Reje: Didaktika túsinigi haqqında

Tema: Didaktika - pedagogikalıq tálim teoriyası.
Reje:
1. Didaktika túsinigi haqqında.
2. Didaktikanıń pán sıpatında qáliplesiwi
3. Tiykarǵı didaktikalıq túsinikler
Ádebiyatlar
Didaktika túsinigi batista pedagogikalıq ádebiyatta XvII ásirde nemets pedagogı v. Ratke (1571-1635) hám ulli chex pedagogı Y. A. Komenskiy (1592-1670) tárepinen birinshi ret qollanıladı. Alar didaktikani «oqitiw o'neri» (iskusstvosi) dep bolsapladi. Biraq didaktikaniń mazmunına hár túrli máni berdi. Máselen v. Ratke didaktikanińmazmunin ilimge, iskusstovaǵa hám tilge úyretiw o'neri dep táriypledi. Al Y. A. Komenskiy ozıniń«Ulli didaktika» (1632) degen kitabinda «Hámmeni barliq nársege úyretiwdiń uliwma o'neri» dep sipatladi. Oqitiw protsesi hám oqitiw mazmunı—didaktikaniń úyreniw ob'ektine aynaldi. Sabaq beriw menen oqiwdińbaylanisi, birligi hám óz-ara xáreketi - didaktika páni bolip qáliplesti.
Yan Amos Komenskiy (1592-1670) Ulli chex pedagogı ozınin' pedagogikalıq teoriyasinda ta'rbiyanin' ta'biyatqa u'ylesimli boliwi haqqinda tu'siniklerdi alg'a su'redi. «Ulli didaktika» de oqitiw ta'biyiylikke boysiniwi ta'biyat talabına say boliw kerekligin aytadı. Oqitiwshinin' waziypasi bilimdi bala sánesina tolıq jetkiziw onin' aqiliy ta'repte o'siriw kerek degen edi. Al balani jas da'wirlerge bo'ledi. 1. Tuwilg'annan 6 jasqa shekemgi- áne mektebi. 2. 6 -12 jasqa shekem xaliq mektebi yaki áne tili mektebi 3. 12-18 jasqa shekemgi gimnaziya. 4. 18-24 jasqa shekemgi universitet akademiya. Komenskiy tariyxi birinshi bolip klass sabaq sistemasın islep shiqti. Komenskiydin' ideyalari, jazip qaldirg'an júdá kóprmalari ha'zirgi ku'nge shekem óz a'hmiyetin jaytqan joq. J. J. Russo (1712-1778) «Emil' yamasa tárbiya haqqinda» degen ko'rnekli shiǵarmasinda (1762) oqiwshi shaxsin rawajlandiriw protsesin, qorshap alǵan tábiyiy hám miynet ortaliǵinda balani tabisli oqitiwdińshart-sharayatlarin aship berdi. Al avtoritarliq oqitiw sistemasına pútkilley qarsi boldi, oqitiwdińinsaniyliq hám demokratiyalıq sipatta boliwin jaqladi. Bunnan bir neshe ásir ilgeri shınıǵıwalali oqitiwdi usindi, onińartiqmashliqlarin dálilledi. I. G. Pestalotstsi (1746 -1827) ozınińkútá bay tálim-tárbiya tájiriybesin «Lingard i Gertruda», «Gertruda ozınińbalalarin qalay oqitadi» hám basqa miynetlerinde bayan etti. Elementar' bilim teoriyasin jaratti. Oqitiwdińrawajlan-diriwshi sipatin dálillep, didaktikanińrawajlaniwina ayriqsha úles qosti. K. D. Ushinskiy (1824-1870) orıs pedagogikasınińatasi. Al tálim-tárbiyanińteoriyaliq hám ámeliy máselelerin islep shiqti. Orıs pedagogikasında baslawish mektep didaktikasiniń tiykarin salǵan ájayip pedagog. Neshe áwladlar oniń«Áne tili», «Balalar dún'yasi» sabaqliqlarin oqip sawat ashti. «Joqlıq tárbiya predmeti sipatinda» atli miynetinde oqitiwdińpsixologiyaliq-pedagogikalıq tiykarlarin aship berdi.
Tiykarǵi didaktikaliq túsinikler - oqitiw, sabaq beriw, oqiw, maǵliwmat, oqitiw nizamliqlari, oqitio' principleri, oqitio' protsesi. Oqitiw - muǵallim menen oqiwshinińbir maqsetke qaratilǵan birgeliktegi xizmeti bolip onda oqiwshi bilim menen qurallandiriladi, tárbiyalanadi hám rawajlanadi. Oqitiw protsesi sabaq beriw hám oqiw jumislarinińbirliginen quraladi. Oqitiw barisindaǵi muǵallimnińxizmeti sabaq beriw dep ataladı, oqiwshiniń xizmeti oqiw dep júrgiziledi. Oqiw o'zbetinshe bilim aliw hám araliqtan oqiw protsesinde de iske asadi. Maǵliwmat delingende oqiwshinińaldin-ala, maqsetli túrde ilimiy bilimler sistemasın o'zlestiriwi, bilim, ebeteylilik hám ko'nlikpelerdi iyelewi, onińdún'yaǵa kóz-qarasinin', uliwma insaniy hám milliy paziyletlerinińqáliplesiwi kózde tutıladı. Oqitiw nizamliliqlari. Oqitiw belgili nizamliliqlarǵa tiykarlanadi. Oqitiw protsesi menen keńmánistegi sotsialliq protsesler arasindaǵi sırtqı, oqitiw protsesiniń ayırım bólimleri (maqset, mazmun, túr, qural, metod t. b.) arasindaǵi ishki qatnasiqlarda júzege shiǵatuǵin uliwma, basli, zárúriy hám turaqli tákirarlanatuǵin baylanislarǵa oqitiw nizamliqlari dep ataladı. Oqitiw principleri. Didaktika tárepinen ashilǵan oqitiw nizamliqlarinan oqitiw jumislarinińeńbasli talaplari kelip shiǵadi. Al talaplardi pedagogikada oqitiw principleri dep ataydi.
Oqitiw protsesi. Muǵallimniń bilim beriwdegi, oqiwshilardińbilim iyelewdegi, bir maqsetke qaratilǵan birgeliktegi xizmetine oqitiw protsesi delinedi.
Házirgi zaman didaktikasiniń basli máseleleri - dúnya bilimlendiriw standartı negizinde mámleketlik bilimlendiriw standartın, tálim mazmunınn' pedagogikalıq tiykarlarin islep shiǵiw; oqitiw protsesinińnizamliqlarin, qarama-qarsiliq-larin texnologiyanı jaratiw, qollaw, jetilistiriw shınıǵıwalalarinińteoriyaliq hám ámeliy máselelerin úyreniw, nátiyjelerin mektep turmisina en jaydiriw; oqitiw protsesin sho'lkemlestiriwdińdástúriy túrlerin jetilistiriw, dástúriy emes túrlerin jaratiw hám rawajlandiriw; oqitiw protsesin insaniylastiriw hám demokratiyalastiriwdińjollarin izertlew, nátiyjelerin oqiw-tárbiya orinlarina en jaydiriw; oqiwshilardi óz betinshe erkin do'retiwshilik penen pikirlewge, jedellikke, intaliliqqa, bilimge hám jan'a-liqqa qumarliliqqa úyretiwdin', biliw kúshleri menen biliw uqipliliqlarin rawajlandiriwdińmetodlarin jaratiw; xabar, baylanis texnologiyası, kompyuter, internet, araliqtan oqiw, oqitiwdiń jan'a texnikalıq qurallarinan paydalaniwdiń ilimiy-ámeliy tiykarlarin islep shiǵiw; tálimnińoqiw-metodikalıq hám oqiw-materiallıq bazasınńpedagogikaliq shınıǵıwalalarin islep shiǵiw; oqiw jobalarin, oqiw baǵdarlamalarin, sabaqliqlardi hám oqiw qollanbalarin mámleketlik bilimlendiriw standartı negizinde jan'asha dúziwdińilimiy-ámeliy tiykarin jaratiw; dún'ya bilimlendiriw talaplarina ilayiq milliy pedagogikalıq kadrlardı tayarlaw, alarǵa do'retiwshilik ushin shárt-sharayatlar jaratiw, jan'a oqitiw texnologiyaları menen qurallandiriw máseleleriniń ilimiy-metodikalıq tiykar-larin islep shiǵiw.
1. Tálim teoriyası (didaktika) pedagogikanıń strukturalıq bo'legi retinde. Didaktika pedagogika teoriyasınıń salıstırǵanda ǵárezsiz bo'legi bolıp, al jaǵdayda oqıtıw procesiniń ulıwma nizamlıqları ashıp beriledi. Didaktikaning sózbe-sóz awdarması “tálim teoriyası”ni ańlatadı. Didaktika “grekshe” sózden alınǵan bolıp, “didacticos” - úyretiw, oqıtıw mánisin ańlatadı.
Didaktika “nege oqıtıw?”, “neni oqıtıw?” “qanday oqıtıw?” “qayda oqıtıw” sıyaqlı sorawlarǵa juwap izlaydi.
Didaktikada tálimdi sho'lkemlestiriwdiń ulıwma máseleleri, oqıtıw procesiniń mánisi, tálimdiń mazmunı, oqıtıw principleri, metodları, onıń sho'lkemlestirilgen formaları yoritiladi.
Oqıtıw procesi pedagogdıń úyretiwshilik iskerligin hám oqıwshılardıń arnawlı islengen biliw iskerligin óz ishine aladı. Sal orında bul processlerdiń analizine itibar qarataylik. Tálimde oqıtıwshınıń basqarıwshılıq roli óz kásipiniń social tiykarlarınan kelip shıǵıp, ájdadlarınıń bay tájiriybesin, insaniyattıń ásirler dawamındaǵı biliw, miynet, baylanıs, ulıwma baylanıslar, estetik hám de etikalıq qarawlar processinde qolǵa kirgizgen tabıslardı iyelewdi shárt etip qoyadı.
Bulardıń barlıǵı oqıtıwshınıń bilimlendiriwge tiyisli, tárbiyalıq, rawajlantıratuǵın wazıypaların ámelge asırıwında óz hákisin tapmog'i kerek. Áne sal tiykardan kelip shıǵıp aytıw múmkin, tálim processinde oqıtıwshı oqıwshılarına qolǵa kiritilgen bilimlerdi uyretedi. Oqıw iskerliginde alardı ko'nlikpe hám ilimiy tájriybeler menen qurallantıradı. Usınıń menen bir waqıtta al oqıwshılarda dúńyaǵa kózqaras hám etika normalarini payda etedi, qızıǵıwshılıq hám qábiletlerdi formaantiradi, alardıń biliw aktivligin asıradı. Oqıtıwshınıń iskerligi oqıwshı shaxsınıń maqsetke muwapıq qáliplesiwine úlken múmkinshilikler ashıp beredi. Jáne de anıq etip aytsak, pútkil oqıw procesin jaybarlawtiradi, bul processda oqıwshılar menen birgeliktegi iskerlikti quraydı. Oqıwshılarǵa qıyınshılıqlardı jeńip o'tiwde járdem beredi hám de alardıń bilimlerin hám pútkil tálim procesin kesellikti anıqlaw etedi. Óz gezeginde oqıwshılardıń iskerligi oqıw processinde úyreniwge, bilim, ko'nlikpe hám de ilimiy tájriybelerdi iyelewge, ózin jámiyetke paydalı iskerlikke tayarlawǵa jo'neltiredi. Tálim processinde oqıwshılardıń iskerligi kóp qırlı jo'nelgen háreketti ańlatadı jáne bul háreket biliwge tiyisli wazıypalardı sheshiwde alarǵa úlken járdem beredi.
Didaktika hám metodika bekkem baylanıs hám óz-ara baylanıslılıqta jaylasadı. Didaktika oqıtıwdıń ulıwma nizamlıqların úyrenedi. Anıq bir predmetti o'qtishning ayriqsha qásiyetleri menshikli metodikalarda islep shıǵıladı.
2. Didaktikaning basqa pánler menen baylanıslılıǵı. Tálim procesi jámiyet rawajlanıwınıń social, ekonomikalıq hám siyasiy shárt-shárayatları, adamlar iskerligi hám turmıslıq mútajlikleri, zamanago'y pán-texnika rawajlanıwınıń yuutuqlariga hámme tálim alıwshılardıń jeke sapalarına qoyılǵan úlken talaplarǵa tiykarlanadı.
Didaktika salasındaǵı nátiyjeler onıń aldına jańa-jańa máselelerdi kese qoyadı. Bul shınıǵıwalalardi sheshiw basqa pán jetiskenliklerinen maksimal dárejede nátiyjeli paydalanıwdı talap etedi.
Filosofiya hám sotsiologiya jámiyet hám átirap -ortalıq rawajlandiriwdiń ulıwma qaniyatlari haqqındaǵı pánler retinde adamlardıń turmısı hám iskerliginiń social hám basqa ayriqsha qásiyetlerin bolsapqa alıwda didaktikaga járdem beredi.
Siyasatshunoslik tálim degi siyasiy hádiyseler hám processler menen baylanıslı didaktik máselelerdi ashıw ushın xızmet etedi.
Etnologiya didaktikaga adamlardıń milliy ayriqshalıqların tuwrı bolsapqa alıwda járdem beredi, qaysıki tálimde milliy tájiriybeler ayriqsha o'zgeshelikke iye.
Pedagogikalıq psixologiya tálim processinde bilim, ko'nlikpe hám malalalarni iyelew procesiniń psixologiyalıq nizamlıqları hám principlerin bolsapqa alıwǵa múmkinshilik beredi.
Joqlıq fiziologiyasi tálim processinde joqlıq dene dúzilisi hám nerv sistemasınıń islew nizamlıqlarınıń ayriqsha qásiyetleri, alardıń roli, áhmiyeti hám ayriqsha wazıypalardı ko'rsetiwge járdem beredi.
Menshikli metodika - bo'lek predmetlerdi oqıtıwla mo'ljelǵa alıw tálimdiń túrli forma hám quralların qollanıwınıń ayriqshalıqların anıq bolsapqa alıwda didaktikaga járdem beredi.
3. Didaktikaning tiykarǵı kategoriyalari. Dialektikaning tiykarǵı kategoriyalariga tálim, tálim procesi, tálim principleri, tálim metodları, tálim formaları, tálim quralları, bilim, ko'nlikpe, ilimiy tájriybe, oqıtıw, oqıw kiredi.
Tálim - do'gerek - átirap daǵı álemdi biliwdiń arnawlı islengen hám oqıtıwshı basshılıq etetuǵın bo'lek túri.
Tálim procesi - oqıtıwshı menen oqıwshılardıń birgeliktegi iskerligi bolıp, óz-ara xarakterge iye bolsaplanadı.
Tálim principleri - tálim metodikası hám dúziliwi mazmunına qoyılatuǵın talaplardı anıqlaytuǵın eń zárúrli qaǵıydalar.
Tálim metodları - oqıtıwshı menen oqıwshınıń o'kuv wazıypaların sheshiwge qaratılǵan, óz-ara baylanısqan iskerligi jolları hám usılları.
Tálim quralları - oqıw procesiniń dúziliwi hám o'tip barıwın támiyinleytuǵın túrme-túr oqıw buyımları, oqıw qollanbaları hám basqalar.
Bilim - bo' oqıwshılar sanasında arnawlı bir tártipte bekkemlengen, alardıń jeke múlkin quraytuǵın hám bunnan alar zárúriyatqa ko're paydalana alatuǵın faktlar, maǵlıwmatlar, ilimiy teoriyaler, nızamlar, túsinikler bolıp tabıladı.
Ko'nlikpe - bul o'zlestirip alınǵan bilimler tiykarında ámelge asırilatuǵın hám ámeliy tárepten maqsetke muwapıq háreketlerge tayınlıqta ko'rsetilgen sanalı iskerlik.
Ilimiy tájriybe - avtomatlasqan, úyrenip qalınǵan, arnawlı bir usıl menen bexato atqarılatuǵın háreket bolıp tabıladı.
Oqıtıw - oqıwshılardı bilim, ko'nlikpe hám ilimiy tájriybeler menen qurallandırıw hám de alardıń biliw iskerligi nátiyjesinde bul bilim, ko'nlikpe hám ilimiy tájriybelerdi iyelep alıwǵa tiyisli arnawlı islengen hám qandayda bir maqsetke qaratılǵan iskerlik bolıp tabıladı.
Oqıw - bilim, ko'nlikpe hám ilimiy tájriybelerdi iyelep alıwdıń quramalı procesi bolıp, oqıwshınıń intellektuallıqlıq, shıdamlılıqlik hám fizikalıq kúsh - ǵayratın talap etedi hám de alardıń rawajlanıwın xoshametlentiredi.
Bunnan tısqarı oqıtıwshı tálim processinde hár bir oqıwshı studenttiń bilimi hám tárbiyalanganlik dárejesin anıqlay alıwı hám esapqa alıwı, oqıw materialların tuwrı tańlay biliwi, analiz ete alıwı hám ulıwmalastıra biliwi pedagogikalıq uqıp ushın zárúr bolǵan tálim usılları, quralları hám formaların jetilisken biliw, oqıwshına salıstırǵanda qatal bolıw, pedagogikalıq jaǵdayǵa qaray olardan orınlı paydalana alıw, tálim nátiyjelerin dáslepki hám keyingi kórsetkishler menen salıstırıwlaw hám analiz etip barıwı kerek.
Qullası oqıtıwshı keń kólemdegi didaktik bilimlerge pedagogikalıq uqıpǵa ıyelewi kerek. Sondaǵana oqıtıwshı kadrlar tayarlaw milliy programması talapları dárejesinde tálim procesin quraydı hám basqaradi.
Úzliksiz tálim kadrlar tayarlaw sistemasınıń hasası hám kadrlar tayarlaw milliy modeliniń strukturalıq bólimlerinen biri,- dep aytnadı, Kadrlar tayarlaw milliy programmasında. Úzliksiz tálim sisteması oqıw - tárbiya procesiniń hámme basqıshların óz ishine aladı hám de hár tárepleme jetik bárkámal áwladtı yeishtirish ushın shárt - sharayatlar jaratadı. Programmada úzliksiz tálimdi shólkemlestiriw hám rawajlandırıw principleri de óz ańlatpasın tolıq tapqan. Bular

- tálimdiń ústinligi,

- tálimdiń demokratlashuvi,
- tálimdiń adamgershiliklilashuvi,
- tálimdiń sociallashuvi,
- tálimdiń milliy jóneltirilganligi,
- tálim hám tárbiya tıǵız baylanıslılıǵı,
- intalı jaslardı anıqlaw hám joqarı dárejede bilim alıwları ushın shárt - sharayat jaratıw [2] sıyaqlılar bolıp tabıladı.
Pedagogikada tálimdiń ilimiy - teoriyalıq, stilistik tiykarları bólek, yaǵnıy didaktika bóleginde uyreniledi. Bul processda tálim principlerine bólek toqtaladi. Al, tálim principleri kim ushın hám ne ushın kerek? Ol oqıwshı iskerligine da daqılı barma?
Tálim procesi quramalı hám de kóp qırlı bolıp tabıladı. Bul processtiń tabıslı hám nátiyjeli nátiyjesi tálim procesiniń nızam qaǵıydaları, yaǵnıy tálimge qoyılǵan didaktik talaplarǵa qaysı dárejede ámel etiwlerine baylanıslı.

Tálim principleri oqıw tárbiya procesine qoyılatuǵın social talaplar, tálimdi shólkemlestiriw hám basqarıwda ámel etetuǵın qaǵıydalar retinde ámel etedi.

Kópshilik ádebiyatlarda «o'qitish principlari» sóz dizbegi isletiledi. Lekin tálim principleri tálim procesiniń eki sub'ektine- oqıtıwı hám oqıwshına da tiyisli. Sol sebepli olardı tálim principleri dep ataǵan maqul, dep aytıp otedi prof. O. Roziqov.
Tálimdi shólkemlestiriw, basqarıw hám baqlawda oqıtıwshı hám oqıwshı iskerligine qoyılatuǵın talaplar, qaǵıydalar tálim principleri dep ataladı.
Principler umumdidaktik kategoriya bolıp, olar tálimdiń barlıq túrleri, dárejeleri, sub'ektleri, oqıw -tárbiya procesiniń hámme komponentlerine daqılı bar ulıwma qaǵıydalar bolıp tabıladı.
Oqıtıw biliw iskerliginiń ajıralmaytuǵın bólegi retinde, insannıń dógerek - átirap daǵı dúnyanı biliwiniń ulıwma nızamları tiykarında júz boladı. Sonıń ushın oqıtıw principlerı tálim procesiniń eń zárúrli máselelerin teoriyalıq hám ámeliy tárepten tuwrı sheshiwdiń tiykarǵı negizi esaplanadı.
Tálim principleriniń tıǵız baylanıslılıǵı degende neni túsinesiz?
Tálim principlerı oqıw orınları aldında turǵan úlken wazıypalar tiykarında belgilenedi. Olar óz-ara bir- biri menen bekkem baylanıslı halda bir sistemanı quraydı. Hár bir sabaqta didaktik principlerdiń bir neshesi qatnasıwı múmkin. Olar tálim aldında turǵan tiykarǵı maqsetlerdi sheshiwge óz úlesin qosadı. Tálim sisteması isloh qılınıp atırǵan házirgi processda oqıwshı studentlerge bekkem bilim beriw, olardı erkin, ǵárezsiz pikirlay alatuǵın insanlar etip tárbiyalawda, tálim principlerdiń mánisin tereń ańǵarıw hám turmısqa qollanıw etiw zárúrli máselelerden biri bolıp tabıladı.

Oqıw orınlarında beriletuǵın bilim ilimiy xarakterge ıyelewi, texnika hám pánniń sońǵı tabıs hám jańa ashılıwların ózinde ańlatıwı kerek. Sonday eken oqıwshı ılım pándegi jańalıqlardan xabarlı bolıwı kerek.

Tálim princip (princip) lari sisteması neden ibarat?

Oqıtıwdıń ilimiylik principlerı tálim processinde oqıwshı - studentlerdi házirgi zaman texnika pán rawajlanıwı dárejesindegi ilimiy bilimler menen qurallandırıw, ásirese student jaslardı ilimiy izertlew usılları menen tanıstırıwǵa qaratılǵan.
Ilimiylik tálimdiń mazmunına hám usıllarına baylanıslı bolıp tabıladı. Sonday eken bilim ılım -pán menen oqıw predmeti ortasında sheriklik, óz-ara baylanıslılıq bolıwına erisiw kerek. Tálimdiń hámme basqıshlarında ilimiy anıqlama beriwlerden paydalanıw kerek.
Bilimlerdi sistemalı hám izbe-iz ózlestiriw qaǵıydası tálimdiń ilimiyligi hám túsinikliligi qaǵıydaları menen tıǵız baylanıslı. Sistemalılıq (sistemalılıq ) didaktik kategoriya retinde Ya. A. Komenskiyning dóretpelerinde tiykarlab berilgen edi. Ol tábiyaatda bir zat ekinshi zat menen baylanıslı bolǵanı sıyaqlı, tálimde hár bir zat ekinshisi menen baylanısda bo'lmog'i, hár bir shınıǵıwda úyrenilgen bilim keyingi uyreniletuǵın bilimlerge jol ashıwı kerek, dep esaplaydı.
Professor O. Roziqov sistemalılıqtı tálim qaǵıydası retinde tómendegi belgilerge iye ekenligin aytıp otedi: tártipke salınǵanlıq, shólkemlestirilgenlik, pútinlik, rejelilik, dawam etiw waqti, miyrasxoriylik, perspektivaǵa jónelgenlik[3]
Tálimdiń sistemalı bulishi onıń izbe-iz bolıwı menen baylanıslı bolıp tabıladı. Izbe-izlikke tiykarlanǵan tálimdiń xarakterli belgisi sonda, ol oqıwshılardıń aldınan ózlestirgen bilim hám ilmiy tájriybeleri zamirida jańa bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler payda etiw, olardıń óz-ara baylanısıwların jetilistiriw hám kerisinshe, jańa bilimlerdi bayanlaw processinde aldınan ózlestirilgen bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi jáne de tereńlestiriw, keńeytiw hám bekkemlewdi támiyinlewge qaratılǵan bolıp tabıladı.

Sistemalılıq hám izbe-izlik oqıw pánleriniń bir-biri menen baylanıslı bolıwın da názerde tutadı.

Teoriyalıq bilimlerdiń ámeliyat menen turmıs tájiriybeleri menen baylanıstırıp aparıw tálimdiń jetekshi qaǵıydalarınan esaplanadı. Tálim - tárbiya salasındaǵı tabıslar, bárinen burın teoriya menen ámeliyattıń óz-ara baylanıslılıǵına tiykarlanadı. Sondaǵana oqıwshı - student úyreneip atırǵan oqıw materiallarınıń túpkilikli mánisin túsinip jetedi hám ámeliyatda olardan paydalana aladı. Onıń ushın oqıtıwshı tálim processinde oqıwshılardıń aktiv qatnas etiwlerine eriwmog'i kerek. Aktiv qatnas bolsa bilimlerdi sanalı túsinip ózlestiriwge alıp keledi.

Tálim degi sanalılıq hám aktivlik, oqıwshı daǵı kóterińki keyip, kóbirek biliwge umtılıw, ǵárezsiz pikirlew hám juwmaqlar shıǵarıwǵa odaydı. Bilimlerdi sanalı hám aktiv ózlestiriw oqıtıw procesiniń psixologiyalıq táreplerinde óz ańlatpasın tabadı. Oqıtıwda teoriyalıq bilimler qanshellilik qatań aytılsa, o'kuvchi studenttiń oylawı sonshalıq anıq hám ayqın boladı hám oqıw materialların sanalı ózlestiriw dárejesi de asadı.
Tálim sisteması isloh qılınıp atırǵan házirgi processda jaslardıń ǵárezsiz oylawı, ǵárezsiz súwrette bilim alıwǵa umtılıwı talap etiledi. Bunıń nátiyjesinde bilimlerdi ózlestiriw procesi dóretiwshilik tús aladı. Bunday processda oqıtıwshı o'kuvchining shınıǵıwlarǵa munasábeti jáne bul processda ózin qanday tutıwǵa itibar bermog'i kerek. Sonday eken, tálimdiń natiyjeliligi oqıtıwshınıń oqıwshılardı oqıwǵa izbe-iz hám úzliksiz qızıqtirib barıwǵa baylanıslı. Onıń ushın oqıtıwshı olardı oqıwǵa dóretiwshilik munasábette bolıwǵa, ǵárezsizlikke, ıskerlikke ádetlantirishi kerek.
Tálim procesi, onıń mazmunı, ol jaǵdayda kóterilgen turmıslıq máseleler jaslar tárbiyasına unamlı tásir kórsetedi. Usınıń sebepinen tálim shaxstı qáliplestiriwdiń tiykarǵı dáregi bolıp tabıladı.
Oqıtıp tárbiya beriw degende tálim hám tárbiyanıń bir- birinen ajıralmaytuǵınlıǵın túsinemiz. Xar bir oqıw páni hátte, ayırım tema hám temashaları da shubhasız, tárbiyalovchilik xarakterine iye.
Tábiyiy pánler- matematika, ximiya, biologiya, astronomiya hám basqalardı ózlestiriw arqalı oqıwshılarda ilimiy ıqtıqat, dúńyaǵa kózqaras qáliplese baradı. Olar dúnyanı úyreniw múmkinligin ilimiy tiykarda ańlap aladılar. Hár bir zat maydanınan shın húkim shıǵarıwǵa úyrenediler.
Gumanitar pánlerdiń tárbiyalıq áhmiyeti jáne de keńlew bolıp, olar kámal insannıń etikalıq sapaların qáliplestiriwge hár tárepleme járdem beredi.
Oqıwshı -student ilimiy bilimlerdi ózlestirar eken, onıń dúnyaǵa kóz qarası, iyman - ıqtıqatı hám qábileti ósip rawajlanıp baradı. Tálimdiń tárbiyalıq múmkinshiliklerinen paydalanıw oqıtıwshınıń, áwele, tálimdi stilistik tárepten tuwrı qurawına, oqıw materiallarınıń mazmunı menen baylanıslı tárbiyalıq maqsetlerdi anıq belgilewine hám oqıwshılardıń bilim alıwǵa qızıqtira alıwına baylanıslı. Usınıń menen birge oqıtıwshınıń oqıwshılar aldındaǵı abıray - itibarı zárúrli tárbiyalıq áhmiyetke iye.
Tálimdiń kórsetpelilik qaǵıydası - tálim procesi sapasın asıradı, oqıwshılardıń bilim alıwların ańsatlashtiradi. Bul qaǵıyda oqıtıw processinde kóriw, esitiw, iyis, dám, mazalı biliw, teri-muskul háreket sıyaqlı sezim shólkemleriniń bir yo'la ob'ekt ústinde saparbar etiliwin talap etedi.
Tálim processinde kórsetpe materiallar oqıw predmetleriniń xarakteri hám mazmunına qaray túrli - tuman bolıwı múmkin.
Atap aytqanda :
a) buyım hám zatlardı aslini tábiyiy halda kórsetiw;
b) suwretleytuǵın kórsetpeli materiallardı kórsetiw;
v) zat hám buyımlardı shártli belgiler arqalı kórsetiw;
g) dawıslı kórsetpeli materiallardı kórsetiw.
Tálimde kórsetpelilikning nátiyjeli nátiyjeler beriwi ushın onıń tómendegi táreplerine de itibar beriw kerek.
Birinshiden, isletiletuǵın kórsetpeli qurallar ol yamasa bul klass oqıwshılarınıń jası hám ayriqsha xarakter qásiyetleri, ulıwma tayınlıǵı - dárejesine sáykes keletuǵın bolıwı kerek.
Ekinshiden, paydalaniletuǵın kórsetpeli qurallar ótilip atırǵan sabaq temasınıń mazmunın ashıp beriwge járdem beretuǵın materiallar bolıwı kerek.
Úshinshiden, sabaq processinde paydalanıw ushın belgilengen kórsetpeli materiallardan ónimli paydalanıw ushın zárúr bolǵan tálim usılları tuwrı saylanǵan bolıwı kerek.
Tálim processinde tabıslarǵa tek bilim beriwde oqıwshı - studenttiń ayriqsha jeke qásiyetlerin esapqa alǵanda erisiw múmkin. Sol sebepli oqıtıwshılarda balalar psixologiyasiga tiyisli bilimler jetkilikli bolıwı kerek. Klass oqıwshılar jámáátine tán ulıwma ayrıqshalıqlar hám hár qaysı oqıwshına tiyisli ayrıqshalıqlar tálimdiń hár bir basqıshında itibarǵa alınıwı kerek. Buǵan erisiw ushın oqıtıwshı oqıwshılardı baqlawı hám olardıń psixik álemin úyreniwi kerek. Tek sondaǵana oqıwshı daǵı kemshiliklerdiń kelip shıǵıw sebepleri anıqlanadı hám olardı jónge salıw qılıw ushın izertlewler alıp barıladı.
Juwmaq etip aytqanda tálim qaǵıydaları ulıwma insanıylıq tárbiyanıń maqset hám wazıypaların ámelge asırıwǵa qaratılǵan oqıw hám oqıtıw processleriniń baǵdarı, oqıwshılar tárepinen ilimiy bilimlerdiń ózlestiriliwi, bilim hám kónlikpeler payda etiwdiń tiykarǵı nızam hám qaǵıydaları jıyındısı bolıp, olar bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı.
Ádebiyatlar
1. Pedagogika. A. Q. Munavarov redakciyası astında. T., “Oqıtıwshı”, 1994 jıl, 62-63 betlar.
2. Pedagogika. I. N. Resheten hám v. v. Belorusova redakciyası astında. T., “Oqıtıwshı”, 1990 jıl, 72-78-betlar
3. Krisko v. G. Psixologiya i pedagogika (Sxemi i kommentarii). M. “vlados”, 2001, str 295-299.
4. Pedagogika. Pod red. Yu. K. Babanskogo. 2-ye izdanie. Dopolnennoe i pererabotannoe. M. “Prosvehenie”, 1988 g. str-324-239.
5. Podlasiy I. P. Pedagogika. v 2-x knigax. 1-chast'. M. “vlados” 1999 g, str-291-316.
6. Sovremenniy slovar' po pedagogikalıqe. Sost. Rapotsevich Ye. S. M. “Sovremennoe slovo”, 2001 g. Str-181-184.
www.pedagog. uz
www. zıyanet. uz