Reje: Bank sistemasi ha’m onin’ rawajlaniw basqishlari

Milliy ekonomikada bank-finans sistemasi
Reje:

1. 
   Bank sistemasi ha’m onin’ rawajlaniw basqishlari
   
2. 
   O’zbekistanda bank sistemasinin’ basqishlari
   
3. 
   O’zbekstan Respublikasi Orayliq banki waziypalari ha’m funkciyalari
   
4. 
   Kommerciyaliq banklerdin’ waziypalari ha’m funkciyalari
   
5. 
   Finanstin’ a’hmiyeti ha’m waziypalari. Finans sistemasi
   
6. 
   Saliq sistemasi ha’m onin’ waziypalari
   
7. 
   Pul qatnasig’i, onin’ a’mel etiw nizamlari
   

1. 
   Bank sistemasi ha’m onin’ rawajlaniw basqishlari
   

Bank sistemasi bazar ekonomikasinin’ ajiralmas bo’legi. Tovar pul qatinaslarinin’ ken’ ko’lemde rawajlaniwi banklar aldinda jan’adan-jan’a operaciyalardi a’melge asiriwg’a mu’mkinshlikler aship beredi.
Sonin’ ushin da, respublikamizda bazar ekonomikasi talabina mas keliwshi zamang’a zay bank sistemadin jaratiw za’rurligi payda boladi. O’zbekistan Respublikasi bank sistemasinin’ basil maqseti ja’han tlabina mas keliwshi, rawajlang’an milliy kredit sistemasina iye boliw, xojaliqlar ha’m xaliqtin’ bos turg’an qarejetlerin tartiw ha’m oni na’tiyjeli bo’listiriw tiykarinda xaliqtin’ talaplarin qanaatlandiriw ushin jag’day jaratiw ha’m jasaw sha’rayatin jaqsilawg’a erisiwden iba’rat. Bul maqsetke erisiwdi tamiynlew ushın mámleketimiz tárepinen bank sektorınıń rawajlanıwın támiyinleytuǵın zaru’riy makroekonomikalıq sharayatlardı hám de bank sisteması turaqlılıg’in támiyinlew, sonıń menen birge, bank qadaǵalawı sistemasın hám bankler iskerligin basqarıw usılların jetilistiriw, banklerdiń depozit, kredit, hám investitsiya iskerligin ele de rawajlandırıwǵa erisiw hám bankler ortasında báseki bolıwın támiyinlewge tiykar jaratıwdan, bank emes shólkemlerdin’ iskerligin rawajlandırıw, finans-kredit sektorınıń huqıqıy bazasın jaqsılaw, olardıń materiallıq-texnikalıq tárepten nátiyjeli tamiynlengenligine erisiw sıyaqlı is-ilajlardi ámelge asırıw názerde tutılǵan.
Bank sistemasın qayta shólkemlestiriwdi ámelge asırıw tómendegi principlerge tiykarlang’an halda alıp barılıwı múmkin:
- shet el hám jergilikli investorlarnin’ isenimine erisiw maqsetinde bank-finans sisteması turaqlılıǵınǵa erisiw;
- bank sistemasındaǵı reformalar uliwmaekonomikalıq reformalardıń ótkeriliwi menen sáykes keliwi;
- bank-finans sistemasın basqıshpa-basqısh jetilistiriw jolı menen jáhán bank sistemasına jaqınlastırıw ;
- pul-kredit siyasatın a’melge asiriwda mámlekettiń ishki mútajlikler hám ekonomikanıń ózgeshelikin esapqa alıw ;
- bankler iskerliginde klientler mápin joqarı qoyıw hám basqalar.
Biziń elimizde ámeldegi bolǵan banklerdiń rawajlaniwin eki iri dáwirge bo’lip qaraw múmkin. Birinshi dáwir bul Ózbekistan ǵárezsizlikke eriskenge shekem bolǵan dáwirdegi bank sisteması hám ekinshi dáwir Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyingi dáwirdegi bank sisteması jáne onıń rawajlanıw basqıshların óz ishine aladı.
Aytıp o’tkenimizdey, Ózbekstanda bank sisteması eki teksheli bolıp, bankler sistemasınıń birinshi tekshesi - bul Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki, ekinshi tekshesi - kommerciya banklari, olardıń sho’balari, sırt el bankleri sho’balari esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası bankler sistemasın keńeytirgen halda tómendegishe sızılmada keltiriw múmkin. 1991-jıldıń 31-avgustında Respublikamız ǵárezsizliginiń daǵaza etiliwi tariyxıy waqıya boldı. Ǵárezsizlik bizge óz-ózimizdi basqarıw, múmkinshiliklerimizden ózimiz paydalanıw imkaniyatin berdi.
Dúnya mámleketleri tárepinen tán alınǵan bazar ekonomikasi biziń respublikamızǵa da kirip keldi. Sonin’ ushın da respublikamızda bazar ekonomikası talaplarına sa’ykes keliwshi zamanagóy bank sistemasın jaratıw zárúrligi payda boldı.
Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskenge shekem bolǵan bank sistemasınıń rawajlanıwın analiz etip qaraytuǵın bolsaq, onıń rawajlaniwinin’ tómendegi basqıshların keltiriw múmkin:
- birinshi basqısh XIX ásirdiń aqırınan 1930-32 jıllarǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Bul dáwir ishinde aldınǵı ámeldegi bolǵan bankler orininda Burınǵı Sovet Awqaminin’ kredit sisteması du’zildi. Bul dáwirde ekonomikanıń rawajlanıwına uyqas keliwshi bankler: tarmaq bankleri, aymaq bankleri, kommerciya bankleri, arnawlı bankler, mámleket bankleri sıyaqlı bankler iskerlik kórsetken;
- ekinshi basqısh 1932 jıldan 1959-jıllarǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Bul dáwirde bankler iskerliginde ózgerisler júz berdi hám bankler veksel arqalı kreditlesken (sol dáwirlerde bul kreditlew ámeliyatda «qiya» kreditlew dep atalǵan ) tuwrıdan-tuwrı kárxanalardı kreditlewge ótkerilgen. Bul dáwirde xojalıqlar ortasındaǵı wazıypalar bólistirilgen hám ekonomika tarawları boyınsha bankler du’zilgen hám de bul bankler tek sol tarawlardı uzaq múddetli kreditlew hám finanslıq támiynlew menen shuǵıllanǵan. Mámleket banki bolsa tiykarlanıp qısqa múddetli kreditlew processlerin alıp barǵan;
- úshinshi basqısh 1959-jıldan 1988-jılǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Bul dáwirde ámeldegi tarmaq bankleri qayta du’zilip, mámlekettegi barlıq kredit qatnasiqlarin aparıw maqsetinde ush bank sho’lkemlestirilgen. Bular : Mámleket banki, qurılıs banki, sırtqı sawda banki bolǵan. Mámleket banki ekonomikanıń barlıq tarawlarına tek awıl xojalıǵınıń birpara mútajlikleri ushın uzaq múddetli kreditler bergen) qısqa múddetli kreditler beriw menen shuǵıllanǵan. Qurılıs banki kapital qoyılmalar menen baylanisli bolǵan ǵárejetlerdi, qurılıstı finanslıq támiynlew, uzaq múddetli kreditler beriw menen baylanıslı operatsiyalardı atqarǵan. Sırtqı sawda banki Moskvada jaylasqan bolıp, mámlekettiń eksport-import penen baylanıslı iskerligin basqarip barǵan ;
- tórtinshi basqısh bank sistemasın qayta shólkemlestiriw dáwiri bolıp, ol 1988-jıldan 1990-jılǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine alǵan. Bul dáwirde bank sistemasında úlken ózgerisler júz berdi hám Mámleket banki menen bir qatarda arnawlı tarmaq bankleri du’zildi.
Bul bankler qatarina, Sanaat Qurılıs banki, Agrosanoat banki, Turaq-jay qurılıs jáne social támiynat banki, fond bank hám sırtqı ekonomikalıq iskerlik banki sıyaqlılar kiredi. Bul bankler iskerliginiń ózgesheligi sonda, olar ózi xızmet kórsetetug’in tarawǵa uzaq hám qısqa múddetli kreditler beriw huqıqına iye edi.
Sol dáwirden baslap Mámleket bankinen kreditlew funksiyası alıp taslandı hám ol emission bank retinde iskerlik kórsetetuǵın boldı. 90 -jıllarda bank sistemasın qayta shólkemlestiriwden tiykarǵı maqset mámlekette júz berip atırǵan tiykarǵı ózgerislerdi esapqa alǵan halda bankler moynına kárxanalar hám shólkemlerge kompleks xizmet kórsetiwdi támiyinlew hám kárxanalar menen bankler ortasındaǵı munasábetlerdi xojalıq esabına ótkeriw, tómen bank mákemelerinıń huqıq hám minnetlemelerin asırıwdan ibarat edi.
Ǵárezsizlikke eriskenge shekem Ózbekstan aymaǵındaǵı bank mákemeleri SSSR bank sisteması strukturalıq bólegine kiretug’in edi. Sonday-aq bul bankler burınǵı «Awqam» bank sisteması sheńberinen sırtta iskerlik kórsete almaytug’in edi. Burınǵı SSSR bank sistemasında Mámleket banki monopol poziciyaǵa iye bolıp, ol bir waqtıniń ózinde emissiya institutı, qısqa múddetli kreditlestiriw hám xojalıqlarǵa esap -kitap operatsiyaları boyınsha xızmet kórsetiwshi oray waziypasin atqaratug’in edi. Mámleket bankiniń de emissiya funksiyaların da esap -kitaplar da 90-jıllarǵa shekem kreditler boyınsha klientlerge xizmet kórsetiw funksiyaların orınlawǵa maslasiwi onı mámleket basqarıw hám qadaǵalaw organına aynalǵan edi.
Basqarıw buyrıqpazlıq dáwirinde kredit munasábetleri ekonomikanı basqarıwda normal xarakterge iye. Mámleket banki kredit resursları boyınsha shegaralanbaǵan monopol poziciyaǵa iye edi. Kredit resursları háreketin hám taǵı basqarıw da baqlaw Mámleket bankiniń monopol tásiri astında edi. Rawajlanǵan mámleketler bank sistemasına tán barlıq qásiyetleriniń biykar etiliwi, burınǵı «Awqam» bank sistemasınıń tar sheńberde rawajlanıwına alıp keldi.
Oraylastırılǵan bank sisteması basqarıw tiykarında iskerlik ko’rsetip atirg’an respublika bankleri tar sheńberde pul resursları harekettin basqaratug’in, biraq resursların bólistiriw, emission processlerdi ámelge asırıw hám baqlaw burınǵı «Awqam» Mámleket banki qolında edi.
Ekonomikanı basqarıwdıń oraylastırılǵan usılınan waz keshiw hám bazar ekonomikası tárepke dáslepki qádemler qoyılıwı menen-aq oraylastırılǵan bank sistemasın qatar kemshiliklerin ju’zege shig’ardi. Bul bolsa bank sistemasında túpkilikli ózgerislerdi ámelge asırıwdı talap eter edi. Álbette, bul bazar ekonomikasına dáslepki qádemler qayta qurıw sharapatı menen bazarǵa tán birpara belgilerdi totalitar ekonomikaǵa qollanıwi menen túsiniledi. Bul processte bank sistemasınıń shólkemlestirilgen strukturasın ózgertiw, banklerdiń rolin asırıw, ekonomikalıq sistemanın’ rawajlanıwına olardıń tásirin kúsheytiw, kreditti hárekettegi ekonomikalıq quralg’a aylandırıw názerde tutılǵan edı.
Bank sisteması rawajlanıwınıń ekinshi dáwiri tiykarinan Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyingi dáwirdi óz ishine aladı. Bul dáwirde tómendegi basqıshlarǵa bo’lıp analizlew múmkin:
- ǵárezsiz Ózbekstan bank sistemasın shólkemlestiriwdiń birinshi basqıshı. Bul 1991-1994-jıllardı óz ishine aladı. 1992-jıldıń sentyabrine shekem Ózbekstan mámleket banki burınǵı SSSR Mámleket bankiniń respublika bólimi retinde iskerlik kórsetti hám ol kredit resursların mámleket kárxanaları kóleminde bólistiriw, emission operatsiyalardı aparıw menen shuǵıllandı. Qalǵan tarmaq bankler de mámleket múlkine tiykarlanǵan edi.
Ózbekstanda eki teksheli bank sistemasın shólkemlestiriwge 1988- jıldan baslap kirisilgen bolsa da, bul maqsettiń tolıq ámelge asıwina sharayat 1994-jıldan baslap júzege keldi. Bul dáwirge kelip Oraylıq banktiń shólkemlestirilgen strukturalıq u’lesi, iskerlik aparıw usılı ózgerdi, kommerciya banklerdiń sanı hám olar atqaratug’in operatsiyalar úlesi asıp bardı.
Bank sistemasın shólkemlestiriwdiń birinshi basqıshında oraylasqan joybarlawda Oraylıq banktiń poziciyasi ele da joqarı edi, tarawlardıń derlik hámme bólegi mámleket ıqtıyarında edi.
Ózbekstan Respublikasında eki basqıshlı bank sistemasınıń dúziliwi tiykari 1991-jıl 15-fevraldaǵı «Bankler hám bank iskerligi haqqindag’i» nızam esaplanadı. Bul nızamǵa muwapiq mámleket basqarıw shólkemleri respublika Oraylıq banki iskerligine arlaspawi kerek, ol tek Respublika Joqarı Ma’jlisine esabat beriw orınlı ekenligi belgilep berildi. Bul nızamdı ámelde qollanıw tiykarlanan, Respublikamız óz ǵárezsizligin qolǵa kiritkennen keyin baslandı.
Ózbekstanda bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh ótiw jolı saylanǵanlıǵı sebepli, birinshi basqıshtaǵı pul-kredit siyasatı salasındaǵı tiykarǵı wazıypalar tómendegilerden ibarat etip belgilendi:
- Oraylıq bank basshılıǵında keń tarmaqlı kommerciya hám menshikli banklerdi eki basqıshlı bank sisteması formasında sho’lkemlestiriw;
- respublika aymaǵında iri sırt el bankleriniń bólimleri hám wákilxanaların ashıw ushın qolay sharayat jaratıw ;
- turaqlı pul mámilesin támiyinlew, kredit hám naq pul emissiyasinin’ negizsiz artıwın keskin sheklew;
- Ózbekstan Respublikasınıń milliy aqshasın mámilege kirgiziw ushın zárúr ekonomikalıq hám shólkemlestirilgen shárt-shárayatlar hám de múmkinshiliklerdi jaratıw hám basqalar.
Qayta shólkemlestiriw procesiniń birinshi basqıshında mámleket banklerinin’ jańa strukturasın shólkemlestiriw baslandı. Qayta shólkemlestiriw modeli tómendegilerdi óz ishine aldı:
- eki basqıshlı bank sistemasın payda etiw: Oraylıq emission bank hám tikkeley xojalıqlarǵa xızmet kórsetiwshi qánigelesken banklerdi shólkemlestiriw;
- qánigelesken banklerdi tolıq tu’rde xojalıq esabına hám óz-ózin finanslawg’a ótkeriw:
- ekonomikalıq sistema sheńberinde huqıqıy hám fizikalıq shaxslar menen bolatuǵın kredit munasábetleri usılları hám formaların jetilistiriw hám basqalar.
Bank sistemasın jetilistiriw procesi dawamında mámleket banki óziniń kredit sistemasındaǵı oraylıq ornın saqlap qalǵan halda kárxana hám shólkemlerge kredit beriw hám olar menen esap-kitaplardi alıp bariw funksiyasın arnawlı qánigelesken banklerge tapsıradı, yaǵnıy banktiń emission iskerligi, kreditlew iskerligi menen birge aparıw funksiyasına shek qoyıldı. Mámleket banki qánigelesken bankler iskerligin basqarıwshı, barlıq bankler ushın birdey pul-kredit siyasatın alıp baratuǵın mákemelerge aylanadı.
Bank sistemasınıń rawajlanıwi nátiyjesinde payda bolǵan arnawlı qánigelesken bankler: Sanaat Qurılıs banki, Kommunal Qurılıs jáne social rawajlanıw banki, Agrosanaat banki, Sırtqı ekonomikalıq iskerlik banki, Fond banki xojalıqlar menen bankler ortasındaǵı baylanıslardı barǵan sayın jaqınlastırıwda qánigelestirilgen mámleket bankleri ózlerinde málim dárejede basqarıwshılıq poziciyasin saqlap qaladı. Bank sistemasın jetilistiriw processinde júdá zárúrli nátiyjelerge erisildi, biraq sho’lkemlestirilgen bankler ekonomikalıq munasábetleriniń qásiyetlerin tolıq ańlata almas edi. Sonin’ ushin, bazar ekonomikasına ótiw sharayatında bank sistemasın jetilistiriwdiń ekinshi basqıshı obyektiv zárúrlikke aylandı.
Ózbekstanda bank sistemasın shólkemlestiriwdiń ekinshi basqıshı 1994-jıldan keyingi dáwirdi óz ishine aladı. Bul dáwirde bank sistemasınıń jetilisken iskerligin belgilep beretuǵın bank nızamlari: 1995-jıl 21-dekabrde «Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki haqqinda»g’i hám 1996- jıl 25-aprelde «Bankler hám bank iskerligi haqqinda»g’i nızamlar qabıllandı. Bul nızamlarǵa tiykarlanıp bankler iskerliginiń huqıqıy tiykarları belgilep berildi hám olardıń islew usılların jetilistiriw ilajları islep shıǵıldı.
Kommerciya bankleriniń nátiyjeli iskerligin támiyinlew maqsetinde bank qadaǵalawı hám monıtoringin ámelge asırıw, kommerciya bankleri iskerligin basqarıw usılların jetilistiriw hám xalıq aralıq talaplarǵa maslaw, jańa schyotlar sistemasına ótiw, sırt el bankleriniń filiallarin ashıw, tólew sistemasın rawajlandiriw, kommerciya bankleriniń qımbat bahalı qaǵazlar menen operatsiyalarin rawajlandiriw, pul hám valyuta bazarında banklerdiń aktiv iskerligin támiyinlew sıyaqlı aktual máseleler házirgi kúnde ǵárezsiz bank sistemasınıń rawajlanıwı sebepli óz sheshimin tawıp atır.

3. 
   O’zbekistanda bank sistemasinin’ basqishlari
   

Respublikamizda eki teksheli bank sistemasın jáhán tájiriybesinde qabıl etilgen principlerge muwapıq qáliplestiriw názerde tutılǵan. Qánigelesiw hám kredit-investitsiyalardı ekonomika tarmaqları boyınsha bólistiriw Respublikamızdaǵı bank mákemeleriniń ayriqsha ózgesheligi esaplanadı. Olardıń iskerligi tiykarinan ústin turatuǵın tarmaqlar awıl xojalıǵı jáne onıń ónimlerin qayta isleytuǵın kárxanalar, turaq-jay qurılısı, avtomobilsazlik sawda hám basqa tarawlardı rawajlandırıwǵa qaratılǵan. Házirgi bankler aksiyonerlik-kommerciya bankleri retinde du’zilip, bazar ekonomikası sharayatında islewge maslasqan hám olar qánigelesken bankler bolsada, basqa tarmaqlardaǵı klientlerge de kredit hám esap-kitaplar boyınsha xizmet kórsetiwi múmkin. Bankler iskerliginiń universallasiwi olar ortasında básekiniń júzege keliwine, bul bolsa olardıń bazar ekonomikasına turaqlı kirip barıwın támiyinleydi.

Ǵárezsiz bank sistemasın payda etiwdiń ekinshi basqishinin’ qásiyetlerinen biri sonda, 1995-jıldan baslap Ózbekstanda arnawlı bank emes kredit shólkemleri du’zile baslandi. Bazar ekonomikasına ótiwdi tezlestiriw, kárxana hám sho’lkemler iskerligin rawajlandiriw maqsetinde arnawlı finans-kredit institutları - «Jardem» qamsızlandırıw kompaniyası, «Ózbekinvest» milliy qamsızlandırıw kompaniyası, menshiklestiriw investitsion fondlari hám basqalar du’ziliwi respublika bank-finans sistemasınıń rawajlaniwin tezlestirip atır.
Házirde respublikadaǵı keń tarmaqlı bankler zamanagóy talaplarga juwap beretuǵın formada xojalıqlar, shólkemler hám xalıqqa xızmet kórsetip atır.

3. 
   O’zbekstan Respublikasi Orayliq banki waziypalari ha’m funkciyalari
   

Orayliq banktiń wazıypaları hám funksiyaları tuwrısındaǵı pikirler Ózbekstan Oraylıq bankine de tiyisli bolıp tabıladı. Bul paragrafta biz Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki iskerliginiń birpara ózgeshelik tárepleri haqqinda toqtalıp o’temiz.

Bazar ekonomikası sharayatında Ózbekstan Rsspublikasinda Oraylıq banktiń tiykarǵı maqseti pul-kredit sisteması hám milliy valyuta turaqlılıǵın támiyinlew tiykarında ekonomikalıq ósiwge erisiwden ibarat.
Pul-kredit siyasatın nátiyjeli ámelge asırıw ushın Oraylıq bank pul-kredit siyasatın rawajlandırıwdıń bir jılǵa mólsherlengen tiykarǵı baǵdarların islep shıǵadı. Bul jónelisler Joqarı Ma’jlis tárepinen tastıyıqlanǵannan keyin háreket programması retinde qabıl etiledi. Oraylıq banktiń wazıypaları túrme-túr bolıp, bul nızamda sáwlelendirilgen.
Ózbekstan Resnublikasi Oraylıq banki huqıqıy shaxs retinde, mámleket múlkine tiykarlanǵan bolıp, ekonomikalıq tárepten ǵárezsiz shólkem retinde óz ǵárejetlerin dáramatları esabınan orawı kerek. Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki óz kólemi hám iskerlik dárejesine kóre respublikamızdaǵı eń iri bank esaplanadı.
Házirgi kúnde Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki 1995-jıl 21- dekabrde qabıl etilgen «Ózbekstan Respublikası Orayliq banki haqqinda»g’i nızami tiykarında iskerlik kórsetip atır. Bul nızamnıń 3-statyasında kórsetilgeni sıyaqlı, Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń bas maqseti milliy valyutanıń turaqlılig’in támiyinlew bolıp tabıladı. Valyuta turaqlılıǵın pul massası, baha hám milliy valyuta kursinin’ turaqlı bolıw túsinigin óz ishine aladı. Álbette, pul massası, valyuta stul, bahaǵa tásir etiwshi basqa faktorlar da bar. Milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlew ushın Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki qatar zárúrli wazıypalardi sheshedi. Olardıń túpkiliklileri tómendegiler bolıp tabıladı:
- monetar siyasatti hám valyutanı basqarıw siyasatın formallastiriw, qabıllaw hám de ámelge asırıw ;
- Ózbekstan Respublikasında esap-kitaplardıń nátiyjeli sistemasın shólkemlestiriw hám támiyinlew;
-bankler iskerligin tártipke salıw hám baqlaw;
- Ózbekstan Respublikasınıń rásmiy altın -valyuta rezervin saqlaw hám olardı basqarıw;
- Finans ministrligi menen birgelikte mámleket byudjetiniń kassa atqarılıwın shólkemlestiriw.
Oraylıq bankke ayırım bank kárxana hám shólkemlerdiń kapitalıda qatnasıwı, olarǵa finanslıq járdem kórsetiwi, kommerciya túrindegi xızmetlerdi aparıwı qadaǵan etiledi. Oraylıq bankti basqarıwdıń joqarı shólkemi, ol monetar siyasatti hám de óz moynına júkletilgen basqa wazıypalardı ámelge asırıwda basqa mámleket shólkemleriniń tikkeley hám tikkeley bolmaǵan aralasiwinan alshaqlaydi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki óz moynına júkletilgen wazıypalardı orınlaw ushın tómendegi tiykarǵı funksiyalardı atqaradı.
1. Ekonomikanı pul-kredit resursları járdeminde basqarıw.
2. Esap-kitap hám pul ótkeriw operatsiyaların orınlawdı jolǵa qoyıw.
3. Kommerciya bankleri iskerligin basqarıw hám baqlaw.
4. Basqa kredit mákemeleriniń kassa rezervlerin saqlaw.
5. Rásmiy altın -valyuta rezervlerin saqlaw.
6. Húkimet ushın esap-kitap hám kredit operatsiyaların orınlaw.
7. Kommerciya banklerine kredit beriw.
8. Pul emissiyasi.
Oraylıq bank óz sarp etiw ǵárejetlerin dáramatları esabınan qaplawshi ekonomikalıq tárepten ǵárezsiz shólkem bolıp tabıladı. Oraylıq banktiń buyım-múlki pul hám basqa materiallıq baylıqlardan ibarat bolıp, olardıń quni Oraylıq bank balansında sáwlelenedi.
Respublika Oraylıq bankiniń nizam kapitalı 2 mlrd. swm dep belgilengen. Sonıń menen birge, Oraylıq bank salıqlar hám bajlardan «Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki haqqinda»g’i nızamnıń 23-statyasına muwapıq azad bolıp tabıladı. Oraylıq bank kelesi jıl ushın Ózbekstan Respublikası monetar siyasatınıń tiykarǵı baǵdarların islep shıǵadı hám hár jılı keyingi finans jılı baslanıwınan 30 kún aldın Joqarı Ma’jiliske bul haqqında informaciya beredi. Oraylıq bank pul-kredit, finans, valyuta hám baha munasábetlerinıń jaǵdayına tıykarlanıp, aylanbadaǵı pul muassasining bir yamasa bir qansha kórsetkishleri ózgeriwiniń anıq maqsetli jollarin belgilewi múmkin.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki pul-kredit siyasatı ekonomika jaǵdayın analiz qılıw hám aldınan aytıwdı, pul ko’leminin’ jıllıq ósiw pátleriniń maqsetli kórsetkishlerin, kredit, procent hám valyuta siyasatın ámelge asırıw baǵdarların óz ishine alıp zárúrli makroekonomikalıq processler: puldin’ qadirsizleniwi, milliy óndiristiń ulıwma kólemi hám de miynet resurslariniń ba’ntligi, tólew balansın turaqlastiriwg’a jóneltirilgen boladı.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki óz-ara esap-kitaplardıń Ózbekstan kommerciya banki tárepinen belgilengen hám hámme bank hám de klientler ushın májburiy bolǵan qaǵıydalar tiykarında alıp barılıwın qadaǵalaydi. Sebebi, belgilengen qaǵıydalardıń bir ta’rtipte qollanılıwı pútkil respublika aymaǵında esap-kitaplardıń úzliksizligin támiyinleydi.
«Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki haqqında»g’i nızamnıń 50-statyasına muwapıq, banklerdi baqlawdan tiykarǵı maqset bank sistemasınıń turaqlılıǵın támiyinlew, amanatshilar hám kreditorlar máplerin qorǵawdan ibarat. O'zbekistan Respublikası Oraylıq banki bank iskerligin ámelge asırıwǵa ruxsat beredi. Bunnan tısqarı, Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki bank mákemeleriniń rawajlanıwın xar tárepleme esapqa alıp hám gúzetip baradı, kapitaldıń birdeyligi, lik-vidlikka tiyisli talaplardı óz ishine alıwshı ekonomikalıq normalardı (52-element ), sonıń menen birge, kreditlew kólemi, limitlarin belgileydi. Kapitaldıń jeterliligi, aktivleriniń sapası, paydalıǵı hám likvidligine qaray kommerciya bankleriniń finanslıq jaǵdayı bahalanadi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki valyutanı tártipke salıw hám valyutanı baqlaw mámleket organı bolıp tabıladı. Sonin’ menen birge, Oraylıq bank yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa sırt el valyutasında operatsiyalar ótkeriwge litsenziyalar beredi hám milliy valyutanı sırt el valyutasına salıstırǵanda kursin anıqlaw shártin belgileydi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki xalıq aralıq esap-kitaplarda rezervtegi aktiv hám kepillikli qamsızlandırıw fondı wazıypasın orınlaw menen birge dúnya finans bazarlarında operatsiyalardı ámelge asırıw jolı menen mámleketimizdiń altın-valyuta rezervleri qunin da jaratadı. Basqa finans mákemeleri, kárxanalar hám menshikli shaxslar da shet el valyutaǵa ıyelew hám valyuta operasiyalarin ótkeriw huqıqı bar ekenligine qaramastan, Ózbekstan Respublikasi Oraylıq banki valyuta rezervlerin saqlawshı tiykarǵı depozitariy bolıp qalıwı kerek.
Oraylıq bank Ózbekstan Respublikası húkimetiniń bankiri, máslahátshisi hám ǵáziyne wákili retinde jumıs alıp baradi.
«Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki haqqında»g’i nızamnıń 44-statyasına muwapıq Oraylıq bank húkimet bankiri retinde húkimet mákemeleri hám shólkemleriniń esap betlarin júrgizedi, áne sol esap betlerde aqshalardı jiynaydi hám olardan tólemlerdi ámelge asıradı; mámleket qımbat bahalı qaǵazları menen operatsiyalar ótkerip turadı; mámleketke tikkeley qısqa múddetli hám uzaq múddetli ssudalar formasında yamasa mámleket obligatsiyalarin satıp alıw formasında kredit beredi; húkimet mákemeleriniń tapsıriwina qaray altın menen yamasa shet el valyutada operatsiyalar atqaradı.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki húkimettiń ǵáziyne wákili retinde húkimet esapbetlerin júrgizedi, Húkimettiń finans operatsiyalarına kómeklesedi byudjet dáramat hám ǵárejetler máselelerinde máslahátlar beredi, mámleket qımbatlı qaǵazlarin jaylastıradı, olar boyınsha esapbetler júrgizedi hám ma’mlekettin’ basqa qarız minnetlemeleri boyınsha tólewlerdi ámelge asiradi.
Bankler banki retinde Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki esap -kitap -tólew operatsiyaların ótkeriw, bankler araliq tóleler esap-kitaplardin’ xızmetin uyimlastiriw rejimin belgileydi, kommerciya banklerine kreditler, tiyislishe kórsetpeler beredi.
Kommerciya bankleri Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankindegi óz esap betalarinen óz-ara esap -kitaplar ushın paydalanadı. Bunnan tısqarı, olardıń óz qarjları kemlik qilsa, Oraylıq bankten kredit alıwları, naq pul boyınsha da Oraylıq bankke mu’rajat etiwi etiwleri múmkin.
Sonday-aq, óz esap hám kredit operatsiyaları boyınsha stavkalardı ǵárezsiz túrde belgileydi. Oraylıq bank Ózbekstan Respublikasi aymaǵında nızamlı tólew jardeminde banknotalar hám tiyin kórinisindegi pul belgilerin mámilege shıǵaradı.
Oraylıq bank hám ol kepillik bergen talapǵa kóre bir nominal bahadaǵı banknota hám tiyinlerdi basqasına hesh qanday tólewsiz yamasa dáldalshılıq haqisiz almastırıp beredi. Naq pul qarjların mámilege shıǵarıw hám qaytarıp alıwdı tek Oraylıq bank ámelge asıradı.
Oraylıq bank kommerciya bankleri ushın májburiy rezerv ko’lemin belgilep beredi. Házirgi kúnde bul kórsetkish milliy valyutada 15% hám shet el valyutada 8% ti quraydı. Ol pul mámilesin turaqlılastırıw hám bankler likvidligin támiyinlewde áhmiyetke iye.