Reje: Kirisiw Tutınıw hám jamǵariw, olardıń grafiklerı Tutınıw hám jamǵariw funksiyaları Tutınıw hám jamǵariwǵa ortasha hám de shegaralanǵan beyimlik Investitsiyalardıń mánisi, grafigi hám funkciyası Juwmaq Paydalanilǵan ádebiyatlar Kirisiw Tutınıw hám

375
a


Tutınıw hám jamǵariw funksiyaları
Baptın birinshi sorawında keltirilgen maǵlıwmatlar hám grafiklerge súyene otirip tutınıw funkciyasın jazamız:
C = a + b x Yd, bul jerde: a - avtonom qárejetler; Yd - ıqtıyarındaǵı dáramat (Yd =Y-T), bul erda: T - salıqlar ; b - tutınıw kóleminiń ıqtıyarındaǵı dáramatqa baylanıslılıǵın ańlatiwshı koefficiyent, basqasha aytqanda tutınıwǵa shegaralanǵan beyimlik.
ΔS
b = --------- x 100
Δ Yd
Sonday eken, tutınıw kólemi avtonom tutınıwǵa, ıqtıyarındaǵı dáramat kólemine hám tutınıw kóleminiń ıqtıyarındaǵı dáramat ózgeriwine tásirliligine baylanıslı.
Jiynaw grafigin de tutınıw grafigine uqsap algebraliq ańlatıw múmkin, yaǵnıy jiynaw funkciyası tómendegi kóriniske iye:
S = -a + (1 -b) x Yd
Tutınıw hám jamǵariw kólemine ıqtıyarındaǵı dáramat dinamikasınan tısqarı tómendegi faktorlar, aniqlaw aytsa bul faktorlardaǵı ózgerisler de tásir kórsetedi:
1. Úy xojalıqları dáramatları.
2. Úy xojalıqlarında toplanǵan múlk kólemi.
3. Bahalar dárejesi.
4. Ekonomikalıq kútiw.
5. Qarıydarlar qarızları kólemi.
6. Salıqqa tartıw kólemi.
Dáslepki bes faktor tásirinde tutınıw hám jamǵariw grafiklerı óz-ara teris jaǵına jıljıydı. Bul bes faktor tásirinde ámeldegi ıqtıyarındaǵı dáramat quramında tutınıw hám jamǵariw úlesi koefficientler ózgeredi. Salıqqa tartıw dárejesiniń ózgeriwi iqtiyardagi dáramat kólemin ózgertirgeni sebepli onıń tásirinde tutınıw hám jiynaw grafiklerı bir tárepke qaray jıljıydı. Tutınıw funkciyasın anıqlaw boyınsha izertlewler, onıń kólemi sonıń menen birge xalıqtıń dáramatları kólemi hám toplaǵan múlk kólemine kóre qatlamlarǵa bóliniwi dárejesi hám de xalıqtıń sanı hám jasına kóre quramına da baylanıslılıǵın kórsetdi.
Tutınıw hám jamǵariwǵa ortasha hám de shegaralanǵan beyimlik
Makroekonomikalıq analiz processinde tutınıw hám jamǵariw funkciyaların jáne de tolıqlaw biliw ushın tutınıw hám toplawǵa ortasha beyimlik hám shegaralanǵan beyimlik túsiniklerin mánisin ańlap alıwımız kerek.
Tutınıwǵa ortasha beyimlik degende ıqtıyarındaǵı dáramatdaǵı tutınıw qárejetleriniń úlesi túsiniledi, yaǵnıy:
S
APC = ------------- x 100
Yd
bunda: APC - (average propensity tap consume) tutınıwǵa ortasha beyimlik.
Íqtıyarındaǵı dáramatdaǵı jiynaw úlesin toplawǵa ortasha beyimlik dep ataladı, yaǵnıy:
S
APS = --------------- x 100
Yd
Bunda: APS (average propensity tap saving) - fondqa ortasha beyimlik.
Mısal ushın, ıqtıyarındaǵı dáramat dárejesi 410 hám 530 shártli birlikke hám tutınıw dárejeleri 405 hám 495 shártli birlikke teń bolǵan jaǵdaylar ushın tutınıwǵa ortasha beyimlikti esaplaymiz, yaǵnıy:
ARS = (405 / 410) x 100 = 98, 78% yamasa 0, 98;
ARS = (495 / 530) x 100 = 93, 39% yamasa 0, 93 ke teń.
Sonday eken, bul mısallardan kórinip turıptı, olda, ıqtıyarındaǵı dáramatlar muǵdarı kóbeyip barıwı menen onıń quramındaǵı tutınıw úlesi azayıp hám kerisinshe fond úlesi kóbeyip baradı. Bul jaǵdaydı Keynstiń “tiykarǵı psixologiyalıq nızam”i menen anıqlama beriw múmkin. “Bar ekenligine tek ǵana aniq qıyallarǵa kóre, biziń insan tábiyaatın biliwimizden kelip shıǵıp sonıń menen birge ótken zaman tájiriybesin dıqqat penen úyreniw tiykarında biz tolıq ıseniwimiz kerek bolǵan tiykarǵı psixologiyalıq nızam sonnan ibarat kisiler dáramatları ósiwi menen, ádetde, óz tutınıwların asırıwǵa beyimler, biraq dáramatları ósińki dárejede emes”
Salıqlar tólengennen keyin qalǵan paydanıń bir bólegi tutınıw etiledi, ekinshi bólegi bolsa jamǵariladi, sol sebepli de tutınıwǵa hám toplawǵa ortasha beyimlik jıyındısı 100% ke yamasa koefficiyent kóriniste 1 ge teń: ARS + ARS = 100% yamasa 1.
Úy xojalıqları ıqtıyarındaǵı dáramatlarınıń ósińki bólegin yamasa tutınıw etedi, yamasa jamǵaradi.
Tutınıwdaǵı ózgerislerdiń sol ózgeriwdi keltirip shıǵarǵan ıqtıyarındaǵı dáramat ózgeriwdegi úlesi tutınıwǵa shekli beyimlik dep ataladı.
Δ S
MPC = ----------- x100
Δ Yd
Bul jerde: MPC (marginal propensity tap consume) - tutınıwǵa shekli beyimlik.
Joqarıda keltirilgen maǵlıwmatlarına kóre iqtiyardagi dáramat 410 sh.b. den 430 sh.b. ke asqan jaǵdayda MRSni esaplaymiz.
Δ S =420 - 405 =15; Δ Yd =430 - 410 = 20;
MRS = (15/20) 100=75%;
Bul sonı ańlatadı, dáramat 100 % ke (yamasa bir birlikke) ózgergende tutınıw 75 % (yamasa 0, 75) ke ózgeredi.
Jiynawdaǵı ózgeriwdiń iqtiyardagi dáramat ózgeriwdegi úlesi toplawǵa shegaralanǵan beyimlik dep ataladı.
Δ S
MRS = ------------x100
Δ Yd
Bul jerde: MPS (marginal propensity tap saving) - toplawǵa shekli beyimlik.
Joqarıda keltirilgen mısalda:
Δ Yd = 430 - 410 = 20 Δ S = 10 - 5 = 5
MR S = (5/20) 100 = 25%;
Sonday etip, tutınıwǵa shekli beyimlik 0,75 ti shólkemlesken bolsa, fondqa shekli beyimlik 0,25 ti quraydı. Paydanıń ósińki bólegi yamasa tutınıwǵa, yamasa fondqa sarplanadı. Sol sebepke kóre tutınıw hám jamǵariwǵa ortasha beyimlik kórsetkishleri jıyındısı 100% ke yamasa koefficiyent kórinisinde 1 ge teń boladı.
MRS + MRS =100% yamasa 1.
MRS hám MRS talay turaqlı kórsetkishler bolıp, júdá aste ózgeriwge ushraydı.