Reje: Pul qarjların auditorlıq tekseriwinen ótkeriwdiń tiykarǵı maqseti

Tema: Audittordıń banklar menen baylanısın tártipke salıw
Reje:

1. 
   Pul qarjların auditorlıq tekseriwinen ótkeriwdiń tiykarǵı maqseti.
   
2. 
   Kassa, kassa mámileleri hám pul hújjetleri auditi
   
3. 
   Audittordıń banklar menen baylanısın
   

Pul qarjların auditorlıq tekseriwinen ótkeriwdiń tiykarǵı maqseti: kassadaǵı milliy hám shet el valyuta daǵı naq pul qarjları, banktegi esap -kitap schotı, valyuta schotları hám basqa arnawlı schotlarga tiyisli mámilelerdi auditorlıq tekseriwinen ótkerip, finanslıq esabattıń «Pul qarjları» bólimi boyınsha maǵlıwmatlardıń isenimliligi hám banktegi schotlarda pul qarjların esapqa alıw stilistikasiniń Ózbekstan Respublikasında ámel qılıp atırǵan normativ hújjetlerge muwapıqlıǵı tuwrısında juwmaq qáliplestiriw, olar saqlanıwı hám isletiliwiniń maqsetke muwapıqlıǵı, natiyjeliligi hám de nızamlılıǵın támiyinlew, sonıń menen birge esapqa alıwdı jetilistiriwden ibarat.

Bul maqsetti ámelge asırıw ushın tómendegi wazıypalardı sheshiw zárúr: inventarizaciya ótkeriw jolı menen kassa daǵı ámeldegi pul qarjları, qımbat qaǵazlar muǵdarı hám summalarınıń haqıyqıy qaldıg'ini anıqlaw, kassa mámilelerin esapqa alıwda «Yuridikalıq shaxslar tárepinen kassa mámilelerin ámelge asırıw qaǵıydalari»ga (Ózbekstan Respublikası Ádillik ministrligi dizimge alınǵan №565, 17-dekabr 1998) qaysı dárejede ámel qılınıp atırǵanlıǵın anıqlaw ; bank shólkemindegi esap -kitap, valyuta hám basqa arnawlı schotlar boyınsha ámelge asırılǵan mámilelerdi tekserip shıǵıw ; ótkerilgen tekseriw tiykarında aralıq akt dúziw hám juwmaq qılıw.
Pul qarjları boyınsha mámilelerdi tekseriwde auditor tómendegi maǵlıwmat dáreklerinen paydalanadı:

• 
  esap júrgiziw siyasatı tuwrısındaǵı buyrıqtıń pul qarjları esabına tiyisli bólimi;
  
• 
  banktegi esap -kitap, valyuta hám basqa arnawlı schotlar boyınsha mámilelerdi ámelge asırıwdı hám bul mámilelerdi buxgalteriya esabında sáwlelendiriwdi tártipke soluvchi tiykarǵı normativ hújjetler (Ózbekstan Respublikasında naq pulsiz esap -kitaplar tuwrısında Qaǵıyda (jańa redakciyası) (Ózbekstan Respublikası Ádillik ministrliginde dizimge alınǵan №496, 8-oktyabr 1999);
  
• 
  buxgalteriya esabatları (buxgalteriya balansı (1-forma) hám pul aǵısları tuwrısındaǵı esabat (4-forma);
  
• 
  salıq esabatı (swmdagi hám sırt el valyutasındaǵı schotlar tuwrısında maǵlıwmat);
  
• 
  bankdagi schotlar boyınsha mámilelerdi esapqa alatuǵın sintetik esap registrlari;
  
• 
  banktegi schotlarǵa tiyisli mámilelerdi rásmiylestiretuǵın dáslepki hújjetler;
  
• 
  banktegi schotlarga tiyisli mámilelerdi sáwlelendiriw ushın qollanılatuǵın jumısshı schotlar jobası;
  
• 
  buxgalteriya esabınıń kárxanada qollanılatuǵın forması hám banktegi schotlardagi aqshalardı esapqa alıwǵa tiyisli registrlar dizimi;
  
• 
  banktegi schotlardagi pul qarjların esapqa alıw menen baylanıslı bolǵan dáslepki hújjetlerdiń hújjetler aylanıw grafigi;
  
• 
  banktegi schotlarga tiyisli mámileler boyınsha pul hám esap-kitap hújjetlerin qol qoyıw huqıqına iye shaxslar dizimi.
  

Auditor (auditorlar toparı) kassa daǵı pul qarjları hám kassa mámilelerin hújjetler tiykarında tekseriwdi baslawdan aldın, ádetde, kassa daǵı naq pullar, qımbatlı qaǵazlar hám qatań esabat blankların tekseriwden ótkeredi. Bunda pul qarjların esapqa alıwǵa tiyisli respublikamızdaǵı nızamlar hám normativ hújjetlerge tıykarlanıw zárúr.
Kassa, kassa mámileleri hám pul hújjetleri auditi
Kassanı tekseriwdi baslaǵanda auditor tómendegilerdi anıqlawı kerek:

• 
  Tekserilip atırǵan kárxanada bir yamasa bir neshe kassir (yamasa soǵan kepillikli shaxslar) islewin;
  
• 
  kassirdıń tek tekserilip atırǵan kárxanada islewi yamasa orındoshlik tiykarında basqa kárxanalarǵa da xizmet kórsetiwi;
  
• 
  kassirdıń kassa mámilelerin júrgiziw qaǵıydaları menen tanısqanlıǵı;
  

Kassanı teksergende auditor tómendegi tártipke ámel qılıwı kerek: kassanı tekseriw, tekserilip atırǵan kárxana bas buxgalteri hám kassiri qatnasıwında ámelge asıriladı, tekseriw waqtında basqa shaxslar qatnasıwı múmkin emes; kassanı tekseriw waqtında barlıq kassa mámileleri toqtatıladı. Kassanı tekseriw múmkinshiligi bolmay qalǵanda yamasa bir neshe kassa bolǵanda olardıń barlıǵı auditor tárepinen muhrlanib, giltler kassirda, móhir bolsa auditorda saqlanadı;

• 
  kassadaǵı naq pullar, qımbatlı qaǵazlardı sanaw auditor, kassir hám bas buxgalter tárepinen ámelge asıriladı. Pullar kassada taxtlangan (oramda) yamasa tarqaq halda bolıwdan qaramastan, barlıǵı sanaqtan ótkeriliwi shárt;
  
• 
  sanaw tawsılǵanınan keyin auditor tekseriwde anıqlanǵan pul qarjlarınıń summası haqqında bólek (aralıq) akt dúzedi.
  
• 
  túrli adamlardıń tilxatlari, tolıq rásmiylestirilmagan kassa shıǵın orderlari, vedomostlar, schotlar hám basqa soǵan uqsas hújjetler kassa daǵı naq pul qaldıg'iga qosılmaydı hám auditor tárepinen tastıyıqlaytuǵın kassa hújjeti retinde qabıl etińmeydi. Sonıń menen birge, kassadan naq pul beriw boyınsha kimga, kimnıń tapsırigi menen, qashan, qaysı maqsetler ushın qansha summada pul berilgenligi kórsetiledi hám shubxali hújjetler anıqlanǵanında da sonday etiledi;
  
• 
  basqa kárxana, shólkem hám adamlardıń pulları hám de bahaliklarini kárxana kassasında saqlaw qadaǵan etilgenligi sebepli, kassada saqlanıp atırǵan barlıq pul hám basqa bahalıqlar auditor tárepinen tekserilip atırǵan kárxanaǵa tiyisli dep esaplanıwı kerek.
  
• 
  auditor kassada aslamsha shıqqan pul yamasa kemislikti tekseriw aktında kórsetedi hám usı waqıtta aslamsha shıǵıw yamasa kemislik sebepleri haqqında kassirdan jazba túsindiriw xati alıw kerek.
  

Auditor tuwrı rásmiylestirilgen kassa hújjetlerin kassirga esabat dúziw hám ol jaǵdayda tekseriw waqtında bolǵan qaldıqtı kórsetiw ushın beredi. Tekseriw waqtında kassada mıynet haqı tolıq tarqatılıp ulgirmegen vedomostlar bar bolsa, auditor bas buxgalter hám kassirga vedomostlarni belgilengen tártipte esabatqa qosıwdı usınıs etedi. Egerde kassanı tekseriw, mıynet haqı tarqatıw dáwirine tuwrı kelip, kóp xızmetkerlerge mıynet haqı tarqatilmagan vedomostlar bolsa, bunday vedomostlar kassir esabatına qosılmastán, aktda kassa esabatına kiritilmegen, bólekan tolıqnǵan shıǵın hújjetleri (tólew vedomostlari) retinde jazıp qoyılıwı múmkin. Bul halda hár bir tólew vedomostida qaysı tártip nomeri boyınsha mıynet haqı berilgenligi jáne onıń jámi summası kórsetiledi. Bul jazıw kassir, bas buxgalter hám auditor qolları menen tastıyıqlanadi.
Sonıń menen birge, kassanı tekseriwde kassada saqlanıp atırǵan qımbatlı qaǵazlar (aktsiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar hám basqalar), YoMM talonları, qatań esabat blankalari, kórkem oneroriya hám dem alıw úyleri jollanbaları, aviachiptalar hám basqa qımbatlı qaǵazlar da tekserilip, olardıń bar ekenligi aktda kórsetiledi.
Auditor kassa daǵı pul qarjların tekseriw menen birge usı waqıtta seyflar (ottada janbaytuǵın shkaflar), kassanıń úskeneleniwi, jumıs kúniniń aqırında kassa qapıları hám seyflar (shkaflar) muhrlanishi, signalızatsiya ornatılǵanlıǵı jáne onıń islewi, kassanı qorǵawdıń dúziliwi, kassir «alındı», «tólenedi» degen shtamplar menen támiyinlengenligi de tekseriledi.
Pútkil tekserilip atırǵan dáwir tiyisli barlıq kassa hújjetleri jabılasına tekseriliwi shárt.
Auditor banktegi esap -kitap schotıdan alınǵan pullardı tolıq hám waqıtında tabıs etilgenligin tekseriwde mámilelerdi óz-ara salıstırıwlaw usılın qollaydı. Bunda № 1-jurnal orderinıń vedomost tárepinde 5010 -«Milliy valyuta daǵı pul qarjları» schotınıń depeti boyınsha sáwlelendirilgen summalardı №2-jurnal orderda sáwlelendirilgen. 5110 -«Esap -kitap schotı»dıń kredit oborotları menen salıstırıladı olar bir-birine tuwrı keliwi shárt.
Tuwrı kelmaslik halları dus kelgende summalar kassa tabıs orderlari, bank kóshirmeleri, kassir esabatları, shekler koreshoklari menen salıstırıladı, zárúr jaǵdaylarda bolsa tikkeley bank shólkeminde tekseriledi.
Eger bank kóshirmelerinde óshirilgen, tuwrılanǵan, sonıń menen birge, qaldıqlar tuwrı kelmese, banktegi esap -kitap schotıdan isenimli kóshirmeni alıw zárúr.
Kassa mámilelerin tekseriwde kassa esabatına qosımsha etilgen hújjetlerdiń tómendegi formalarınan paydalanıladı: KO-3 yamasa KO-3 aforma. «Tabıs hám shıǵın kassa hújjetlerin dizimge alıw jurnali», ordersiz rásmiylestiriletuǵın pul tabısı hújjetleri, KO-4 forma «Kassa dápteri», KO-5 forma «Kassir tárepinen qabıl etilgen hám berilgen pullardı esapqa alıw dápteri», 5010 «Milliy valyuta daǵı pul qarjları», 5020 -«Shet el valyuta daǵı pul qarjları», 5520 -«Shek dápterchalari», 5610 -«Pul ekvivalentlari», 5710 -«Joldaǵı pul qarjları» hám 5810 -«Qımbatlı qaǵazlar» schotları júritiletuǵın esap registrlari (Jurnal -orderlar, vedomostlar, dápterler, Bas dápter, tiyisli sánege dúzilgen balanslar hám basqalar ).
Bunda kassa hújjetlerin rásmiylestiriwge de itibar beriw zárúr, atap aytqanda hár bir hújjette alıwshılar qolı bar ekenligi; tabıs hújjetlerine «alındı» degen, shıǵın hújjetlerine bolsa «tóledi» degen shtamplar basılǵanlıǵı hám de olardıń sánesi kórsetilgenligi, sonıń menen birge, olarda óshirilgen hám dúzetilgan ızlar joq ekenligi anıqlanıwı kerek.
Ámeliyatda kassaǵa tiyisli suiste'mol etiwler tiykarlanıp mıynet haqı hám esapdor summalar boyınsha kóp ushraydı. Bunda vedomostlarga «o'lik janlar»ni kirgiziw, beriliwi kerek bolǵan jámi summanı asırıp kórsetiw, kassa esabatına qayta qosıw maqsetinde shıǵın hújjetlerin aldınǵı kassa esabatlarınan shıǵarıp alıp, sánesin ózgertiw hám tuzilayotgan kassa esabatına kiritip, odaǵı summanı ekinshi márte esaptan shıǵarıw halları da ushraydı. Auditor bulardan tısqarı kassa mámilelerin tekseriw processinde tómendegilerge de bólek itibar beriwi kerek:

• 
  tekserilip atırǵan kassanıń kárxanada hár sherekte kútpegende tekseriliwi;
  
• 
  kassirnıń kassa esabatların waqıtında tapsırıwı;
  
• 
  kassa esabatlarında hám kassa dápterinde esabatlardı hám de oǵan qosımsha etilgen hújjetlerdi tekseriwge qabıl etilgenligi tuwrısında bas buxgalter yamasa orınbasarınıń qolı bar ekenligi;
  
• 
  mıynet haqı beriw, xızmet saparı hám xojalıq sarp etiwlerine hám basqa maqsetler ushın bankten alınǵan pullardıń maqsetke muwapıq isletiliwi;
  
• 
  kassa qaldıqlarınıń tekserilip atırǵan kárxana ushın bank tárepinen belgilengen limitga tuwrı keliwi;
  
• 
  berilmegen mıynet haqı summaları hám realizatsiyadan túsken nakd pul dáramatlarınıń bankke waqıtında tapsırılıwı;
  
• 
  naq pullardı biygana shaxslarǵa isenim xatız beriw halları hám soǵan uqsawlar;
  
• 
  to'lg'azilmagan sheklerge baslıq hám bas buxgalter tárepinen qol qoyılıwı hám sheklerdi kassirga bankten pul alıw sıyaqlında ǵárezsiz toltırıw ushın beriw halları;
  
• 
  shek dáptershesi bas buxgalter seyfida saqlanıwı ornına ámeldegi tártipti buzib, kassirga berip qoyılǵanlıǵı;
  
• 
  kárxanada «Kassa tabıs hám shıǵın hújjetlerin dizimnen ótkeriw dápteri» (KO-3 forma) hám «Kassa dápteri» (KO-4 forma) dıń bar ekenligi, dápterlerdiń barlıq betleri nomerlenip, aqırǵı betida betler sanı kórsetilgenligi, sabaq ótkerip boglanganligi hám de baslıq hám bas buxgalter qolı menen tastıyıqlanib mórlengenligi;
  
• 
  kassa orderlari hám basqa pul hújjetlerinde tiyisli lawazımlı shaxslar hám pul alıwshılar qollarınıń bar ekenligi hám olardıń haqıyqıylıǵı;
  
• 
  kassa hújjetlerine arnawlı shtamp basılıwı;
  
• 
  pul qarjları, ǵárejetler hám basqa balans schotlarıga alıp barılıp esabat usınıs etilmeytuǵın mámilelerdiń nızamlılıǵı;
  
• 
  kassa mámilelerine tiyisli schotlar boglanishlari (korrespondenciyalari) dıń tuwrılıǵı;
  
• 
  tólenbegen summalardıń waqıtında deponentga ótkeriliwi hám h. k.
  

Auditor bunday faktlar ámeldegi bolǵanda bul mámilelerdiń sebebin, olar kimnnıń buyrıqı menen ámelge asırılǵanlıǵı hám bunıń arqasında suiste'mol qılıw tuyıqitilmaganligini da anıqlawı kerek.
Kassa hújjetlerin tekseriw usı waqıtta kassa hám finans ıntızamın tekseriw bolıp da esaplanadı.
Banktegi schotlarga tiyisli mámilelerdi esapqa alıw hám baqlawdıń jaǵdayın tekseriw.
Auditor banktegi schotlarga tiyisli mámileler auditini banktegi milliy hám sırt el valyutasındaǵı pul qarjları tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı hám de olarǵa qosımsha etilgen salıq esabatın tekseriwden baslaydı. Bunda barinen burın bankte ashılǵan schotlar sanı hám nomeri hám de qaysı bankte ashılǵanlıǵın anıqlanadı. Bul maǵlıwmatlar auditorga barlıq schotlar boyınsha bank kóshirmelerin hám hár bir schyot boyınsha esap registrlarini tekseriw ushın kerek boladı.
Keyininen auditor kárxana hám bank ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdiń yuridikalıq tiykarların anıqlaydı, bank xızmeti kórsetiw tuwrısındaǵı shártnamanıń Ózbekstan Respublikası Puqaralıq Kodeksi normalariga muwapıqlıǵın tekseredi.
Banktegi schotlar boyınsha pul qarjları tabısı hám shıǵımına tiyisli mámileler bankte tiyisli dáslepki hújjetler menen rásmiylestiriledi. Bul dáslepki hújjetlerdiń formaları hám toltırıw tártibi Ózbekstan Respublikası Oraylıq Banki jollamalarında belgilengen. Bunday hújjetlerge tómendegiler kiredi:
* bank kóshirmeleri (bank tárepinen tastıyıqlanib qosımsha etilgen esap -kitap tólew hújjetleriniń formaları menen); tólew tapsırmanaması, tólew talapnaması, tólew tapsırmanoma-talapnaması, tólew orderi, inkassa tapsırmanaması (buyrıqı ), esap -kitap schotıga naq pul tapsırıw ushın arza, valyutanı májburiy satıw ushın tapsırmanoma, valyuta satıp alıw ushın tapsırmanoma, rezidentnıń satıp alınǵan valyutanı swmga aylandırıw tuwrısındaǵı buyrıqı hám basqalar ;
* bank esap -kitap hújjetlerine qosımsha etiletuǵın hám ámelge asırılǵan mámilelerdiń nızamlılıǵın tıykarlaytuǵın dáslepki hújjetler.
Auditor hújjetlerdiń tuwrı rásmiylestirilishini tekseredi, hújjetlerdi arifmetik tekseriw hám banktegi schotlar boyınsha ámelge asırılǵan mámilelerdiń nızamlılıǵın tekseriwden ótkeredi.
Auditor banktegi schotlardan aktseptsiz (razılıqsız ) esaptan shıǵarıwǵa tiyisli mámilelerdi tekseriwge bólek itibar qaratıwı kerek. Bunday jaǵdaylar tek sud sheshimi, tikkeley nızam kórsetpeleri, klienttiń bank shártnaması tiykarında ámelge asırılıwı múmkin.
Banktegi schotlar boyınsha mámileler Ózbekstan Respublikası Salıq nızamshılıǵına muwapıq salıqlar yamasa jıynawlardı undirish tuwrısındaǵı qarardı támiyinlew ushın toqtatılıwı múmkin. Bul sheklewler Ózbekstan Respublikası Puqaralıq Kodeksine muwapıq atqarıw qılıw gezegi salıq tólewge tiyisli minnetlemelerden aldın tolıqnatuǵın tólewlerge tiyisli emes. Banktegi mámilelerdi toqtatıw salıq organınan bunday mámilelerdi toqtatıw tuwrısındaǵı qarar alınǵan waqıttan tap bul qarar biykar etińunga shekem ámel etedi.
Buxgalteriya esabatınıń isenimliligin tastıyıqlaw ushın odaǵı kórsetkishlerdiń sintetik hám analitik esap, bank kóshirmesi maǵlıwmatlarına sáykesligin tekseriw kerek.
Tekseriw processinde atqarılatuǵın ámeller auditornıń jumısshı hújjeti menen rásmiylestiriledi. Ayırmashılıqlar anıqlanǵanında parq summaların kórsetiw hám olardıń sebeplerin ashıp beriw zárúr.
Sonday etip, banktegi 5110 «Esap -kitap schotı», 5210 «Mámleket ishindegi valyuta schotları», 5220 «Shet el degi valyuta schotları», 5510 -«Akkreditivlar», 5520 «Shek dápterchalari» hám 5530 «Basqa arnawlı schotlar» boyınsha ámelge asırılǵan bank mámilelerin tekseriwde tómendegilerdi ámelge asırıw zárúr :
* kárxananıń neshe esap -kitap schotı, valyuta schotı hám arnawlı schotı bar ekenligi, sonıń menen birge olar qaysı bank mákemelerinde ashılǵanlıǵın anıqlaw ;
* schotlar sanın anıqlap, balanstıń «Esap -kitap schotı», «valyuta schotı», «Banktegi arnawlı schotlar»-zatları boyınsha qaldıqlardı jáne bul schotlar boyınsha bank kóshirmelerindegi bul balans sánesine bolǵan qaldıqlardı salıstırıw, sonıń menen birge, bank kóshirmelerinde sáwlelendirilgen summalardı qosımsha etilgen dáslepki hújjetlerde sáwlelendirilgen summalar menen salıstırıwlaw kerek;
* ámelge asırılǵan mámilelerdiń Ózbekstan Respublikasında ámel qılıp atırǵan nızamshılıq hám normativ hújjetlerge muwapıqlıǵın tekseriw;
* banktegi schotlardan alınǵan kóshirmeler hám kóshirmelerge qosımsha etilgen, muomulalarni tastıyıqlaytuǵın hújjetlerdiń tuwrı rásmiylestiriwin tekseriw;
* bank kóshirmelerinde hám banktegi pul qarjları esapqa alınatuǵın registrlarda pul qarjlarınıń tabısı hám shıǵımı boyınsha oborotlardı jıynawdı hám kún aqırına qaldıq shıǵarıwdıń tuwrılıǵın arifmetik tekseriw;
* bank kóshirmelerindegi, buxgalteriya esabı registrlaridagi hám Bas dápter degi jazıwlardı hám de Bas dápter degi qaldıqlar hám balans elementlarınıń sáykesligin tekseriw;
* bank mámileleriniń buxgalteriya esabı schotlarıda tuwrı sáwlelendirilganligini anıqlaw zárúr. (Mısalı : kassaǵa alınǵan naq pullardı 5010 «Milliy valyuta daǵı pul qarjları» schotı depetida sáwlelendiriw ornına basqa schotlarga aparıw hallarına jol qoyılmalıǵin anıqlaw );
* bank kóshirmesinde sáwlelendirilgen hár bir mámile tiyisli dáslepki hújjetler (schotlar, tólew tapsırmaları, tólew talapnamaları, shártnamalar, akt protsentovkalar hám basqalar) menen tastıyıqlanishi kerek. Bank kóshirmelerine qosımsha etilgen
* dáslepki hújjetler tómendegi tártipte gruppalarǵa bólinedi; aldın bank kóshirmelerine tabıs hújjetleri, olardan keyin bolsa barlıq shıǵın hújjetleri izbe-iz qosımsha etiledi;
* bank kóshirmelerin bunday tártipte tekseriw bank hújjetlerin ámelge asırılǵan mámilelerdiń mánisine kóre tekseriw menen birge ámelge asırılıwı kerek. Bunda auditor tómendegilerdi anıqlawı kerek:
* tavarsız schotlar hám basqa nızamǵa qarsı mámileler boyınsha avanslar (avanslar) hám tólewlerdiń nadurıs ótkeriliwine jol qoyılmayotganligi (tekserilaetgan kárxanaǵa baylanıslı bolmaǵan, basqa kárxanalar haridlari hám sarp etiwlerine tiyisli schotlarni tólew hám h. k.);
* Tavar -material bahalıqlardı máwsimiy jiynaw, orınlanǵan jumıslar ushın buyırtpashılar tárepinen usınıs etilgen schotlarni tólew maqsetinde alınǵan bank ssudalaridan waqıtında hám tuwrı paydalanıw hám h. k., ssuda alıw ushın usınıs etilgen hújjetlerdiń tuwrılıǵı;
* bankten alınǵan limitlangan hám limitlanmagan shek dáptersheleriniń esapta tuwrı sáwlelendirilganligi hám nızamlı paydalanılıp atırǵanlıǵı (olardıń qatań esapta turatuǵın hújjetler retinde esapqa alınıwı), olar esapdor shaxslarǵa tilxat boyınsha berilip atırǵanlıǵı;
* esapdor shaxslar tárepinen shek dáptersheleriniń isletiliwi tuwrısında esabat dúzilisi, esapdor shaxslar esabatlarındaǵı qaldıq hám oborotlardıń arnawlı ssuda schotı boyınsha qaldıq hám oborotlarǵa sáykes keliwi;
* sheklerdiń nomerleri, sáneleri hám summalardıń transport hújjetlerinde kórsetiliwi hám x. k.;
* akkreditivlar orkali ámelge asırilatuǵın mámilelerdiń tuwrılıǵı hám nızamlılıǵı, usınıń menen birge bunday esap -kitaplardı da anıqlaw zárúr ;
Bulardan tısqarı, kárxananıń tólewge uqıpsızligi júzege kelmeyotganligi hám bunday halda kárxananıń finanslıq jaǵdayın jaqsılaw boyınsha qanday sharalar kórilgenligi de anıqlanadı.
Bank mámilelerin tekseriw sıyaqlında auditor 5710 -«Joldaǵı pul posılkaları» schotıda sáwlelendirilgen summalardıń xaqqoniyligini da tekseriw kerek. Kópshilik jaǵdaylarda buyırtpashılar orınlanǵan jumıslar ushın aldınan ótkerilgen tólewler múddeti ótip ketkeninde depitor qarızlardı esabatda kemeytirip kórsetiw maqsetinde summalardı 5710 schyotga júrgizediler.
Ámeldegi tártipke kóre 5710 schyotda bank shólkemi kassasına yamasa pochtaǵa tapsırılıp, biraq kárxananıń 5110 «Esap -kitap schotı» yamasa arnawlı schotına kelip pullar (dáramatlar) sonıń menen birge, tekserilip atırǵan kárxanaǵa basqa kárxana yamasa joqarı shólkemnen ótkerilgen, lekin tekserilip atırǵan kárxananıń esap -kitap schotıga esap beriw ayında kelip túspegen, yaǵnıy ay aqırına jolda bolǵan summalar sáwlelendiriliwi kerek. Buxgalterlik esabında 5710 -schyotga tiyisli mámilelerdi sáwlelendiriw ushın tómendegi hújjetler tiykar boladı; dáramat tapsırilganda bank muasasasi kassası yamasa pochta tárepinen berilgen, pul tapsırilganligi haqqındaǵı bilet; pul mámilelerin ótkeriwde bolsa pulni qabıl etip alǵan bank shólkemi yamasa pochta bóliminiń atı, nomeri, sánesi hám summa kórsetilgen kárxana xabarnaması.
5110 -«Esap -kitap schotı» ga kelip túsken pul qarjların tekseriwde, olardı tabıs qılıwdıń tuwrılıǵı hám tolıqlıǵı anıqlanadı. Mısalı, kassa mámilelerin tekseriw jaraenida barlıq bank kóshirmelerinde bankke tapsırılǵan naq pul badallari bólek belgilep qoyılıwı kerek.
Esap -kitap hám valyuta schotlarıdan pul qarjların esaptan shıǵarıw boyınsha bankten alınǵan naq pullardıń waqıtında tolıq qabıl etiliwi hám de maqsetke muwapıq isletiliwine bólek itibar qaratıw zárúr. Pul qarjların ótkeriw, buyım jetkizip beretuǵınlarǵa qarızlardıń oranıwı, olardan paydalanıwdıń shınlıǵı hám tıyanaqlılıǵın támiyinlew maqsetinde bul schotlar tekseriledi.
Auditor aktseptlangan tapsırmalar menen baylanıs bólimi arqalı pul ótkerilgende qatege jol qoyılmalıǵin da tekseriwi kerek. Bunda ámeldegi hám deponentlangan mıynet haqı, atqarıw betalari boyınsha uslanǵan summalar eki esapdor summalar hám h. k. tekseriledi.
Pul ótkerilip atırǵan waqıtta ótkerilish qásiyetleri hám ótkerilip atırǵan summa tuwrılıǵı (dáslepki esap hújjetlerine salıstırıw jolı menen) sonıń menen birge, ótkeriwlerdi alatuǵın shaxslar diziminiń isenimliligi tekseriliwi kerek.
«Esap -kitap schotı»ga tiyisli mámileler sintetik esabı tuwrılıǵı hám tolıqlıǵın tekseriw.
Auditor barinen burın, esap-kitap schotı menen baylanıslı bolǵan bank mámilelerine tiyisli úlgili buxgalteriya jazıwlarınıń klassifikaciyalaǵıshı menen tanısıp shıǵıwı zárúr. Bul eń kóp ushraytuǵın mámilelerdi anıqlaw hám schotlar baylanısıwınıń tuwrılıǵın tekseriwge múmkinshilik beredi. Eger kárxanada bunday klassifikaciyalaǵısh joq bolsa, Bas dápter degi schotlar baylanısıwınan paydalanıp, tiyisli informaciyaǵa ıyelew múmkin. Bunda kárxana iskerligine tán bolmaǵan mámilelerge tiyisli schotlar baylanısıwına bólek itibar qaratıw zárúr.
Eger bank xızmeti kórsetiw shártnamasında bank tárepinen kárxananıń pul qarjlarınan paydalanıwı názerde tutılǵan bolsa, auditor alınǵan procentlerdiń kárxanada hár ayda dáramat retinde sáwlelendiriliwi yamasa olardıń esap -kitap schotıga rasında ótkeriliwine qaray sáwlelendirilishini tekseriwi kerek. Alınatuǵın procentlerdi nadurıs sáwlelendiriw tekǵana esabat dáwirindegi finanslıq nátiyjelerdiń buzib kórsetiliwine, bálki kárxanaǵa salıstırǵanda salıq organı tárepinen finanslıq jaza ilajları (járiymalar) qollanılıwına alıp keliwi múmkin.
Sonıń menen birge, auditor esap -kitap schotıga tiyisli mámileler auditida tómendegilerdi de tekseredi:
* esap registrlarini júrgiziw tártibi;
* bankte ashılǵan hár bir esap -kitap schotı boyınsha sintetik esap registrinıń júritiliwi, jıynama registr dúzilisi;
* esap -kitap schotıdagi pul qarjları háreketine tiyisli mámilelerdiń sintetik esap registrlarida waqıtında sáwlelendiriliwi; hár bir bank kóshirmesi maǵlıwmatlarınıń esap registrlariga jazıp barılıwı;
* bank kóshirmesi hám esap registrlaridagi summalar teńligi.
Satılǵan ónimler, orınlanǵan jumıs hám kórsetilgen xızmetler haqini tólew esabına qarıydarlar hám buyırtpashılar tárepinen ótkerilgen pul qarjlarınıń tolıq tabıs etiliwin tekseriw sıyaqlında 5110 -«Esap -kitap schotı»dıń depeti boyınsha jazıwlar 4010 -«Qarıydarlar hám buyırtpashılardan alınatuǵın schotlar» boyınsha esap registrlarinıń kredit oborotları salıstırıwlanıwı zárúr.
Bankler hám basqa finans-kredit shólkemlerinen kredit kórinisinde alınǵan pul qarjlarınıń tabısı, pul qarjlarınıń basqa esap -kitap schotlarıdan qabıl etiliwi 6810 -«Qısqa múddetli bank kreditleri», 6820 -«Qısqa múddetli qarızlar», 7810 -«Uzaq múddetli bank kreditleri», 7820 -«Uzaq múddetli qarızlar», 5510 -«Akkreditivlar», 5520 -«Shek dápterchalari», 5530 -«Basqa arnawlı schotlar», hám de bank kóshirmeleri hám olarǵa qosımsha etilgen hújjetler boyınsha buxgalteriya esabı registrlarinıń jazıwları keri salıstırıw jolı menen tekseriledi.
Bank kassasına tapsıriletuǵın naq pul qarjlarınıń tolıq tabıs etiliwin tekseriwge auditor bólek itibar qaratıwı kerek. Onıń ushın bank kóshirmeleri, olarǵa qosımsha etilgen hújjetler menen 5010 -«Milliy valyuta daǵı pul qarjları» schotınıń krediti boyınsha júritiletuǵın esap registri maǵlıwmatları keri tekseriledi.
Pul qarjlarınan qanshellilik shın hám tıyanaqlı paydalanıwdı anıqlaw ushın, olardıń buyım jetkizip beretuǵınlardan qarızlardı orawǵa esap -kitap schotıdan ótkeriliwin, 6010 -«Buyım jetkizip beretuǵınlar hám jalawshılarǵa tolıqnatuǵın schotlar» schotı boyınsha esap -kitap mámilelerin auditorlıq tekseriwinen ótkeriw bóliminde analiz qılıw kerek.
5110 Esap -kitap schotı»dıń krediti hám 2010 -«Tiykarǵı islep shıǵarıw», 2310 -«Járdemshi islep shıǵarıw», 2510 -«Umum islep shıǵarıw ǵárejetleri», 2720 -«Basqa islep shıǵarıwlar» hám basqa ǵárejet schotlarınıń depeti boyınsha mámileler dıqqat penen tekseriliwi kerek. Sebebi, usı jaǵdaylarda atqarılmaǵan jumıslar hám kórsetilmagan xızmetler ushın pul ótkeriw jasırınǵan bolıwı múmkin.
Banktegi esap -kitap schotıdan pul qarjlarınıń esaptan óshirilishini tastıyıqlaytuǵın dáslepki hújjetlerdi, ǵárejetlerdi esapqa alatuǵın schotlar menen baylanıslılıqta tolıq tekseriw hám analiz qılıw, ilimiy-izertlew jumıslarına etilgen sarp etiwlerdi, social -materiallıq xızmetler ushın tólew hám basqa ǵárejetlerdi esaptan óshiriwge tiyisli qáteler anıqlawǵa járdem beredi.
Bunday qáteler finanslıq nátiyjelerdiń buzib kórsetiliwine hám salıq menen baylanıslı qolaysız aqıbetlerge alıp keliwi múmkin.Banktegi esap -kitap schotıdan esaptan óshirilgen naq pul summaları (bank kóshirmesi hám oǵan qosımsha etilgen hújjetler, 5110 -schyotnıń kredit oborotı júritiletuǵın registr boyınsha ) hám naq pul qarjlarınıń kassaǵa tabısın (kassir esabatı hám 5010 -schyot depet oborotı júritiletuǵın registr boyınsha ) tekseriw esap -kitap schotıga tiyisli mámilelerdi auditorlıq tekseriwden ótkeriwde keri tekseriw bolıp esaplanadı. Bunda auditor tárepinen tómendegiler anıqlanıwı kerek:
* esap -kitap schotıdan naq pul aqshaın esaptan óshiriw mámilesi sáwlelendirilgen bank kóshirmesine kassa tabıs orderi kvitantsiyasi qosımsha etilgenligi jáne onıń tuwrı rásmiylestirilganligi;
* 5110 -«Esap -kitap schotı»dıń kredit oborotı (2-jurnal -order) hám 5010 -«Milliy valyuta daǵı pul qarjları» schotınıń depet oborotı (1-jurnal -ordernıń vedomost tárepi) boyınsha sintetik esap registrlari jazıwlarınıń teńligi tekseriledi.
Esap -kitap schotıga tiyisli mámilelerdi tekseriw sıyaqlında anıqlanǵan kemshiliklerdi auditor jumısshı hújjetlerinde belgilengenler etip baradı hám auditorlıq tekseriwiniń usı bólimi boyınsha dúziletuǵın aralıq akt menen rásmiylestiredi hám de oǵan tiykarlanıp auditorlıq esabatında sáwlelendiredi. valyuta schotlarıga tiyisli mámileler sintetik esabınıń tuwrılıǵı hám tolıqlıǵın tekseriw. Kárxana hám firmalar shet el valyutalardaǵı pul qarjlarınıń tolıq tabısqa alınıwın anıqlaw hám valyuta mámileleriniń esapta tuwrı sáwlelendirilishini tekseriw zárúrli másele esaplanadı.
Kárxanalar sırtqı ekonomikalıq iskerlikti ámelge asırıw sıyaqlında ónim (jumıs, xızmet) kiripinen dáramat aladılar, import tovarlar boyınsha tólewlerdi ámelge asıradılar, shet elge xızmet saparları boyınsha sarp etiwlerdi tóliydiler hám Ózbekstanda hám de sırt eller degi banklerde ashılǵan valyuta schotları arqalı basqa mámilelerdi ámelge asıradılar. Banklerde valyuta schotlarıni ashıw tártibi hám olar boyınsha mámilelerdi ámelge asırıw Ózbekstan Respublikası valyuta nızamchiligi hám de Oraylıq Bankiniń normativ hújjetleri menen tártiplestiriledi.
Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerekki, bank hújjetlerinde xalıq aralıq esap -kitaplar boyınsha qaldıqlar hám mámileler milliy valyuta hám sırt el valyutaları túrleri: AQSh dolları, nemis markası, ingliz funt sterlingi hám h. k. boyınsha kórsetiledi.
Ámeldegi nızamshılıqqa muwapıq yuridikalıq shaxs -rezidentlar tómendegi valyuta schotlarıga ıyelewleri múmkin:
* tranzit valyuta schotı - kiripden alınǵan valyuta tushumini tolıq kólemde esapqa alıw ushın mólsherlengen;
* arnawlı tranzit valyuta schotı - Ózbekstan Respublikası valyuta birjasında sırt el valyutasın swmga satıp alıw jáne onı taǵı satıwǵa tiyisli mámilelerdi esapqa alıw ushın mólsherlengen;
Ámeldegi valyuta schotı yuridikalıq shaxs kiripden alınǵan tushumnıń bir bólegin májburiy satqanınan keyin onıń ixtiyorida qalatuǵın aqshalardı hám valyuta nızamshılıǵına muwapıq schyotga tiyisli basqa mámilelerdi ámelge asırıw ushın mólsherlengen shet el degi valyuta schotı Ózbekstan Respublikası Oraylıq Bankiniń Arnawlı ruxsatnamasına muwapıq shet elde wákilxanalarına iye shólkemler ushın ashıladı.
Banktegi valyuta schotları boyınsha mámilelerdi tekseriw sıyaqlında auditor tómendegilerge bólek itibar qaratıwı kerek:
* ámeldegi valyuta mámileleri hám kapitaldıń háreketi menen baylanıslı valyuta mámileleri huqıqıy rejimine ámel etiliwi;
* valyuta mámilelerin ámelge asırıw ushın Ózbekstan Respublikası Oraylıq Bankiniń litsenziyasına iye bolǵan, kepillikli bankler arqalı valyuta mámilelerin ámelge asırıw;
* kepillikli banklerde ayırım valyuta mámilelerin ámelge asırıw ushın Ózbekstan Respublikası Oraylıq Banki tárepinen beriletuǵın ruxsatnamalar hám litsenziyalardıń bar ekenligi;
* yuridikalıq shaxs -rezidentlar tárepinen olar ixtiyorida ámeldegi bolǵan, legal kelip shıǵıwǵa iye valyuta qarjları shegarasında sırt el valyutasındaǵı esap -kitaplardı ámelge asırıw;
* 5210 -«Mámleketimizdegi valyuta schotları» schotı boyınsha ashılǵan «Tranzit valyuta schotları», «Arnawlı tranzit valyuta schotları», «Ámeldegi valyuta schotları», «Shet el degi valyuta schetlari» subschotlarıdagi valyuta qarjlarına tiyisli mámileler esabı.
valyuta schotları boyınsha mámilelerdi auditorlıq tekseriwinen ótkeriw bankte ashılǵan, sonday-aq sırt eller degi de, hár bir valyuta schotı boyınsha ámelge asıriladı.
Bunda sonı itibarǵa alıw kerek, eger Ózbekstan kárxanasınıń shet el bankte, Ózbekstan Respublikası Oraylıq Banki litsenziyası boyınsha ashılǵan schotı bolsa, bul litsenziya oǵan valyuta tushumini qabıllaw ushın tiykar bola almaydı. Sol sebepli Ózbekstan Respublikası Oraylıq Bankinde shet el banktegi schyotga valyutanı hár bir tabısı ushın arnawlı ruxsatnama bolıwı kerek.
Rezident bolıp esaplanǵan, kirip etiwshi shólkemler valyuta tushumi qabıl etiliwiniń tolıqlıǵı hám tuwrılıǵın tekseriwde, kepillikli banklerdegi olardıń valyuta schotları boyınsha tómendegilerdi anıqlaw kerek:
* shólkem valyuta tushumini sırt ellik sherikiniń reklamatsiyasini qanaatlandirıw esabına járiyma tólew yamasa zálellerdi oraw, yaǵnıy óz-ara talaplardı esapqa alıw tuwrısındaǵı talaplardı;
* kirip kontraktlari sıyaqlı, import kontraktlarini orınlaw sıyaqlında da óz-ara qarız jıljıtıwıw hallarına jol qoyılmalıǵi;
* Ózbekstan Respublikasına ótkeriliwi kerek bolǵan hám shet el degi rezidentnıń ixtiyoriga yamasa múlki qatarına ótken tushumdan tólewler ámelge asırilmaganligi. Alınǵan dáramat pul ótkeriw ámelge asırilgunga shekem tek bul dáramat alınǵan sırtqı ekonomikalıq mámile menen tikkeley baylanıslı bolǵan bank komissiyaları hám shıǵınlardı tólew ushın isletiliwi múmkin. valyuta tushuminıń tolıq tabıs etiliwin tekseriw ushın jıl dawamında túsken valyuta summası kirip etilgen tavar ma`nisi menen salıstırıwlanadı. valyuta schotıga tiyisli mámilelerin tekseriw sıyaqlında valyuta satıw hám satıp alıwǵa tiyisli mámilelerdiń tuwrı sáwlelendirilganligiga bólek itibar qaratıw kerek. Sebebi kárxanalar buxgalterlari kóbinese esapqa alıw stilistikasinde de, kurs ayırmashılıqların esap -kitap qılıwda da valyutanı swmga esaplab ótkeriwde kóplegen qátelerge jol qóyadılar.