Relyatsion algebra va relyatsion xisoblash elementlari

Relyatsion algebra va relyatsion xisoblash elementlari
REJA:
 Relyatsion algebra tillari.
 Relyatsion hisoblash tillari.
 Relyatsion ma‟lumotlar modelining asosiy tushunchalari.
RELYATSION ALGEBRA VA RELYATSION XISOBLASH ELEMENTLARI
1. Relyatsion MBda axborotlarni ortiqchaligini normallashtirish yo‘li bilan kamaytiriladi.
1. Relyatsion MBda axborotlarni ortiqchaligini normallashtirish yo‘li bilan kamaytiriladi.
2. Jadvallar ustida har xil amallar berish mumkin
1.To„plamlarni birlashtirish, kesishuv, ayirma, dekart ko„paytmalari kiradi.
2. Maxsus relyatsion amallar, ularga: proeksiya, birlashtirish, ajratish (tanlab olish) amallari kiradi.
Munosabatlar ustida amallar
Munosabatlar ustida amallar
Munosabatlar ustida har- xil amallar bajariladi. Relyatsion ma‟lumotlar modelini xususiyatlaridan biri ma‟lumotlarni qayta ishlashni relyatsion algebra operatorlari (amallari) yordamida amalga oshirishdir. Relesion algebrada quyidagi 8 ta operator keng ishlatiladi. Ulardan 4 tasi an‟anaviy to „plamlar ustidagi amallar kiradi.
An’anaviy (qabul qilingan) amallarga quyidagilar kiradi o Birlashtirish o Kesishuv
o Ayirma
o Dekart ko„paytma
Relational algebra operatorlarining simvol ko’rinishida
ifodalanishi
 Munosabatlar ustida amalni bajarish uchun
 ishlat iladigan tillarni ikki sinfga ajratishimiz mumkin:
Relyatsion algebra tillari
Relyatsion hisoblash tillari
Relyatsion (Munosabat) algebrasi
 Relyatsion algebra - protsedurali so'rov tili hisoblanadi.
 U bir yoki ikkita Relyatsiya(munosabat)ni kirish sifatida qabul qiladigan va natijasi
sifatida yangi munosabat hosil qiladigan operatsiyalar majmuasidan iborat.
 Bu operatsiyalar foydalanuvchiga asosiy qidirish so'rovlarini amalga oshirish imkonini
beradi.
Relyatsion algebra operatorlari
 Munosabat algebradagi asosiy operatsiyalar
o SELECT, PROJECT, UNION, SET DIFFERENCE, CARTESIAN PRODUCT,
va RENAME
 SELECT, PROJECT, va RENAME operatorlar yagona operatorlardir. sababi bitta
munosabat ustidan amal bajarishi va Unar operatorlar deb ataladi
 Qolgan 3 ta operatorlar UNION, SET DIFFERENCE, CARTESIAN PRODUCT, lar juft
munosabatlar ustidan amallar bajaradi (yoki Binary amallarni bajaradi)
Relyatsion algebra
Relyatsion Algebra
Yangi jadval
Jadval 1.
Jadval 2.
Jadval 3.
AND, OR, NOT
SELECT column1, column2, ... FROM table_name
WHERE condition1 AND condition2 AND condition3 ...;
Masalan:
SELECT * FROM Mijozlar
WHERE Manzili=‘Toshkent' AND Shahri=‘Toshkent';
AND, OR, NOT
SELECT column1, column2, ... FROM table_name
WHERE condition1 OR condition2 OR condition3 ...;
Masalan:
SELECT * FROM Mijozlar
WHERE Shahri=‘Toshkent' OR Shahri=‘Farg’ona';
AND, OR, NOT
SELECT column1, column2, ... FROM table_name
WHERE NOT condition;
Masalan:
SELECT * FROM Mijozlar WHERE NOT
Shahri=‘Toshkent'
DBMS, SQL, IN
SELECT column_name(s) FROM table_name
WHERE column_name IN (value1, value2, ...);
Masalan:
SELECT * FROM Mijozlar
WHERE Manzili IN (‘Yunusobod', ‘Chilonzor', ‘Olmazor');
ORDER BY
SELECT column1, column2, ... FROM table_name
ORDER BY column1, column2, ... ASC|DESC;
Masalan:
SELECT * FROM Mijozlar
ORDER BY Shahri;
SELECT * FROM Mijozlar
ORDER BY Yoshi ASC|DESC;
LIKE operatori
SELECT column1, column2, ... FROM table_name
WHERE columnN LIKE Condition;
Masalan:
SELECT * FROM Customers
WHERE CustomerName LIKE 'a%';
LIKE operatori
WHERE CustomerName
LIKE 'a%'
CustomerName atributidan "a“ harfi bilan boshlanadiganini
chiqaradi
WHERE CustomerName
LIKE '%a'
CustomerName atributidan "a“ harfi bilan tugaydiganini
chiqaradi
WHERE CustomerName
LIKE '%or%'
CustomerName atributidan tarkibida “or” mavjudlarini
chiqaradi
WHERE CustomerName
LIKE '_r%'
CustomerName atributidan ikkinchi harfi “r”bilan
boshlanadiganini chiqaradi
WHERE ContactName LIKE
'a%o'
CustomerName atributidan "a“ harfi bilan boshlanadigan va
“o” bilan tugaydiganini chiqaradi
BETWEEN operatori
SELECT column1, column2, ... FROM table_name
WHERE columnN LIKE Condition;
Masalan:
SELECT * FROM Products
WHERE Price BETWEEN 10 AND 20;
Relatsiyon algebra va ularning amallari.
Relatsiyon algebra va ularning amallari.
Eng pastki bosqich
Kortej
o Bunda dasturchi yozuvlar kortejlar bilan ishlaydi
Relyatsion algebra
o Bunda dasturchi munosabatlar ustida yuqori bosqichli amallar to‟plamini kiritadi
Eng yuqori bosqich –Hisoblash bosqichi
o Bunda dasturchi bevosita kompyuterga maxsus tillarda murojaat qiladi va
kompyuter bu murojaatni qabul qiladi
Relyatsion algebra va uning amallari.
 Relyatsion algebrada 4ta amal ishlatiladi:
o R ва S муносабатларни бирлаштириш RUS кўринишида берилиб, бу амални
натижаси R муносабатга тегишли бўлган ёки S муносабатга тегишли бўлган
ёки иккаласига ҳам тегишли бўлган кортежлар тўпламидир. Бу а малларни
бажараётганда бир хил тартибда бўлиши керак. Натижани тартиби ҳам
операндлар тартибига тенг бўлади.
Бирлаштириш
o R ва S муносабатларни айирмаси R- S кўринишида ёзилади ва ундаги
кортежлар тўплами R муносабатга тегишли, лекин S муносабатга тегишли
бўлмаган кортежлардир. Бу амални бажарганда ҳам операндларни тартиби
бир хил бўлиши керак.
Айирма
o Бизда R ва S муносабат берилган бўлсин. R муносабатни тартиби R- Р ва S
муносабатники S- q га тенг бўлсин. Унда декарт кўпайтма R*S кўринишида
ёзилиб, унинг натижаси узунлиги Р+q га тенг бўлган кортежлар тўпламидан
иборат бўлиб, бу кортежларни биринчи Р компонентаси R кортежга тенг
бўлади, қолган q компонентаси S кортежга тенг бўлади.
Декарт кўпайтма
Birlashtirish
Birlashtirish (Union)
Kesishma/Birlashtirish/Ayirma
Dekart Ko’paytma
Jadval ma’lumotlarini Birlashtirish amali
Familiyasi Yoshi
Каримов 20
Одилов 23
Исаев 35
Алиев 49
Familiyasi Yoshi
Эргaшев 19
Илхомов 30
Каримов 20
Азизов 51
Mijoz 1
Mijoz 2
Familiyasi Yoshi
Каримов 20
Одилов 23
Исаев 35
Алиев 49
Эргашев 19
Илхомов 30
Азизов 51
Birlashtirish operatori
SELECT * FROM `Mijoz 1`
UNION
SELECT * FROM `Mijoz 2`;
Familiyasi Yoshi
Каримов 20
Kesishuv operatori
Familiyasi Yoshi
Одилов 23
Исаев 35
Алиев 49
Ayirma operatori
SELECT * FROM `Mijoz 1`
MINUS/EXEPT
SELECT * FROM `Mijoz 2`;
SELECT * FROM `Mijoz 1`
INTERSECT/JOIN
SELECT * FROM `Mijoz 2`;
Familiyasi Yoshi
Каримов 20
Одилов 23
Исаев 35
Алиев 49
Familiyasi Yoshi
Эргашев 19
Илхомов 30
Каримов 20
Азизов 51
Mijoz 1
Mijoz 2
T_id Familiyasi
1 Каримов
2 Одилов
3 Исаев
4 Алиев
F_id Fan Sana
1 Матем 09.01.2009
2 Тарих 14.01.2009
Familiyasi Fan Sana
Каримов Матем 09.01.2009
Каримов Тарих 14.01.2009
Одилов Матем 09.01.2009
Одилов Тарих 14.01.2009
Исаев Матем 09.01.2009
Исаев Тарих 14.01.2009
Декарт кўпайтма
Dekart ko‟paytma
SELECT Familiyasi FROM Jadval1 UNION ALL SELECT Fan, Sana FROM jadval2
ORDER BY Familiyasi;
Relyatsion algebra va uning amallari.
Proeksiya
o R munosabatga bu amal tadbiq etilganda, R munosabatdan ba‟zi bir
komponentalar olib tashlanadi. Qolganlari esa qaytadan tartiblanadi.
Seleksiya tanlash
o Bu amal bajarilganda operandlar sifatida munosabat atributlari ishtirok etadi va
solishtirish arifmetik amallari: =, ≠, ≤, ≥, va mantiqiy amallar: va (U), yoki (V),
not amallari ishlatiladi.
Maxsus amallar :
 Maxsus amallar :
 Tanlash (seleksiya)
 Proeksiya
 Qo„shish
 Bo„lish
 Munosabatlar ustida bajariladigan birlashtirish, kesishuv, ayiruv amallari operatorlarning
tili yoki turi bo„yicha mosligini talab etadi. 2 ta munosabat tipi bo„yicha mos keladi,
agarda ularda ekvivalent munosabat sxemasi bo„lib:
 Ulardagi har bir darajasi bir xil bo„lsa yoki ular bir xil atribut to„plamiga ega bo„lsa;
 sxema atributlarini shunday tartiblash mumkinki, bir xil o„rinda turib solishtirilayotgan
atributlari bir xil domenda aniqlangan bo„lishi kerak.
Dekart Ko’paytmasida matematik munosabatlar darajasi
operant munosabat darajalarining yig‘indisiga teng.
Kuvvati esa operant kuvvatlarini ko‘paytmasiga teng.
 Dekart Ko’paytmasida matematik munosabatlar darajasi operant munosabat
darajalarining yig„indisiga teng. Kuvvati esa operant kuvvatlarini ko„paytmasiga teng.
 Seleksiya (tanlash) amali 1 ta munosabat ustida bajariladi. Natija munosabatda biror shart
bo„yicha tanlab olingan kartejlar katnashadi.
 Qo„shish amali 2 ta operant ustida bajariladi. Xar bir munosabat qaysi atribut bo„yicha
qo„shish bajarilayotgan bo„lsa, u ajratiladi.
 Natija munosabat 1 va 2- munosabatni barcha atributlarini o„z ichiga oladi.
 Relyatsion MB munosabatlarida strukturali va semantik axborotlar saqlanishi mumkin.
Strukturaviy axborotlarni biz munosabat sxemalar yordamida bilamiz.
 Semantik axborotlar esa munosabat sxemalarda ma‟lum bulgan va xisobga olinadigan va
atributlar o„rtasidagi funksional bog„lanishlar bilan ifodalanadi. MBdagi munosabatlarda
atributlarni tarkibi 2 ta talabga javob berishi kerak
Реляцион ҳисоблаш
Ma’lumot modelini rivojlanish konsepsiyasi 5 ta bosqichni
ko‘rsatishi mumkin:
 60- yillarning 2 – yarmida, bunda asosan ierarxik modellarga e‟tibor berilgan;
 70- yillarni 1 – yarmi, tarmoqli modellar;
 70- yillarning 2 – yarmi, relyatsion modellar;
 80- yillarning 1 – yarmi, semantik modellar;
 80- yillarning 2 – yarmi, ob‟ektga mo„ljallangan sistema.
 90- 20xx – Strukturalangan va strukturalanmagan MB
Mashqlar
 Mahsulot jadvalini yarating (id_mahsulot, mahsulot_nomi, narxi, ishlab_chiqaruvchi,
hajmi), (4 ta yozuv qo‟shi lsin). SELECT orqali narxi 10000 so‟m va 100000 so‟m
oralig`idagilarni va “a” harfi bilan boshlanuvchi mahsulotlari chiqaring.
 Xodim jadvalini yarating (id_xodim, FISh, lavozimi, maoshi, tel_raqami, manzili). (4 ta
yozuv qo‟shilsin). SELECT orqali maoshi 500000 so‟m va 1300000 so‟m
oralig`idagilarni va “a” harfi bilan tugovchi xodimlarni chiqaring.
Nazorat savollari.
 Relyatsion ma‟lumotlar bazasini asosiy tushunchalari.
 Munosabat xossalari.
 Munosabatlar sxemasi.
 Relyatsion algebra amallari
http://fayllar.org