Reje: Dárilik ósimgershilikti rawajlandırıw boyınsha qararlar

Tema: Ózbekstan Respublikası dárilik ósimliklerdi jetistiriw tarawındaģı mámleket qararları boyınsha maģlıwmatlar.

Reje:
1. Dárilik ósimgershilikti rawajlandırıw boyınsha qararlar.
2. Xalıq medicinası pani haqqında túsinik maqseti, wazıypası.
3. Pánniń teoriyalıq hám ámeliy tiykarları.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyevtıń 2019-jıl 17-iyundaǵı PF-5742-san Qararı “Awıl xojalıǵındaǵı jer hám suw resurslarınan paydalınıw” konsepsiyasi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 26.11.2020 jıldaǵı “Dárilik ósimliklerdi jetistiriw hám qayta islew, olardıń tuqımshılıǵın jolǵa qoyıwdı rawajlandıriw bóyınsha ilmiy izlenisler kólemin keńeytiriwge tán shara ilajlar haqqındaǵı’’ PQ-4901-sanlı qararı qabıl etildi.
Ózbekstan florası túrli-qıylı dárilik ósimliklerine baylıǵı menen ajralıp turadı. İnsaniyat ómiri ósimlikler álemi menen ajıralmas baylanısqan, sebebi olar insandı toydırģan, kiyintirgen, dawalaģan, qurılıs hám texnikalıq shiyki ónim deregi bolıp xızmet etken. Shıpabaxsh ósimlikler insaniyat ushın ótken zamannan málim bolǵan. Ótken zamannan bizge shıpabaxsh ósimliklerdi tariypi hám olardı insan salamatlıǵın jaqsılawda qollanılıwına tiyisli kópģana ilimiy dóretpeler etip kelgen. Mısalı, Abu Ali ibn Sinonıń Medicina nızam shıǵarması ásirler dawamında tekǵana arablar, bálki Evropa shıpakerlerin de programma bolıp xızmet etken.
Abu Ali ibn Sino 900 ge jaqın shıpabaxsh ósimlikke táriyp bergen hám olar menen emlew usılın jazba túrde qaldırǵan. Óz dáwiriniń ataqlî shıpakerleri Abu Abulloh' Muh'ammad ibn Muso al-Xorezmiy, Abu Bakr Muh'ammad ibn Zakariya ar-Roziy, Arabmuh'ammadxon balası Abdulg'ozixon, İsmoil al-Jurjoniylar ózleriniń táwiplik (xalıq shıpakerlik kásibi) xizmetlerinde dárilik ósimliklerden túrli keselliklerdi emlewde tabıslı paydalanǵan jáne bul haqqında jazba maģlıwmatlar qaldırǵan.
Uzaq waqıtlar dawamında dúnya xalıqlarınıń tiykarǵı dárilik quralları shıpabaxsh ósimlikler shiyki ónimi tiykarında tayarlanıp kelingen. Shıpabaxsh ósimlikler záhárli emes, yamasa kem záhárli, eń tiykarǵısı tásir qaldırmaydı, olar quramında biologiyalıq aktiv elementler kóp hám insan organizmine uzaq waqıt emleytuǵın tásirin ótkerip turadı.
XX-ásirde sintetik ximiya jedel rawajlandı, sintez jolı menen júdá kóplep jańa, tez hámda kúshli tásir etiwshi dárilik elementler jaratıldı. Lekin, olardı úzliksiz túrde tutınıw qılıw insan organizmi strukturası hám ómirlik funktsiyaların aynıwına alıp keliwi belgili boldı.
Sol sebepli, keyingi on jıllıqlarda shıpabaxsh ósimliklerge qızıǵıwshılıq taǵı artpaqta, sebebi olar shiyki ónimi tiykarında tayarlanǵan dárilik qurallar - vitaminler, biologiyalıq aktiv birikpeler hám mineral elementler insan organizmine júdá nátiyjeli tásir etedi.
Dúnya kóleminde farmacevtika kárxanalarında islep shıǵarılıp atırǵan dári ónimleriniń shama menen 50% i dárilik ósimlikler shiyki óniminen tayarlanıp atır. Ásirese júrek-qan tamır keselikleriniń emlewde hám profilaktikası ushın paydalanılatuǵın dárilik preparatlardıń 77%, bawır hám as qazan -ishek keselliklerin profilaktikası hám emlewde paydalanılatuǵın dárilik preparatlardıń 74%, qaqırıq kóshiriwshi dárilerdiń 73%, qan toqtatıwshı dárilerdiń 60% dárilik ósimlikler shiyki ónimi tiykarında islep shıǵarılıp atır.
Usı waqıtta MDX mámleketlerinde 20 000 ģa jaqın ósimlik túrleri ósip, olardıń 30% Ózbekstan florasında ushraydı. Respublikamızda dizimde ótken hám bioximiyalıq quramı úyrenilgen 600 túrge jaqın tábiy xalda ósetuǵın dárilik ósimlikler bar bolıp tabıladı. Olardıń kópshiligi taw toģaylarında tarqalǵan. Bul dárilik ósimliklerdiń 230 túriniń shiyki ónimi farmacevtika sanaatı ushın tayarlanadı, kóbisi materiallıqlastırılģan xalda jetistiriledi hám olardıń shiyki ónimi tiykarında 254 túrge jaqın dárilik preparatlar tayarlanadı.
Ózbekstannıń shıpabaxsh ósimlikler dúnyası júdá keń hám bay genofondqa iye. Olardı ilimiy maqsetlerde úyreniw, azıq-túlik hám farmacevtika sanaatında paydalanıw múmkinshiliklerin anıqlaw, perspektivalı túrlerdi hám olardıń qımbatlı xojalıq belgilerine iye servitamin formaların materiallıqlastırıw, kóbeytiw hám sanaat plantatsiyalarında ósiriw usılların islep shıǵıw sol kúnniń aktual máselelerinen esaplanadı.
Xalıq den sawlıģın saqlaw, keselliklerdiń aldın alıw, keleshekti saw etip tárbiyalap qáliplestiriwde shıpabaxsh ósimlikler hám olardan tayarlanatuǵın dárilik preparatlardıń róli kútá úlken bolıp tabıladı.
Keyingi jıllarda kópshilik mámleketlerde, sonday-aq, Ózbekstan Respublikasında hám farmacevtika sanaatınıń jedellik penen rawajlanıwı gúzetilip atır, usınıń sebepinen hám farmacevtika kárxanalardıń dárilik ósimlikler shiyki ónimine bolǵan talaptı keskin artıwına sebep bolıp atır.
Sonı aytıp ótiw kerek, tábiy xalda ósiwshi dárilik ósimlikler rezervleriniń shegaralanǵanlıǵı sebepli kelesinde farmacevtika sanaatı kárxanalardıń dárilik ósimlikler shiyki ónimine bolǵan barǵan sayın ósip baratırǵan talabın, tiykarınan, tábiyiy rezervlerin asıraw hám aqılǵa say paydalanıw hámde dárilik ósimliklerdi materiallıq xalda jetistiriw arqalıǵana qandırıw múmkin.
Dárilik ósimlikler jetistiriw tarawı toģay xojalıǵınıń tiykarǵı baǵdarlarınan biri bolıp, farmacevtika sanaatı hám xalıqtı sapalı, ekologiyalıq taza dárilik ósimliklerdi shiyki ónimi menen támiyinlewde bul tarawdıń róli úlken bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesiniń Sheshimi menen házirgi waqıtta mámleketimizde dárilik ósimlikler ósiriw menen shuģıllanıwshı qánigelesken xojalıqlar payda etilgen. Bunnan tısqarı kóplep toģay xojalıǵı sistemasında, fermer hám basqa múlkshilik formasındaǵı xojalıqlarda da dárilik ósimliklerdi jetistiriw hám olardı shiyki ónimin baslanǵısh qayta islew jolǵa qoyılǵan.
Bul tarawda “Shıpabaxsh” islep shıǵarıw orayı úlken islerdi ámelge asırıp atır. Biraq mámleketimizde dárilik ósimlikler shiyki ónimine bolǵan talaptıń keskin artıp barıwına qaramastan kóplegen qımbatbaxa shiyki ónim beretuǵın dárilik ósimliklerdi ósiriw texnologiyaları sol waqıtqa shekem jetilisken islep shıǵılǵan emes. Sol orında ayrıqsha atap ótiw kerek, hesh bir taraw basqa pánlerdiń jetiskenliklerine tayanbasdan turıp, ózleri ǵárezsiz túrde rawajlana almaydı.
Óz gezeginde dárilik ósimlik tarawı da tikkeley botanika, ósimliktanıw, dendrologiya, farmakognoziya, agroximiya, topıraqtanıw, ósimlikler fiziologiyasi, ósimlikler bioximiyası, ósimlikler biotexnologiyası, ximiya, fizika hám basqa pánlerdiń jetiskenliklerine tayanǵan haldaǵana óz aldına qoyģan maqsetlerine erise aladı.
Dárilik ósimliklerdiń organizmge tásiri olardıń quramındaǵı birikpelerdiń muǵdarına baylanıslı. Bul birikpeler ósimliklerdiń hár túrlı bólimlerinde túrli muǵdarda toplanadı. Dári tayarlawǵa ósimliktiń kerekli bólimleri túrli múddetlerde jıynaladı. Mısalı, qabıqlıq, urıq erte báhárde, japıraq ósimlik gúllewi aldınnan yamasa gúllegende, gúlleri tolıq ashılǵanda, miywe hám tuqımları piskende, jer astı shólkemleri (túbiri, tamırpaqalı hám piyazı ) erte báhárde yamasa kesh gúzde alınadı.
Házirgi waqıtta Respublikamızda jılına ortasha 850 tonna dárilik ósimlikler shiyki ónimi tayarlanıp atır, onıń 51% dárilik preparatlar islep shıǵarıw ushın, 42 % azıq-túlik ónimlerin islep shıǵarıw ushın hám 7% texnikalıq shiyki ónim alıw ushın isletiledi.
Dárilik ósimliklerdiń tásir etiwshi statyası - alkoloidlar, túrli glikozidler, antroglikozidler, júrekke tasir etiwshi glikozidler, saponinler, flavonoidlar, kumarinler, aslawshı elementler, efir mayları, vitaminler, smolalar hám basqa birikpeler bolıwı múmkin. Kóp ósimliklerden mikroorganizm hám viruslardı joǵaltatuǵın antibiotikler hám fitontsidlarģa bay preparatlar tayarlanadı. İlmiy shıpakerlik kásibinde isletiletuǵın dárilik ósimliklerdiń kópshiligi ásirler dawamında xalıq isletip kelgen ósimliklerden alınǵan.
Ózbekstanda dárilik ósimliklerden kóbirek ánar, ashshımiya, badam, dárilik gúlxayrı, ǵoza, jaģ-jaģ, zubturum, ádıraspan, omonqora, piste teregi, shashıratqi, choyo't, sılbırbas, shıyrınmiya, shuvoq, jantaq, qızılsha, qoqiot, zirk, kiyizak hám basqalardan kóbirek paydalanılǵan.
Ashshımiyadan - paxikarnin, ádıraspannan garmin, itsigekten anabazin, omonqoradan galantamin, sılbırbastan sferofizin alkoloidları alınadı (Xalıq shıpakerlik kásiplik hám meditsinada).
Anar qabıģınan ishek qurt aydawshı pelterin demleme hám ekstrakt tayarlanadı. Dárilik gúlxayrı preparatları qaqırıq kóshiriwshi hám jumsatıwshı, jaģ-jaģ hám lagoxilus dárileri qan ketiwdi toqtatıwshı, piste bujg'uni hám choyo'tdan tayarlanǵan dáriler asqazan-ishek keselliklerin emleytuǵın retinde isletiledi (Xalıq shıpakerlik kásiplik hám meditsinada).
Dárilik òsimliklar tásir etiwshi elementlerı quramına qaray - alkaloidlı, glikozidli, efir maylı, vitaminli ósimliklerge ajratıladı. Farmakologik kórsetkishlerige qaray - tınıshlantirıwshı, awırïw qaldıratuǵın, uyıqlatıwshı, júrek-tamır sistemasına tasir etiwshi, oraylıq nerv sistemasın qozģatıwshı, qan basımın tómenletiwshi hám basqa dárilik ósimlikler gruppalarına ajratıladı. Respublikamızda jıl sayin dárilik ósimlikler ónimine mútajlik ósip barıwı nátiyjesinde olardıń shiyki zatın tayarlaw muǵdarı da kóbeymekte. Bul bolsa óz gezeginde qatar dárilik ósimliklerdiń zapazları kóp ósetuǵın jerlerinde azayıp ketiwine, nátiyjede olardıń shiyki zatınıń tayarlanıwı keskin shegaralanıwı yamasa pútkilley toqtatılıwına alıp kelip atır. Dárilik ósimlikler zapazlarınan aqılǵa say paydalanıwdıń birden-bir jolı - olardı materiallıqlastırıw hám sanaat plantatsiyalarında jetistiriwdi jolǵa qoyıw bolıp tabıladı.