Reja: XX asr oxiridagi vaziyat
Download 36.86 Kb.
|
Xalqaro munosabatlar
|
Mavzu: XX asr oxiri XXI asr boshlarida Xalqaro munosabatlar Reja: XX asr oxiridagi vaziyat XXI asr boshidagi voqealar Yirik xalqaro tashkilotlar faoliyati 1. 1980-yillarning oxirida SSSRning qulashi bilan Sovuq urush ham, uning to'sqinliklari ham tugadi, ammo dunyo institutlari tizimi yangi dunyo tartibiga duch kelganda o'zgarishsiz qoldi, bu erda hokimiyat taqsimoti o'zgardi va yana bir bor. dunyo tizimining ikki ustunidan biri qulashi natijasida dunyoda kuch taqsimotining "muvozanati" sezilarli darajada silkindi. Sovuq urush davrini sarhisob qilish uchun shuni aytishimiz mumkinki, Ikkinchi jahon urushi tugagandan so'ng AQSh va Sovet Ittifoqi o'rtasidagi munosabatlar ittifoqchi bo'lishdan bir-biriga zid bo'lgan darajada yomonlashdi. Ikkala tomon ham yadroviy qurolga ega bo'lib, to'g'ridan-to'g'ri harbiy to'qnashuvlarga duch kelmasdan bir-biriga tahdid qildilar. Biroq, ular global ta'sir uchun kurashda proksi urushlar orqali muntazam bilvosita qarama-qarshiliklarga kirishdilar. Buning bir qismi sifatida AQSh va Sovet Ittifoqi bevosita yoki bilvosita ishtirok etgan quyidagi voqealar sodir bo'ldi: Berlin blokadasi (1948-1949), Koreya urushi (1950-1953), Suvaysh inqirozi (1956), Berlin 1961 yil inqirozi, Kuba raketa inqirozi (1962), Vetnam urushi (1959-1975), Yom Kippur urushi (1973), Afg'onistondagi Sovet urushi (1979-1989), Sovet Ittifoqining Koreya havo yo'llarining 007 reysini urib tushirilishi ( 1983) va "Qodir kamonchi" NATO harbiy mashqlari (1983). Mojaro harbiy koalitsiyalar, josuslik, ommaviy tashviqot kampaniyalari, sport tadbirlaridagi raqobat va kosmik poyga kabi texnologik musobaqalar orqali ifodalangan. AQSh va SSSR uchinchi dunyo mamlakatlaridagi Lotin Amerikasi, Afrika, Yaqin Sharq va Janubi-Sharqiy Osiyodagi siyosiy va harbiy mojarolarga aralashdi. 1980-yillarda Qo'shma Shtatlar Sovet Ittifoqiga diplomatik, harbiy va iqtisodiy bosimlarni kuchaytirdi, kommunistik davlat allaqachon iqtisodiy inqirozdan aziyat chekayotgan edi. 1980-yillarning o'rtalarida Sovet Ittifoqining yangi prezidenti Mixail Gorbachev liberallashtiruvchi islohotlarni ("Qayta qurish") kiritdi. Shundan so'ng, Sovet Ittifoqiga a'zo mamlakatlarda bir qator inqiloblar sodir bo'ldi, ular 1991 yilda Sovet Ittifoqining qulashi bilan yakunlandi va Qo'shma Shtatlar hukmron harbiy kuch sifatida qoldi. Хalqarо munоsabatlar tabiatidagi tub burilishlar 80-yillarning ikkinchi yarmi – 90-yillar bоshida ro’y bеrdi. SSSR hukumati tеpasiga yangi rahbarlarning kеlishi Sоvеt tashqi siyosatini ―yangicha fikrlash‖ tamоyillari asоsida kеskin o’zgartirishga yo’l оchib bеrdi. Хavfsizlik ko’p narsani o’z ichiga оlishi va avvalо siyosiy vоsitalar bilan ta’minlanishi lоzim dеya e’tirоf etildi. ―Umumеvrоpa uyi‖ g’оyasi kеng rivоjlandi va jamоatchilik tоmоnidan qo’llab-quvvatlandi. Еvrоpada хavfsizlik va birdamlik bo’yicha tashkilоtning rоli sеzilarli darajada оshdi. Bu davrga kеlib SSSR va AQSH o’rtasidagi o’zarо munоsabatlar yaхshilandi. Har ikkala tоmоn ham bir-biriga dushman sifatida qaramaydigan bo’ldi. Sоvеt-Amеrika alоqalarining yaхshilanishi natijasida yadrо va оddiy qurоllarni katta miqdоrda qisqartirish yuzasidan bir qatоr muhim shartnоma va kеlishuvlar imzоlandi. Bir paytning o’zida ko’pgina rеgiоnal ziddiyatlar va хalqarо muammоlarni siyosiy hal etish bo’yicha ham muhim qadamlar tashlandi. 1990 yildagi Gеrmaniyaning birlashuvi Ikkinchi jahоn urushi оqibatlariga uzil-kеsil yakun yasadi. SSSRning parchalanishi va MDHning shakllanishi, Markaziy va Janubiy-SHarqiy Еvrоpa davlatlarida yangi tartiblarning o’rnatilishi 90-yillar dunyo gеоsiyosiy hоlatida katta o’zgarishlarning ro’y bеrishiga оlib kеldi. SHu bilan birga хalqarо хaraktеrdagi yirik muammоlar ham ko’rina bоshladi: diniy ziddiyatlarning yangi o’chоqlari paydо bo’ldi, yadrо qurоllarini nazоrat qilish va tarqalmasligi to’g’risidagi muammо yangicha kеskinlik kasb etdi, ekоlоgik muammоlar chuqurlashdi, хalqarо jinоyatchilikning va narkоtik mоddalarning kеng tarqalishi хavf sоla bоshladi, tеrrоrizm хalqarо hamjamiyatning оg’riqli muammоlaridan biriga aylandi. Bu bоrada jahоn hamjamiyati kuchlarining birlashuvi va muhim хalqarо muammоlarni hal qilish ishida BMT rоlini оshirish zaruriyati sеzilmоqda. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng jahondagi kuchlar nisbatini belgilab kelgan kapita listik va sotsialistik harbiy-siyosiy bloklar o‘rtasidagi qaramaqarshilik 1990-yillarda barham topdi. Ammo, ayni paytda, mintaqaviy mojarolar va «kichik urushlar» xavfi kuchayib, shaxs hamda xalqlarning huquq va xavfsiz ligini himoya qilish, gumanitar-huquqiy, madaniy aloqalarni ta’minlash, obyektiv axbo rot tarqatish masala lari jahon siyosatining dolzarb muammo lariga aylandi. 1990-yillar boshlarida xalqaro munosabatlar tizimida tub burilish yuz berdi. Avval Markaziy va Sharqiy Yevropa mamla katlarida sotsializm ning barbod bo‘lishi, keyin esa SSSRning tarqalib keti shi va «ikki qutbli dunyo» modelining barham topishi natijasida dunyoda bitta qutb, ya’ni AQSH bosh chiligida G‘arb davlat larining hukmronligi o‘rnatildi. Sobiq sotsia listik lager mamla kat laridagi qiyinchiliklar, Germaniya ning birlashishi va G‘arb davlat laridagi integratsiyalashuv jarayonlari XX asr oxiri – XXI asr boshlaridagi xalqaro munosabatlarning muhim omiliga aylandi. Ayni paytda ikki qutbli dunyo tizimining o‘zgarishi bir qator davlatlar siyosiy rivojlanishida keskin burilishga, totalitar mafkuraning barham topishiga olib keldi. Vujudga kelgan mafkuraviy bo‘shliqqa millatchilik, diniy mutaassiblik, tajovuzkorlik g‘oyalari kirib kela boshladi. BMTning tinchliksevarlik harakatlari har doim ham samarali bo‘lmadi. Ikki qutbli dunyo barham topgandan so‘ng global to‘qnashuv xavfi o‘rnini lokal urushlar xavfi egalladi. Sobiq SSSR va Yugoslaviya hududlaridagi muammolardan tashqari Yaqin Sharqdagi holat ham tangligicha qoldi. Shuningdek, Hindiston va Pokistonning yadro quroliga ega bo‘lish uchun qilgan intilishlari shu mintaqadagi ziddiyatlarni kuchaytirdi. Dunyoning turli mintaqalaridagi siyosiy beqa rorlik yangidan yangi mojarolarni keltirib chiqardi. 1990-yillar oxirida Tropik va Janubiy Afrikaning bir qator mamlakatlari qonli urushlar, davlat to‘ntarishlari, partizanlik harakatlari maydoniga aylandi. Vujudga kelgan sharoitda insoniyatning haqiqiy xavfsizligi mamlakatlar va xalqlar o‘rta si dagi qarama-qarshilikning chuqurlashuvi bilan emas, sivili zatsiyani saq lab qolish va uning gullab-yashnashini ta’minlashga qodir bo‘lgan o‘zaro hamkor lik bilan bog‘liq bo‘lib qolmoqda.Hindiston va Pokiston mintaqadagi ziddiyatlar mintaqada bir qator hozirga qadar o‘z yechimini topmagan muammolari - Kashmir muammosi; - Dyurand chizig‘ini tan olish masalasi; - yadro qurollari va texnologiyalarining yoyilish muammosi; - keng ko‘lamli etnik-diniy nizolar; - suv resurslaridan foydalanishdagi nizolar; - qashshoqlik, ocharchilik va savodsizlik holatining saqlanib qolishi va boshqalar. 1990-yillar oxirida Tropik va Janubiy Afrikaning bir qator mamlakatlari qonli urushlar, davlat to‘ntarishlari, partizanlik harakatlari maydoniga aylandi 2. XXI asr boshlariga kelib jahonda yangi qudratli davlatlar ning paydo bo‘lishi va ular ning muqobil markazlar ga aylanish jarayoni ko‘zga tashlanib qoldi. Bu davlatlar ta’sirining oshishida ularning iqtisodiy imkoniyatla ri ni o‘sishi asosiy omil bo‘ldi. Hindiston, Pokiston va Shimoliy Koreyaning yadro quroliga ega bo‘lishi bu davlatlar ning xalqaro munosabatlarda mustaqilligini oshirdi. Eron ham o‘z rolini oshirishga intilib, boshlagan yadroviy dasturi jahon jamoatchi li gini qattiq tashvishga soldi. Xitoy va Braziliyaning ja dal rivojlanishi ularni «uchinchi dunyo» mamlakatlari qatoridan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning kuchli o‘nli giga va jahon siyosatining yetakchilari qatoriga olib chiqdi. Shunday jadal rivojlanayotgan boshqa mamlakatlar – Turkiya, Saudiya Arabistoni, Meksika, Fors ko‘rfazi mintaqasidagi arab davlatlari va boshqa davlatlar xalqaro va mintaqaviy munosabatlarga kuchli ta’sir ko‘rsata boshladi. Ayni paytda AQSHning xalqaro munosabatlarda bu davlatlarga ta’siri kamayib bordi. Shu tariqa ko‘pqutbli dunyo modelining shakllanish jarayoni boshlandi. Bu jarayonda har bir davlat o‘z o‘rniga ega bo‘lishga intilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning 2017-yil 19-sentabrda BMTning 72-sessiyasida so‘zlagan nutqi ko‘pqutbli dunyo shakllanishi va globallashuv jarayonida O‘zbekistonning o‘rnini belgilab berishga qaratildi. Uning Markaziy Osiyoni tinch va gullabyashnayotgan hududga aylantirish, Orol muammosini hal qilishda umumjahon ishtiroki, Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatish va butun dunyo yoshlarini terrorchilik xavfi dan asrab qolish zarurligi haqidagi takliflari jahon jamoatchiligi tomonidan qiziqish bilan kutib olindi. Dunyo shiddat bilan o‘zgarib bormoqda. Jahonda yangi paydo bo‘lgan qudratli mamlakatlar 2008 – 2009-yillardagi jahon moliyaviy inqirozi YI va AQSHga jiddiy ta’sir ko‘rsatganidan foydalanib, jahon iqtisodiyo tida kuchlar nisbatini o‘zgartirishga intilmoqdalar. Ayni paytda jahon iqtisodiyotining boshqaruvchanligini oshirish maqsadida G‘arb davlatlarining rivojlanayotgan mamlakatlar bilan yaqinlashuvi yuz bermoq da. Shu maqsadda jahonning 20 ta iqtisodiy eng yirik mamlakatlari vakillarini birlashtirgan «Katta yigirmalik» – G-20 klubi tashkil qilindi. G-20 mamlakatlari jahon iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega. Zero, jahon YIMining 80%i shu mamlakatlar hissasiga to‘g‘ri keladi, Yer yuzi aholisining 2/3 qismi shu mamlakatlarda istiqomat qiladi. Ikki yetakchi yadroviy davlat – AQSH va Rossiya o‘rtasidagi murakkab munosabat jahon jamoatchiligi oldida turgan bir qator dolzarb muammo lar ni hal qilishga xalaqit bermoqda. Shunday muammolar ichida eng xavfl isi xalqaro terrorizmdir. U hozir global jahon sivilizatsiyasining shakl lanish jarayoni o‘z yakuniy pallasiga o‘tayotgan davrda yangi sifat kasb etdi va jahon siyosatida katta muammoga aylandi. Xalqaro munosabatlardagi o‘zgarishlar XXI asrda xalqaro xavfsizlik va hamkorlikka asoslangan yangi dunyo tartibini o‘rnatish g‘oyasining ilgari surilishiga olib keldi. Ammo bu vazifani amalga oshirish jahon mamla katlari, birinchi o‘rinda, yetakchi davlatlar o‘rtasida hamkorlikni talab qiladi. «Sovuq urush» yakunlangandan so‘ng xalqaro munosabatlarda, avvalo AQSH va Rossiya o‘rtasida vujudga kelgan hamkorlik holati 2014-yilgacha davom etdi. Shu yili Ukrainada boshlangan siyosiy inqiroz Rossiya va G‘arb davlatlari o‘rtasidagi jiddiy qarama-qarshilikning yangi bosqichiga olib keldi. XXI asrga kirib kelgan insoniyat nafaqat global da’vatlarga, balki geosiyosiy holatning o‘zgarishi bilan bog‘liq muammolarga ham duch kelmoqda. Yagona buyuk davlat bo‘lib qolgan AQSH o‘zining yetak chilik rolini jahon hamjamiyatining xohish-irodasi sifatida taqdim etib keldi. Iroq va sobiq Yugo slaviya, Afg‘oniston va Suriyada harbiy kuchning qo‘llani lishi, Shimoliy Atlantika ittifo qining kengayishi, sayyoramizning boshqa mintaqalarida ham kuchdan keng foyda lanish AQSHning jahonda mutlaq gegemonligini namo yish qildi. Ammo bugun xalqaro munosabatlarda tobora katta rol o‘ynayot gan Xitoy, Rossiya, Hindiston kabi davlatlarning bunga rozi bo‘lishi qiyin.20-21-asrlar boʻsagʻasida xalqaro munosabatlar rivojiga taʼsir koʻrsatgan muhim omillardan biri NATOning kengayish jarayoni boʻldi. Bir paytlar SSSR va uning ittifoqchilariga qarshi turish uchun yaratilgan harbiy-siyosiy blok ko‘pchilik kutganidek, sovuq urush tugaganidan keyin ham o‘z faoliyatini to‘xtatmadi. SSSR va Sovet bloki parchalanganidan keyin yagona super davlat bo'lib qolgan Qo'shma Shtatlar jahon siyosatining ko'plab masalalarida hukmronlik qila boshladi. Amerika siyosatining asosiy yo'nalishlaridan biri uning ta'sir zonasini kengaytirish g'oyasi edi. Ular boshchiligidagi NATO tashkiloti sharqqa, sobiq sovet "ta'sir zonasi"ga ishonchli yurishni boshladi. Blok tarkibiga Varshava Shartnomasi Tashkilotining ko'plab sobiq a'zolari, shuningdek, Boltiqbo'yi mamlakatlari kirdi va Ukraina va Gruziyaning qo'shilishi bo'yicha muzokaralar olib bormoqda. SSSR parchalanganidan keyin Rossiya AQSh va boshqa yetakchi Gʻarb davlatlari bilan normal munosabatlarni saqlab qolish siyosatini davom ettirdi. Qurolsizlanish va hamkorlikni davom ettirish bo'yicha bir qator muhim shartnomalar tuzildi (masalan, START-2). Ommaviy qirg'in qurollarini qo'llash bilan yangi urush xavfi keskin kamaydi. 90-yillarning oxiriga kelib. 20-asr faqat bitta super kuch qolmoqda - bu dunyoda alohida rol o'ynaydigan AQSh. Katta o'zgarishlar 1990-yillarda sodir bo'ldi. Yevropada. Evropaning siyosiy xaritasi o'zgardi. Birlashgan Germaniya paydo bo'ldi. Yugoslaviya olti davlatga bo'lindi, mustaqil Chexiya va Slovakiya paydo bo'ldi. SSSR parchalanib ketdi. 1999 yilda Polsha, Vengriya va Chexiya, 2004 yilda Bolgariya, Ruminiya, Slovakiya, Sloveniya, Litva, Latviya va Estoniya NATOga a'zo bo'ldi. SSSR parchalanganidan keyin Yevropada va postsovet hududida mahalliy mojarolar avj oldi. Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasida, Dnestryanıda, Tojikistonda, Gruziyada, Shimoliy Kavkazda, Yugoslaviyada qurolli toʻqnashuvlar boshlandi. Sobiq Yugoslaviyadagi voqealar ayniqsa qonli bo'lib chiqdi. Urushlar, ommaviy etnik tozalashlar, qochqinlar oqimi Xorvatiya, Bosniya va Gertsegovinada mustaqil davlatlarning shakllanishiga hamroh bo'ldi. NATO bu davlatlarning ishlariga serblarga qarshi kuchlar tomonida faol aralashdi. Bosniya va Gertsegovinada, keyin esa Kosovada (Serbiya tarkibidagi avtonom viloyat) ular bu kuchlarga harbiy va diplomatik yordam ko'rsatdilar. 1999 yilda AQSH boshchiligidagi NATO BMT sanktsiyasisiz Yugoslaviyaga ochiq agressiya qildi. Ushbu tajovuz natijasida Bosniya va Kosovodagi serblar dushman shartlariga ko'ra kelishuvga rozi bo'lishga majbur bo'ldilar. Yaqin Sharqda yana bir keskinlik o'chog'i mavjud bo'lishda davom etdi. Isroil tomonidan bosib olingan Falastin hududlaridagi vaziyat 2000-yilda keskin keskinlashdi.Iroq Yaqin Sharqdagi yana bir notinch mintaqaga aylandi. 2003-yilda AQSh va Buyuk Britaniya BMT qarorisiz terrorizmga qarshi kurash bahonasida Iroqqa bostirib kirib, hukumatini ag‘dardi. Biroq mamlakatda bosqinchilarga qarshi kurash avj oldi. Hindiston va Pokiston o'rtasidagi munosabatlar murakkabligicha qolmoqda. Afrikada ba'zi mamlakatlar o'rtasida vaqti-vaqti bilan mahalliy urushlar avj oladi, fuqarolar urushlari aholining ommaviy qirg'in qilinishi bilan birga kam uchraydi. 2001 yildan beri AQSh xalqaro terrorizmga qarshi kurashni o'zining asosiy maqsadi deb e'lon qildi. Iroqdan tashqari Amerika qoʻshinlari Afgʻonistonga bostirib kirib, u yerda mahalliy kuchlar yordamida Tolibon rejimini agʻdarib tashladi. Shuningdek, AQSh Shimoliy Koreya, Eron va Suriyaga qarshi harbiy kuch ishlatish bilan tahdid qilmoqda. Bularning barchasi Qo'shma Shtatlar hukmronlik qiladigan monopolyar dunyoning shakllanishi tufayli mumkin bo'ldi. BMTning roli va nufuzi pasayib ketdi. Doimiy ravishda o'sib borayotgan boshqa kuch markazlari - Yevropa Ittifoqi, Xitoy va Hindiston ham xuddi shunday vaziyatdan norozi. Ular, xuddi Rossiya kabi, ko'p qutbli dunyoni yaratish tarafdori. Vaqtinchalik AQSH qoʻlida boʻlgan xalqaro munosabatlardagi yetakchi rol koʻp davlatlarga yoqmadi. 21-asrning boshlarida dunyo ko'p qutblilikka qayta boshladi. Sovuq urushning tugashi, sobiq Sovet blokining parchalanishi, Uchinchi jahon davlatlari sonining ko'payishi va ularning ta'sirining kuchayishi Jahon urushi oxirida tuzilgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining kelajakdagi rivojlanishini muhokama qilishni muqarrar qildi. Dastlab bloklararo qarama-qarshilikning to'xtatilishi bir qator nizolarni hal qilishda faol rol o'ynashga intilgan BMT ta'sirining kuchayishiga olib keldi. Bir paytlar BMT Xavfsizlik Kengashi “jahon hukumati” funksiyalarini o‘zlashtirayotganga o‘xshardi, sanksiyalar masalasini hal qilish, turli hududlarda vaqtinchalik ma’muriyatlar tashkil etish va hokazo. Lekin buning o‘zi yetarli emasligi tezda ma’lum bo‘ldi. Ko'pgina davlatlar BMT qarorlariga ta'sir o'tkazish va islohotlarni talab qilish imkoniyatini ko'rmayapti. Shu bilan birga, Xavfsizlik Kengashining doimiy a'zolari o'zlarining veto huquqidan foydalangan holda, o'zlari kelisha olmagan asosiy masalalar bo'yicha qarorlar qabul qilinishiga muntazam ravishda to'sqinlik qiladilar. Bu ko'plab iqtisodiy jihatdan nufuzli davlatlar - Yaponiya, Germaniya, Hindiston, Braziliya, Meksika, Italiya va boshqalarga Xavfsizlik Kengashini "yangilar" hisobidan kengaytirish g'oyasi foydasiga yangi dalillar beradi. Xalqaro iqlimning o'zgarishi 1980-yillarning o'rtalarida boshlangan. SSSR rahbariyatiga xalqaro munosabatlarda yangi siyosiy tafakkur konsepsiyasini taklif qilgan M.S.Gorbachyov kelganidan keyin. Yangi kontseptsiyaning prinsipial pozitsiyasi shundan iborat ediki, zamonaviy dunyodagi global muammo insoniyatning omon qolishi muammosi va bu xalqaro munosabatlarning mohiyatini belgilashi kerak. Sovet rahbari G‘arb dunyosining yetakchi yetakchilari bilan aloqa o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi. 1985-1991 yillarda oliy darajadagi uchrashuv va muzokaralar (M. S. Gorbachyov, R. Reygan, Jorj V. Bush Sr.) sovet-amerika munosabatlarida hal qiluvchi rol o'ynadi. Ular o'rta va qisqa masofali raketalarni yo'q qilish (1987) va strategik hujum qurollarini cheklash va qisqartirish (START-1) bo'yicha ikki tomonlama shartnomalar imzolanishi bilan yakunlandi. 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarning boshlaridagi voqealar natijasida Evropada xalqaro muammolarning muhim doirasi paydo bo'ldi. Diqqat yana nemis masalasiga qaratildi. Bu safar bu ikki nemis davlatining birlashishi bilan bog'liq edi. Germaniyaga nisbatan yakuniy kelishuv to'g'risidagi bitim 1990 yil 12 sentyabrda Moskvada ikki nemis davlati, shuningdek, Buyuk Britaniya, SSSR, AQSh va Frantsiya vakillari tomonidan imzolangan. SSSR o'z qo'shinlarini Germaniyadan olib chiqib ketdi va birlashgan nemis davlatining NATOga kirishiga rozi bo'ldi. Sharqiy Yevropada yangi davlatlarning e'lon qilinishi milliy qarama-qarshiliklarning keskinlashuvi, bir qator hollarda davlatlararo nizolarning paydo bo'lishi bilan birga bo'ldi. 1990-yillarda Bolqonda tinch yoʻl bilan hal qilish xalqaro diplomatiyaning asosiy vazifalaridan biriga aylandi. Bu va XX asrning boshqa ko'plab xalqaro muammolari. 21-asrga ko'chdi. Bir tomondan, ikki blok oʻrtasidagi global harbiy-siyosiy qarama-qarshilikning haqiqiy zaiflashishi, bir vaqtning oʻzida mintaqaviy ziddiyatli vaziyatlarning keskinlashuvi va “kichik urushlar” tahdidi natijasida – boshqa tomondan, davlatni himoya qilish muammolari yuzaga keldi. shaxslar va xalqlarning huquqlari va xavfsizligi, gumanitar, huquqiy, madaniy aloqalar jahon siyosatida birinchi o'ringa chiqdi. , ob'ektiv axborotni tarqatish. Ushbu xususiyatlarning kombinatsiyasi "inson o'lchovi" deb ataladi. Muayyan odamlar xalqlar va davlatlar o'rtasida ishonch yoki ishonchsizlik uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadilar, bunda harbiy-siyosiy muammolarni hal qilish, tabiiy muhitni muhofaza qilish va holatini yaxshilash, savdo-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy aloqalarni rivojlantirish va boshqalar bog'liq. Insonparvarlik muammolari, insonlarning asosiy huquq va erkinliklarini ta'minlash masalalari bilan shug'ullanishga chaqirilgan muhim organlar - YXHT (1994 yildan buyon EXHT - Evropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti deb ataladi) va Evropa Kengashi - mintaqaviy 1949 yilda tashkil etilgan hukumatlararo tashkilot. 90-yillar SSSR va Yugoslaviyaning parchalanishi, yangi mustaqil davlatlarning tashkil topishi, sobiq sotsialistik lager mamlakatlarining qiyinchiliklari, Germaniyaning birlashishi va G'arb davlatlarining integratsiyasi umumiy Yevropa uyini qurish va xalqaro munosabatlarni rivojlantirishda muhim omillarga aylandi. XXI asr boshlarida xalqaro munosabatlarXalqaro terrorizm 21-asrning boshi Yer yuziga tinchlik keltirmadi. O'tgan asrdan meros bo'lib qolgan barcha muammolar ichida xalqaro terrorizm muammosi eng xavflisi bo'ldi. Xalqaro terrorizm hodisasi insoniyatga oʻrta asrlardan maʼlum boʻlgan, biroq aynan hozirgi vaqtda, yaʼni global jahon sivilizatsiyasining shakllanishi yakunlanayotgan bir davrda xalqaro terrorizm jahon siyosatida yangi sifat va oʻrin egallab bormoqda. Hozirgi bosqichda xalqaro terrorizmning mavjudligi sabablari: hal qilinmagan milliy muammolar; chegara muammolari. Xalqlarning katta qismi milliy oʻz taqdirini oʻzi belgilash huquqidan mahrum; terrorizmga qarshi kurashning samarali mexanizmining yo'qligi; AQSHning dunyodagi yagona super kuch sifatida hukmronligi; nasroniy, islom, Uzoq Sharq sivilizatsiyalari o'rtasidagi ziddiyat; shaxslarning, tashkilotlarning o'rnatilgan dunyo tartibini tartibsizlantirishga intilishi, ularning qo'rquv va noaniqlik urug'ini ekish istagi. Hozirgi bosqichda xalqaro terrorizmning xususiyatlari: dunyoning yetakchi davlatlariga qarshi yo'naltirish; xalqaro beqarorlik mintaqalaridan ularning tashkilotlari tarmoqlarini rivojlantirish va terrorchilik faoliyatini amalga oshirish uchun foydalanish; separatistik harakatlarni qo'llab-quvvatlash, milliy ozodlik harakatlari ustidan nazorat o'rnatishga urinish; zamonaviy texnika va texnologiyalardan foydalanish; terroristik tashkilotlarning harakatlarini muvofiqlashtirish va bir-birini qo‘llab-quvvatlash; qonuniy tadbirkorlik va noqonuniy tadbirkorlik faoliyatini nazorat qilish orqali terrorchilik faoliyatini moliyalashtirishni tashkil etish; keng global rezonansga ega bo'lgan keng ko'lamli terrorchilik harakatlarini amalga oshirish; terrorchilarning “davlat ichida davlat” yaratish istagi; islom omilining sezilarli ta'siri. 2001-yil 11-sentabrda Nyu-York va Vashingtonda sodir etilgan terakt (xudkush-terrorchilar tomonidan olib qochilgan yo‘lovchi samolyotlari Jahon savdo markazi osmono‘par binolariga qulagan, Pentagon nashri) jahon hamjamiyatini terrorizmga qarshi kurashda birlashishga undadi. AQSH boshchiligida shtatlarning keng aksilterror koalitsiyasi tuzilib, terrorchilik tashkilotlari tarmogʻiga qarshi keng koʻlamli kurash boshlandi. Bu kurash iqtisodiy sohada (terroristik tuzilmalarni moliyalashtirish manbalari va kanallarini tugatish) olib borilmoqda; harbiy (aniqlangan terrorchilar bazasini yo'q qilish bo'yicha aksilterror operatsiyalarini o'tkazish); siyosiy va boshqalar. Terrorizmga qarshi kurashda xalqaro beqarorlik mintaqalarini yo'q qilish, ayrim mamlakatlarda terrorchilar faoliyatiga hissa qo'shayotgan rejimlarni ag'darish, qaynoq nuqtalarda nizolarni bartaraf etish muhim ahamiyatga ega. Nyu-Yorkdagi terrorchilik harakati uchun javobgarlikni AQSh ma'muriyati bin Laden boshchiligidagi "Al-Qoida" terrorchilik tarmog'iga yuklagan. Qo'shma Shtatlar bu tuzilishga haqiqiy urush e'lon qildi. 2001-yil sentabridan buyon 70 mamlakat maxsus xizmatlari ushbu tashkilotning bir yarim ming aʼzosini hibsga olgan. 2001 yil kuzining oxirida AQSh va uning aksilterror koalitsiyadagi ittifoqchilari “Al-Qoida” yetakchisini ekstraditsiya qilishdan bosh tortgan Afg‘onistondagi Tolibon rejimiga qarshi urush boshladi. 2002 yil fevral oyining oxirigacha “Bardosh erkinlik” operatsiyasi natijasida Tolibon rejimi quladi, biroq terrorchi yetakchilar hibsga olish yoki o‘limdan qochib qutulishga muvaffaq bo‘lishdi. Bugungi kunga qadar terrorchilik tarmog'iga qarshi kurash davom etmoqda. Qo'shma Shtatlar terrorchilar bilan to'g'ridan-to'g'ri jang qilishdan tashqari, terrorizmni qo'llab-quvvatlashda ayblangan rejimlarga qarshi kurash boshladi. 2002-yil 30-yanvarda AQSh prezidenti Jorj Bush Shimoliy Koreya-Eron-Iroq “Yovuzlik oʻqi” mavjudligini eʼlon qildi. Ommaviy qirg'in quroliga ega bu davlatlarning rejimlari tinchlikka tahdid solmoqda. 2002 yilning kuzida Iroq atrofida vaziyat keskinlashdi. Qo'shma Shtatlar va Buyuk Britaniyaning ta'kidlashicha uning kimyoviy, bakteriologik qurollari va tashuvchilari bor va Iroq BMTning 1991 yilgi rezolyutsiyasiga qaramay, hech qachon qurolsizlantirilmagan (2003 yilgacha jami 12 ta rezolyutsiya qabul qilingan): Shubhalarni tekshirish uchun BMT tegishli rezolyutsiyani qabul qildi va tashkilotning maxsus komissiyasi Iroqqa jo'natildi, uch oy ishlagandan so'ng, ommaviy qurol topilmadi. Ayni paytda Qo'shma Shtatlar va Buyuk Britaniya mintaqaga o'z qo'shinlarini yig'ib, Iroqqa qarshi koalitsiya tuzdi. Qo'shma Shtatlar va Buyuk Britaniyaning BMT rezolyutsiyasidan o'tishga urinishlari, bu ularga Bag'dod rejimiga qarshi urush boshlash, uni qurolsizlantirish va ag'darish uchun imkoniyat berdi. Biroq, ularning intilishlari jahon hamjamiyati tomonidan qo'llab-quvvatlanmadi. Fransiya, Germaniya, Xitoy, Rossiya va boshqa qator yetakchi davlatlar AQSh pozitsiyasiga qarshi chiqdi. Frantsiya va Rossiya veto qo'yish bilan tahdid qilishdi. O‘z harakatlarining qonuniyligiga erishib bo‘lmasligini anglagan AQSH va Buyuk Britaniya barcha xalqaro tashkilotlar va jamoatchilik fikrini e’tiborsiz qoldirib, “sovuq urush” tugaganidan keyin shakllangan butun xalqaro munosabatlar tizimini buzib, mustaqil harakat qilishga qaror qildilar. 2003-yil 18-martda Jorj Bush Saddam Husaynga hokimiyatni tark etish va mamlakatni tark etish to‘g‘risida ultimatum qo‘ydi. 20-mart kuni AQSH va Britaniya qoʻshinlari jangovar harakatlarni boshladilar (qoʻmondon general Tommi Franks. 21 kunlik urushdan soʻng Amerika qoʻshinlari Bagʻdodni, inglizlar esa Basrani oʻz nazoratiga oldilar. Husayn mamlakat ustidan nazoratni yoʻqotib, gʻoyib boʻldi. 14 aprelda). 2003-yilda har qanday uyushgan qarshilik bostirildi.May oyi boshida jangovar harakatlar tugagani e’lon qilindi.Ammo urush tugamadi, mamlakatda Amerika qo‘shinlariga qarshi partizanlar urushi avj oldi. amerikalik harbiylar orasida yo'qotish haqida xabar. KXDR Iroq atrofidagi vaziyat keskinlashganidan foydalanishga qaror qildi, u Yadro qurolini tarqatmaslik to‘g‘risidagi shartnomadan chiqishini e’lon qildi va yadroviy reaktor qurish ishlarini qayta boshladi. Shuningdek, ballistik raketalarning bir qator sinovlari amalga oshirildi va yadro qurollari mavjudligi haqida bayonot berildi. Qo'shma Shtatlar dastlab bunga nisbatan yumshoq munosabatda bo'ldi va Iroqdagi urush tugaganidan keyin bu mintaqadagi tahdidli vaziyatdan chiqish yo'lini qidira boshladi. Yer osti yadro sinovlariga moratoriy kiritildi: Rossiya - 1991 yil, Frantsiya va AQSh - 1992 yil, Frantsiya 1995-97 yillarda sinovlarni qayta boshlagan bo'lsa ham. 1996 yil Xitoyning so'nggi portlashi. 1996 yil Yadro sinovlarini to'liq taqiqlash to'g'risidagi shartnoma, 2000 yilga kelib 155 ta davlat tomonidan imzolangan, 55 tasi (jumladan, yadroviy Jahon banki, FR va Rossiya) tomonidan ratifikatsiya qilingan. Janub davlatlari, shimoldan farqli o'laroq, aksincha, harbiy salohiyatini oshirdi, yadroviy davlatlar "klubi" kengaydi (Hindiston, Pokiston 1998 yilda yer ostida 5 ta yadroviy qurilmani portlatib yubordi), Janubiy Afrikani yaratishga yaqinlashdi, OAV Isroilda bir necha o'nlab atom zaryadlari borligi haqida bir necha bor xabar berdi, 200 yilda u yadroviy kallaklarni olib yurishga qodir raketalarni sinovdan o'tkazdi. 3. BMT, Yevropa Ittifoqi, NATO va boshqa xalqaro tuzilmalarning tinchlikparvarlik sa’y-harakatlari har doim ham samarali va adekvat bo‘lavermaydi. Dunyoda global to'qnashuv xavfi o'rniga mahalliy urushlar xavfi kuchaydi. Yevropada yangi xavfsizlik tizimini yaratish yoʻlidagi muhim qadam 1995-yil mart oyida EXHTning 52 davlati tomonidan Yevropada barqarorlik paktining imzolanishi boʻldi. Shartnomani imzolagan davlatlar suveren tenglik, suverenitetga xos bo‘lgan huquqlarni hurmat qilish, davlatlarning daxlsizligi tamoyillariga muvofiq, BMT, YXHT va Yevropa Kengashining asosiy hujjatlari asosida yaxshi qo‘shnichilik munosabatlarini rivojlantirishga va’da berishdi. chegaralari, davlatlarning hududiy yaxlitligi, xalqaro miqyosda tan olingan chegaralarni hurmat qilish, ichki ishlarga aralashmaslik, inson huquqlariga, ayniqsa, shaxslarga, milliy ozchilik vakillariga rioya qilish. 1993-1995 yillarda sobiq Yugoslaviya hududidagi etnik qarama-qarshilik markazi Xorvatiyadan Bosniyaga ko'chib o'tdi, u erda uchta jamoa o'zaro kurash olib bordi: serblar, xorvatlar va musulmonlar. Jahon hamjamiyati mojaroning boshlanishi uchun barcha aybni Serbiyaga yukladi va 1993 yil 25 aprelda iqtisodiy blokada o'rnatdi. Bosniyada to'rt yillik urushdan so'ng, xalqaro hamjamiyat bosimi ostida, nizolashayotgan tomonlar nihoyat jiddiy tarzda muzokaralar stoliga o'tirdilar va 1995 yil 15 dekabrda tinchlik shartnomasi tuzildi. Kelishuvni bajarish uchun Bosniya hududiga 60 ming kishilik NATO qo'shinlari kiritildi. Bosniyadagi mojaroga barham berib, jahon hamjamiyati qurolli xususiyatga ega bo'lgan Kosovo muammosiga duch keldi. Kosovo viloyatidagi Serbiya hududida yashovchi alban ozchiligi mintaqani Albaniyaga qoʻshib olishga erishish uchun qurol koʻtardi.Partizanlarga qarshi kurash tajribasiga ega boʻlgan serb armiyasi albanlarning partizan harakatini bostirishga kirishdi. shafqatsiz vositalar. Bolqondagi yangi yong'inni o'chirish uchun mojaroga BMT, NATO, EXHT va boshqa tashkilotlar aralashdi. U urushayotgan tomonlarni muzokaralar stoliga o'tirishga va shartnoma tuzishga majbur qildi (1998). Ammo kelishuvning amalga oshirilishi bir tomondan ham, boshqa tomondan ham raqiblarining qarshiligiga doimo duchor bo'ladi, bu esa zo'ravonliklarning avj olishiga olib keladi. Qon to'kilishiga chek qo'yish uchun 1999 yil fevral oyida NATO kuch ishlatish tahdidi ostida urushayotgan ikkala tomon ham muzokara stoliga o'tirdilar. Biroq kelishuvga erishilmadi. Muzokaralarning buzilishida ayb Serbiya zimmasiga yuklangan. NATO Serbiyani ko'proq itoatkor qilish uchun unga qarshi urush boshlashga qaror qildi. 78 kun davomida NATO samolyotlari Serbiyani bombardimon qildi. Nihoyat, serblar o'z qo'shinlarini Kosovodan olib chiqib ketishdi va mintaqaga NATO va Rossiya qo'shinlari kiritildi. Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi (MDH) — davlatlararo tashkilot. 1991 yil 8 dekabrda Minskda Belorussiya, Rossiya, Ukraina tomonidan tuzilgan. MDH a’zolari: Armaniston 21-dekabr 1991 Ozarbayjon21-dekabr 1991 Belarus 8-dekabr 1991 Qozogʻiston 21-dekabr 1991 Qirgʻiziston21-dekabr 1991 Moldova21-dekabr 1991 Rossiya8-dekabr 1991 Tojikiston21-dekabr 1991 Turkmaniston21-dekabr 1991 Ukraina8-dekabr 1991 Oʻzbekiston21-dekabr 1991 Mo’g’iliston kuzatuvchi vazifasini bajarib kelmoqda. Afg’oniston 2008-yili MDH tarkibiga kirish hoxishini bildirdi, MDHning „Parlamentlararo Assambleya“sida kuzatuvchi Shanxay hamkorlik tashkiloti (ShHT) — mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlik tashkiloti. Xitoyning Shanxay shahrida 6 mamlakat — Qozogʻiston, Xitoy, Qirgʻiziston, Rossiya, Tojikiston va Oʻzbekiston davlat rahbarlari uchrashuvida tuzilgan (15-iyun 2001-yil). SHHTning vujudga kelish tarixi „Shanxay beshligi“ deb atalgan uyushma faoliyati bilan bogʻliqdir. Dastlab Qozogʻiston, Xitoy, Qirgʻiziston, Rossiya, Tojikiston davlatlari rahbarlari („Shanxay beshligi“) uchrashuvi boʻlib oʻtgan. Unda chegaradosh mamlakatlar oʻrtasidagi ishonchni mustahkamlash (1996) va qoʻshma chegarada qurolli kuchlar va qurolyarogʻlarni qisqartirish (1997) toʻgʻrisida 2 ta bitim imzolangan edi. 1998-yildan „beshlik“ mamlakatlarining oʻzaro hamkorligi sobiq Sovet Ittifoqi — Xitoy chegarasi boʻylab harbiysiyosiy vaziyatni barqarorlashtirish masalalaridan mintaqaviy xavfsizlik va koʻp tomonlama iqtisodiy hamkorlikni taʼminlash choralariga oʻtishga qaratildi. SHHTning Dushanbe (2000) sammitida Oʻzbekiston Respublikasi birinchi marta kuzatuvchi sifatida qatnashdi. Ana shu sammitda „beshlik“ negizida koʻp tarmoqli tashkilot tuzish toʻgʻrisida taklif ilgari surildi. SHHT taʼsischilaridan biri sifatida ishtirok etish haqidagi qarorni Oʻzbekiston oʻz milliy manfaatlaridan kelib chiqib, Markaziy Osiyo mintaqasidagi harbiy-siyosiy vaziyatni hisobga olgan holda qabul qildi. Shanxay sammitida (2001-yil iyun) yangi tashkilotning maqsad va prinsiplarini eʼlon qilgan Deklaratsiya, shuningdek, Terrorizm, ayirmachilik va ekstremizmga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya qabul qilindi. Tashkilotning Sankt-Peterburgda boʻlgan 2-sammitida (2002-yil iyun) ustav hujjati — SHHT Xartiyasiga imzo chekildi. SHHT ning oliy organi Davlat boshliqlari kengashidir. Tashkilot strukturasi Hukumat boshliqlari (bosh vazirlar) kengashi, Tashqi ishlar vazirlari kengashi, Tarmoq vazirliklari va idoralari rahbarlari kengashi, Milliy muvofiqlashtiruvchilar kengashi va doimiy ishlovchi Kotibiyat (Pekin shahrida joylashgan) hamda Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi (MATT; Toshkent shahrida joylashgan)dan iborat. Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi 1-yanvar 2004-yildan faoliyat koʻrsata boshladi. Mazkur tuzilma zimmasiga axborot almashish, chegara va bojxona qoʻmitalarining, maxsus xizmatlarning hamkorligini muvofiqlashtirish, shu orkali terrorchilikning oldini olish vazifasi yuklangan. Shu maqsadda tuzilma tarkibida kengash va ijroqoʻm faoliyati yoʻlga qoʻyilgan. Kengashga 6 davlat maxsus xizmatlari rahbarlarining vakillari kiritilgan. Ijroqoʻmda esa oʻzaro tasdiqlangan lavozim oʻrinlariga muvofiq SHHTga aʼzo davlatlardan vakillar ishlaydi. SHHTga aʼzo davlatlar rahbarlari kengashining 2004-yil 17-iyunda Toshkentda boʻlgan majlisida Tashkilotning shakllanish davri yakunlanganligi qayd etildi. Majlis yakunlari boʻyicha Toshkent deklaratsiyasi, SHHTning vakolatlari va immunitetlari toʻgʻrisidagi konvensiya, Narkotik vositalar va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashda hamkorlik toʻgʻrisidagi bitim, tashkilot va uning organlari faoliyatiga doyr hujjatlar imzolandi. Oʻzbekiston Respublikasining Tashkilotga aʼzo davlatlar Xavfsizlik kengashlari kotiblarining tegishli milliy mahkamalarning yangi taxdid va xurujlarga qarshi turishdagi hamkorligini mustahkamlash maqsadiga qaratilgan doimiy uchrashuvlarini oʻtkazib turish haqidagi tashabbusi qoʻllab-quvvatlandi. SHHT aʼzo mamlakatlarni xavfsizlik orqali hamkorlik sari boshlaydigan tashkilotdir. Iqtisodiy hamkorlik borasida oldinda transport infratuzilmasini rivojlantirish, tabiiy, mineral xom ashyo zaxiralarini oʻzlashtirish, suv energetika zaxiralaridan unumli foydalanish, ekologiyaga oid va boshqa masalalar bor. Yaqin Sharqdagi (Falastin, Iroq, kurdlar yashaydigan hudud va boshqalar) hamda sobiq Ittifoqning bir qator davlatlarida (Gruziya, Armaniston, Ozarbayjon, Tojikiston) vaziyat xavfli va keskinligicha qolmoqda. Hindiston va Pokiston o'rtasida qarama-qarshilik avj oldi, ular yer osti yadro sinovlarini o'tkazib, yadroviy davlatga aylanish yo'lida qat'iy qadamlar tashladilar. Osiyo moliyaviy-iqtisodiy inqirozi jahon barqarorligiga jiddiy zarba berdi. Bu hududlardagi o‘tkir mojaroli vaziyatlarni bartaraf etish uchun barcha manfaatdor tomonlar va xalqaro tinchlikparvar tashkilotlarning birgalikdagi sa’y-harakatlari zarur. Dunyoning turli mintaqalaridagi siyosiy beqarorlik yangi mahalliy mojarolarning portlashiga tahdid solmoqda. 90-yillarning oxirida Tropik va Janubiy Afrika qonli urushlar, to'ntarishlar, partizan harakatlari (Kongo, Angola, Ruanda va boshqalar) mintaqasiga aylandi. Foydalanilgan manbalar Анисимов Л.Н., Мазуров В.К. Европа: Проблемы безопасности и сотрудничества. Минск, 1982. 2. Арбатов А.Г. Военно-стратегический паритет и политика США. М., 1984. Белецкий В.Н. За столом переговоров: Обсуждение германских дел на послевоенных международных совещаниях и встречах. М., 1979. Драчѐва Н.П. Актуальные проблемы международной безопасности и внешнеэкономических связей стран мира в 80-е гг. М., 1989. История дипломатии. Т.5., в 2-х кн. М., 1974-1979. 6. История международных отношений на Дальнем Востоке, 1945-1977 гг. Хабаровск, 1978. Shuhrat Ergashev, Begzod Xodjayev, Jamshid Abdullayev. JAHON TARIXI (1991 – 2017-yillar). Toshkent «TURON-IQBOL» 2018 https://library.samdu.uz/files/1c8f47c0825eb48cda48abb6201e7490_xalqaro_munosabatlar_va_diplomat.pdf Download 36.86 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|