil bir janrlaridir”,-deb ta’kidlaydi I. Haqqulov. Adabiyotshunos olim o‘z fikrini 15 asrda yashagan Vahid Tabriziyning “Jami’ muxtasar” asarida keltirilgan fikr bilan asoslaydi: Unda shunday yozilgan: “Dubayti-ikki baytdan iborat she’r turi. Uning ruboiyga o‘xshash 1,2,4- misralari qofiyadosh bo‘ladi. Ammo vazn e’tibori bilan dubaytiy ruboiydan farq qiladi”.
“Dubaytiy – deb yozadi Fazlulloh Safo – nomidan anglashilganidek, ikki baytli she’rdir. Unda birinchi, ikkinchi va to‘rtinchi misralar o‘zaro qofiyalanib, uchinchi misrani qofiyalash shoirning xoxishiga bog‘liqdir. Ba’zan dubaytiyda faqat 2, 4 misralar hamqofiya bo‘lishi mumkin. Uning asosiy vazni hazaji musaddasi maqsur yoki mahzufga mos keladi”. I. Haqqulovning ta’kidlashicha, bir qancha manbalarda ham shu fikr ta’kidlangan.
Demak, yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib ruboiy va dubaytiy o‘rtasidagi farqlarni quyidagicha ko‘rsatish mumkin:
Dubaytiy janridagi she’rlar hazaji musaddasi mahzuf (maqsur) vaznida yoziladi.Ruboiy esa hazajning axramyoki axrab shajaralaridan birida yozilishi kerak.Dubaytiyning juft misralarigina ham qofiyalanishi mumkin.Ruboiy esa o‘zining qat’iy qofiya sistemasiga ega
Bundan tashqari ruboiy va dubayti o‘rtasidagi farq faqat shaklda emas, balki mazmunda ham farq bor.Dubaytiy tematikasining tub mohiyati ishq tuyg‘ulari, muhabbat hayollari, orzu-armonlarishkil etadi. Ruboiyda esa falsafiy, axlqiy , ijtimoiy-siyosiy g‘oyalar ham ifoda etiladi (I. Haqqulov).
Tarona termini ruboiyganisbat berilganda esa, asosan ikki maqsad ko‘zda tutiladi. Birinchida, ruboiy vaznlarining o‘ynoqiligi, ravonligi nazarda tutilsa, ikkinchidan, agar ruboiyning to‘rt misrasi ham bir xilda qofiyalangan bo‘lsa, “ruboiyi tarona” deyiladi va bu bilan undagi ohangdorlik ta’kidlanadi. (lug‘atlarda tarona - kuy, qo‘shiq deb izohlangan) Demak, ruboiyning 2 xil turi bor:
1) Xosiy ruboiy yoki ruboiyi xosa(qofiyalanishi: a-a, b-a):
2) Taronayi ruboiy yoki ruboiya(qofiyalanishi: a-a, a-a):
Ruboiy muayyan kompozitsiyaga ega bo‘lib, unda mumtoz ruboiy talablariga ko‘ra, to‘rt unsur mavjud bo‘ladi. Mazkur unsurlar to‘rt misrada aytilmoqchi bo‘lgan falsafiy, axloqiy yoki didaktik fikrning ma’lum bir yaxlitlikka erishishini ta’minlaydi. SHu ma’noda to‘rt misrani quyidagi unsurlarga taqsimlash mumkin:
1) tezis – unda ruboiyda aytilmoqchi bo‘lgan fikr, boshqacha aytganda ruboiy mavzusi bayon qilingan bo‘ladi;

2) antitezis – bunda birinchi misraga qarama-qarshi fikr aytiladi;

3) moddai ruboiy – to‘rtinchi misrada aytilmoqchi bo‘lgan fikr uchun ko‘prik vazifasini o‘taydi;
4) sintez– xulosa.
Lekin bu unsurlarning doimiy mavjud bo‘lish talabi nisbiy bo‘lib, ko‘pincha tezis va antitezisning o‘rniga faqat moddai ruboiy va sintezning qo‘llanilganligini kuzatish mumkin.
Har qanday adabiy shakl mazmun tomoni bilan qimmatli. Mazmun uchun xizmat qilmagan shaklning ahamiyati to‘g‘risida gap bo‘lishi mumkin emas.Ruboiyda ham mazmun asosiy rolni bajaruvchi omil. SHoirlar ruboiyda ishq haqida ham, falsafa haqida ham, axloq haqida ham – xullas she’riyatda foydalanish mumkin bo‘lgan deyarli barcha temalarda qalam yuritganlar. Biroq ruboiy mundarijasinin etakchi yo‘nalishlariga qarab, shartli bo‘lsa-da tematik tomondan uch guruhga ajratish mumkin
Falsafyi ruboiylarIshqiy ruboiylarTa’limiy –axloqiy ruboiylar.
Shoir ruboiylarida ham dunyoviy muhabbatning zavqbaxsh onlari
san’atkorlik bilan berilgan:
Ko‘nglumni g‘amu dard ila qon ayladi ishq,
Ko‘z yo‘lidin ul qonni ravon ayladi ishq.
Har qatrani bilmadim qayon ayladi ishq,
Bedil ekanim buyla ayon ayladi ishq.
O‘tmishda oriflar “Ko‘ngil bo‘lmasa, ishq qaerni vatan aylar. Ishq bo‘lmasa ko‘ngil nima ishga yarar” degan ekan. Yuqoridagi ruboiyning mavzusi ishq. Navoiy she’riyatida ishq va ko‘ngil tushunchalari doim bir-birini taqazo qilib kelgan.Ishq hoqimlikka, ko‘ngil tobelikka mahkum. Ishq –o‘t alanga yoqar.
Ko‘ngil shu olovda yonar. YUqoridagi ruboiyda oshiq ko‘nglini “g‘amu dard ila qon” aylagan “ul qonni” ko‘z yo‘lidan ravon aylagan, “har qatrani beiz pihon qilgan” va niyahoyat “bedillikni” oshkor aylagan ISHQdir.
Navoiyshunoslikda shoir ishqi bilan turli xil fikrlar aytilgan.Ibn Arabiyning shunday fikri bor: “...xotin –qizlarning qadrini va ularning sirlarini (nozikliklarni) anglagan kimsa ularni sevishda zohidlik qilmas, bil’aks, ayollarni sevmak, oriflik kamolidir”

Ko‘z birla qoshing yaxshi, qabog‘ing yaxshi,

YUz birla so‘zing yaxshi, dudog‘ing yaxshi.
Eng birla menging yaxshi, saqog‘ing yaxshi,
Bir-bir ne deyin, boshdin ayog‘ing yaxshi.
Shoir banday ta’rif bilan ikki maqsadni amalga oshirgan. Birinchidan, go‘zallik va nafosatda yorning tengsizligini ko‘rsatgan bo‘lsa, ikkinchidan, shu go‘zallik va nafosat Allohning zuhuri ekanligiga urg‘u beradi.
Ma’lumki, A.Navoiy asarlarini ularning iloihy-irfoniy manbalaridan tashqarida o‘rganib bo‘lmaydi. Jumladan, «Zumar» surasining 60-oyat karimasida o‘qiymiz: «Qiyomat kunida Alloh sha’niga yolg‘on so‘zlagan kimsalarni yuzlari qoraygan holda ko‘rasiz». Ko‘rinadiki, yolg‘onchilik inson atvorida eng yomon illat sifatida qoralanadi.
Balo un-insoni min al-lison – Insongabalo tildan kelur.
Co‘zdin kishikim g‘amu balo hosilidur,
Har nuktada tili desabalodoxilidur.
Besirfadegan kishiga tili qotilidur,
Alqissa, kimsaning balosi tilidur .
Qur’oni karim "Qasas" surasininng 88-oyatida o‘qiymiz: «Allohga qo‘shib boshqa «iloh»ga iltijo qilmang! Undan o‘zga iloh yo‘qdir. Uning “o‘zi”dan boshqa barcha narsa halok bo‘luvchidir.
Gardunki, xaloyiqqa vafosi yo‘q aning,
Javr ichra kichik-uluqqa posi yo‘q aning.
Har kimki, kichik bo‘lsa baqosi yo‘q aning,
Sen oni ulug‘ bilki, fanosi yo‘q aning
«Kishilarning yomoni xalq undan ehtiyot bo‘ladigan odamdir»degan Hazrat Ali hikmat she’riy tarjima qilingan. Hazrat Alining bu hikmati ikki narsaga diqqatimizni tortadi: Biri insonlarning yomon toifasi; ikkinchisi – har bir odamning shaxsiy xususiyatiga xalqning munosabatidir. Qanday odamni yomon deb hisoblash lozimligi Qur’oni karim va hadislarda takror-takror keladi: qasamxo‘r savdogar, takabbur kambag‘al, zinokor keksa, zolim podshoh, g‘azabi tez kelib, sekin qaytuvchi banda, qo‘shnilar yomon degan kimsa va hokazo.

Alisher Navoiy o‘z ruboiysida odamlarni o‘zining yaramas qiliqlari bilan bezdirgan kishini birinchi o‘ringa chiqaradi va uning atvoridagi nuqsonlarni birma - bir sanab beradi:

El qochsabirovdin el yamoni bil oni,
Ahvolidaidbornishoni bil oni,
Fe’lichra ulus baloyijoni bil oni,
Olameliningyamonyamoni bil oni
– Iymonning uchdan biri hayo, uchdan biri vafo, uchdan biri saxiylikdir.

Uch qism ila iymong‘a bino fahm ayla,

Avvalg‘isini oning hayo fahm ayla,
Ikkinchisini dog‘i vafo fahm ayla,
Uchunchinibilmasang, saxofahmayla .
Hayo, vafo va saxiylik – iymon binosining ustunlaridir. Bu go‘zal xulqlar insonlarni doim yaxshilik cari etaklaydi, yomon ishlardan saqlaydi. Rasululloh(s.a.v): «Hayo faqat yaxshilik keltiradi»,-degan hadislari orqali esa hayoning yaxshilikni harakatga keltiruvchi kuch sifatidagi qudratini ta’kidlaganlar. Bu erda ham –ahdga vafo iymonning yana bir nishonasi sifatida keltirilgan. «Ahdga vafo qilmaganlarning dini yo‘q»,-deya hukm chiqaradilar ahdga vafoda ibrat bo‘lgan zot - Rasuli akram (s.a.v).

Ma’lumki, har qanday ijodkor o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga hayotdan tanlagan voqealari, ulardan sizib chiqqan saboqlarni munosib shaklda mukammal badiiy ifodalay olsagina erishadi. Alisher navoiy o‘zining qator qarashlari uchun ruboiy janrini tanladi.

Asosiy g‘oya tashuvchi hikmatli so‘z – Hazrat Ali aforizmini Alisher Navoiy ruboiyning oxirgi misrasida (ba’zan baytida) beradi. Qolgan misralar esa ulug‘ shoirning erkin ijodining mahsulidir. Ayni misralar jasoratli xalifa hikmatlari Navoiyni nimalarga ilhomlantirganini kuzatish imkoniyatini beradi. Chunonchi:

Mo nadimamansakata – Kim sukutsaqlasa,nadomatqilmaydi.
Harkimsa
ki, nuktasifarovonbo‘lmas,
Tilranjigaqolmoqlig‘iimkonbo‘lmas,
Ko‘pso‘zlaguchig‘ag‘ayrinuqsonbo‘lmas,
Harkimkixamushbo‘ldi, pushaymonbo‘lmas[105].
Bu o‘rinda aforizm – to‘rtinchi misraga jo bo‘lgan. Bunday hollarda Navoiyda hikmatda ifodalangan g‘oyani o‘zining teran falsafiy mushohadalari bilan boyitish imkoniyati kengayadi. Masalan, tahlil qilayotganimiz ruboiyning uchinchi misrasi Hazrat Alining «Ayb ul-kalomi taviyluhu» – Gapning aybi uzunligidadir, degan aforizmining she’riy ifodasidir.
Alisher Navoiy «Nazm ul-javohir» tarkibidagi ruboiylarda qofiyai tarona qo‘llashi, ko‘pgina to‘rtliklarning radifli bo‘lishiga erishishi, misralarni turfa badiiy san’atlar bilan bezashi barobarida, o‘sha badiiy yaratmalar tilining mumkin qadar sodda, aniq bo‘lishiga intilgan. Haya ul-mar’i satruhu – Kishining hayosi uning pardasidir.
Avji sharaf uzra oftob o‘ldi hayo,
Bo‘stoni saodatg‘a sahob o‘ldi hayo,
Mazmum xasoilg‘a hijob o‘ldi hayo,
El aybig‘a go‘yoki niqob o‘ldi hayo .
Ruboiydagi “o‘ldi hayo” radifi ikki jihati bilan ahamiyatlidir: Birinchidan, ruboiydagi asosiy g‘oyani tashuvchi so‘z birikmasi sifatida qo‘llangan bo‘lsa; ikkinchidan, bu so‘z ruboiy ohangdorligi va ta’sirchanligini ta’minlagan. Xuddi shunday fikrni asardagi boshqa radifli ruboiylarga nisbatan ham aytish mumkin.

G‘iyos ul-lug‘ot»da keltirilishicha, "Talmeh" deb o‘z so‘zlari mag‘zida Qur’oni majid oyatlari va hadislardan namunalar keltirish"

Salamat ud-dini mavt ul-ulamai – Dinning raxnasi olimlarning o‘limidir.
Ilm o‘ldi sharaf din aro har oying‘a,
Bormoq bo‘lur o‘rgangali oni Ching‘a.
Dinda ulamo mujib erur tazying‘a,
O‘lmoqlik alarga raxna soldi ding‘a .
Ko‘pchilik kitoblarda: «Misralar oxiridagi ohangdosh so‘zlar qofiya deyiladi», - deb yozilgan. Ohangdosh so‘zlarning qofiya bo‘lishi to‘g‘ri, ammo qofiya faqat misra oxiridagina kelmaydi. Qofiya misra boshida ham, misra o‘rtasida ham, misra oxirida ham kelishi mumkin. Masalan, Navoiyning quyidagi ruboiysida qofiya misra boshida kelgan.
Jondin seni ko‘p sevarmen, ey umri aziz,
Sondin seni ko‘p sevarmen, ey umri aziz.
Har neniki sevmoq ondin ortiq bo‘lmas,
Ondin seni ko‘psevarmen, ey umri aziz.
“Xazoyinul-maoniy”ni yakunlovchi janr fard bo‘lib, (ar. “yakka”, “yolg‘iz”) bir baytdangina iborat eng kichik mustaqil she’r shakli hisoblanadi. Fard a-a yoki a-b tarzida qofiyalanadi. Fard bir baytdangina iborat bo‘lsa-da, unda muhim falsafiy-axloqiy masala qalamga olinib, ixcham poetik xulosa ifodalanadi. SHu ma’noda fardlar ko‘pincha aforizm xarakteriga egabo‘ladi:
G‘ofil o‘lma, nazardin itsaadu,
SHam’ o‘churganda, el ko‘rinurmu...
Turkiy adabiyotda fardning ilk namunasi Xorazmiyning “Muhabbatnoma” asarida uchraydi. Fard (yakka, yolgiz) - fakat bir baytdan iborat she’r; yozma adabiyotning eng kichik janri: Navoiyning
“Muruvvat – barchabermakdur, emak yuq,
Futuvvat barcha щtakdur, demak yuk;”
fardining uziyok bu janrning shaklan kiska, lekin mazmunan juda salmokdor bulishini kursatadi. Xazratning “Favoyid ul-kibar” devonidan 86 ta fard urin olgan va ularda Alisher Navoiy Olam va Odam x,akidagi turfa karashlarini xar tukis bayon etganini kuzatish mumkin. 82 tasi qofiyali, 4 tasi esa qofiyasizdir. Fardlarning barchasi “Favoyidul-kibar” devoniga kiritilgan. Navoiy fardlari shoirning hayotiy tajribalari mahsuli bo‘lmish chuqur mushohadalari va mantiqiy xulosalarini o‘zida aks ettirish bilan birga, shoir she’riy dahosining ayrim qirralari haqida muayyan tasavvur hosil qilishga imkon beradi.
Fard – ikki misrali janr, albatta unga murabba mazmunini joylash qiyin. Fardda, birinchi misrada ko‘pincha bir fikr o‘rtaga tashlanadi, u – g‘oya, kompozitsion markaz hisoblanadi, ikkinchi misrada esa bu fikr qiyosiy shaklda muhokama, tahlil etilib, xulosa qilinadi yoki aksincha bo‘lishi mumkin: (dam urmoq” jumlasi vositasida ikki ma’no: nafas chiqarmoq va gapirmoq ma’nolari anglashilyapti va bu orqali iyhom san’ati vujudga keltirilgan:
Kishi aybing, desa, dam urmag‘ilkim, ul erur
ko‘zgu,
Chu ko‘zgu tiyra bo‘ldi, o‘zga aybing zohir aylarmu.
Yoki:
Kishi aybini yuziga qilma izhor
Taammul ayla o‘z aybingg‘a zinhor.
Ushbu hikmatlar “do‘st do‘stning oynasi”, “Avval o‘zinga boq keyin nog‘ora qoq” kabi xalq maqollari mazmuniga hamohang ko‘rinadi. Maqolladn farqli ravishda mazkur hikmatlarda ulug‘ shoirning ma’rifiy qarashlari yorqinroq aks etgan. Ya’ni fardda insoniy munsabatlar sharti – andishali bo‘lish, o‘z holidan ogohlikka erishish hamda kamiliklarni mardona tan olish haqida so‘z boradi.
G‘oya farddagi bu ikki misrani bir-biriga bog‘lovchi mantiqiy rishtadir, misralar esa kompozitsiya unsurlariga aylanadi. Ammo ruboiy sig‘imi bundan kattaroq, biroq bu imkoniyat fardni kamsitish uchun dastak bo‘la olmaydi, sig‘imining kichikligi fardning aybi emas, balki o‘ziga xosligidir. Demak, gap faqat hayot materiali yo ma’noning katta yo kichikligidagina emas.
Dnyovu o‘qbo ikkisi jam’ o‘lmas, ey rafiq,
Kimki ikki kema uchini tutsa, bo‘lur g‘arq.
E’tobo bersak, fardlarning ikkinchi misrasida xalq hikmatlari keltirilishi shoirning fikrini tasdiqlash uchun xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, fard mazmunini sodalashtirib, xalqona ohinga moslaydi.
Andoqko‘rundi sabza arosindalolalar,
Kim sabzxatlarilgidaoltunpiyolalar (A.Navoiy)
Bu fardning birinchi misrasida maysalar orasida lolalar ko‘ringanligidan xabar berilyapti, ikkinchi misrada esa bu lolalar yor
qo‘lidagi piyolalarga o‘xshatilayotir. Demak, birinchi misradagi kechinma vafikrni ikkinchi misra rivojlantiryapti. Bu o‘rinda, albatta, fikr harakati borligi o‘z-o‘zidan ma’lum, lekin bu harakat juda oddiy. Kechinma harakatidagi oddiylik, ruboiy va ikki yo to‘rt misrali, qisqa qit’alar uchun ham begona emas
Fardlarda esa buyuk Navoiy san’atkorligi yanada ravshan ko‘zga tashlanadi. Masalan, mumtoz adabiyotimizda ko‘zning tashbehi aksariyat qotil, lab esa obi hayot manbai sifatida tilga olinadi.
Foydalanilganadabiyotlarro‘yxati

Karimov I. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch.-Toshkent: Ma’naviyat, 2008.

Karimov I. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. T.: O‘zbekiston, 2009.

Arastu. Poetika. Axloqi kabir. T.: «YAngi asr avlodi», 2004

Valixo‘jaev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi (X-X1X asrlar). T.: «O‘zbekiston», 1993.

Rasulov A. Tanqid, tahlil, baholash. T.: “Fan”-2006

Behbudiy M. Tanqid saralamoqdur. \\ Mahmudho‘ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. T.: «O‘zbekiston», 1997.

Yo‘ldoshev Q. YOniq so‘z. “YAngi asr avlodi”, 2006.

Karimov B. XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida talqin muammosi (Qodiriyshunoslik misolida) filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. T.: 2002