Renolaliya

Tug‘ma tanglay yoriqliklarida davolovchi va profilaktik
yordamni tashkil etish
Tug'ma tanglay yoriqlari bolaning umumiy va nutqiy
rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi. Tug‘ma tanglay
yoriqliklarda tibbiy yordamni tashkil etishning asosiy vazifasi
— tug‘ma tanglay yoriqliklari bor bolani aniqiash, o ‘z
vaqtida va ratsional davolashni ta’m inlash. Buning uchun
bir qator tadbirlar o ‘tkazish kerak. Bu tadbirlarni
dispanserizatsiya k o‘rinishida, shifokor-akusher, pediator
va stom atolog hamkorligida o ‘tkazish lozim . Bu tadbirlarni
samaradorligini oshirish uchun maktabgacha tarbiya
muassasalari va maktab tibbiyot xodim lari, shuningdek, o
‘qituvchipedagoglar ham hamkorlikda ish olib borishlari
lozim . Ko‘riladigan chora-tadbirlardan biri — bu bolalami
hayotining birinchi soatidan boshlaboq ovqatlanishini to ‘g ‘ri
tashkil etishdir. Bu bolalarni tabiiy yoki maqsadga muvofiq
sun’iy ovqatlantirishni ta’minlashga intilish lozim . Bunda
albatta onaning ko‘krak sutining ahamiyati katta. Tug'ma
tanglay yoriqliklari bilan tug‘ilgan ayrim bolalargina mustaqil
ko'krak sutini em a oladilar. Agarda birinchi ovqatlantirishda
bolani qoshiq bilan yoki maxsus moslama yordamida
ovqatlantirilsa, keyinchalik bolani emishga o ‘rgatish qiyin b
o ia d i, bolaning emishga imkoniyati b o ‘lganda ham. Bu
holni bolalarda shartli reflekslami hosil b o‘lishi va turg‘unligi
tezligi bilan tushuntirish mumkin (N .I. Krasnogorskiy). A.A.
Limberg bolalar hayotining ilk soatidan boshlab, ularni tabiiy
ovqatlantirish uchun moslamalardan foydalanishni taklif
etadi. Qadimdan tanglay yoriqliklari bilan tug‘ilgan bolalami
ovqatlantirishda ob tu ratorlard an (P .S . P ergam en t, S a
v e n e r o -R o sse ln i va h .k .) foydalanilgan. Bu moslama

---

ko‘p hollarda fabrikalar tom onidan ishlab chiqiladi va
ommaviy amaliyotda juda tanqis hisoblanadi. Bunday
hollarda qo‘l ostidagi jihozlardan foydalanib yasalgan
moslamalar juda qimmatli hisoblanadi. A lb a tta , b o la la r
n i b u n d a y m o sla m a la r y o rd a m id a
ovqatlantirilayotganda qat’iylik talab qilinadi va bolani qayta
vaznini aniqiash bilan nazorat qilib turiladi. Bu urinishlar kor
qilmaganda, oxiroqibatda bolani yoriqiikni berkitib turuvchi
obturatorsingari keng rezinali so ‘n>‘ichdan foydalanish
mumkin. Ovqatlantirish vaqtida sutning burun b o ‘shlig‘iga
o ‘tib ketmasligi uchun, bolani gorizontal holatda emas,
balki orqa tom onga engashtirib ovqatlantirish kerak.
Konsultatsiyalarda ovqatlantirishning turli usullari
tasvirlangan plakatlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Asosiy vazifalardan yana biri - tug‘ma tanglay yoriqliklari
bilan tugilgan bolalarda ko‘p uchraydigan nafas olish akti
buzilishlari bilan bogiiq bo‘lgan kasalliklami aniqiash va
oldini olish. Ko‘pchilik onalar farzandlarida yuqori nafas
yoilari va o ‘pkalarning tez-tez kasallanishlari oqibatida, o ‘z
bolalarini toza havoga olib chiqmay qo'yadilar. Bu esa g o
‘dakning kun tartibi buzilishiga olib keladi. Tekshirishlarning
ko‘rsatishicha, bunday bolalarni sayiga olib chiqqanda 1—2
qavatli marli bilan og‘iz va burun yoilari to‘silsa, nafas
olinayotgan havoni tozalaydi, ilitadi, shuningdek, bolaning o
g iz bo‘shlig‘ini notanish odamlar nigohidan to'sadi.
Bola tug'ruqxonadan bevosita bolalar poliklinikasining
maxsus nazoratiga olinadi. Bu yerda keyinchalik ratsional
ovqatlantirish, ko‘krak suti bilan ta’minlashni tashkil etish
ishlari davom ettiriladi. Bundan tashqari uchastka pediatri
va patronaj hamshirasining maxsus nazorati ostida
bolalarning kun tartibi boshqarilib turiladi. Qat’iy tartibdagi

---

otoloringolog maslahatlari eshituv apparati va yuqori nafas
yo’llari kasalliklarining oldini olish va o ‘z vaqtida davolash
uchun juda muhimdir. Lab va tanglay yoriqliklarida
davolovchi va profilaktik yordamni tashkil etish muammosi d
iet el adabiyotlarida ham ko'p tahlil etilgan. Andersen (1946)
bergan m a’lumotiga ko‘ra, Daniyada bunday yordamni
tashkil etish 1933-yildan boshlab markazlashtirilgan.
Shifokorlar lab va tanglay nuqsonlari bilan tug‘ilgan
bolalarni ro'yxatdan o ‘tkazishlari shart b o‘lib, keyinchalik
bu bolalarni Kopengagendagi nutq kamchiliklari institutiga
yuborganlar. M axsuslashtirilgan statsionar yoki maxsus
ortopedik b o‘limlarga biriktirilganlar. Mana shu
institutlarning o ‘zida nutqqa o ‘rgatish ishlari ham olib
borilgan. Skandinaviyalik mamlakatlar tajribasini angliyalik
muallif Oldfild ham qo'llab-quwatlaydi. U keltirgan m
a’lumotlarga ko‘ra, Angliyada 60. 000 ga yaqin aholi lab va
tanglay nuqsonliklariga ega. Oldfildning fikricha, lab va
tanglay nuqsonliklariga ega har bir kishi tug‘ilishi bilan
ro‘yxatdan o ‘tkazilishi kerak. Bu esa o ‘z navbatida ularni
ratsional va o ‘z vaqtida davolash, nutqni tiklash ishlarining
samaradorligini oshiradi. Kouzin m a’lumotiga ko‘ra,
Lankestrning Pensilvaniya shtatida tanglay yoriqliklarini
davolash uchun maxsus klinikada xirurg, stom atolog,
ortodontist, logoped va psixiatorlarning kompleks ish
tartiblari ishlab chiqilgan. M argaret U orren keltirilgan m a
’lum otlarga k o‘ra, S h im o liy Amerikaning 25 ta shtatida
lab va tanglay yoriqliklari bilan tug‘ilgan bolalar bilan
shug‘ullanuvchi maxsus jainoalar tuzilgan.
Chexoslavakiyalik Sovak lab va tanglay yoriqliklariga ega
bolalarni maxsus hisobga olish kerak degan taklif kiritadilar.
Rinolaliyada nuqsonni korreksiya qilish tibbiy va

---

ruhiy-pedagogik vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Odatda, davolashning xirurgik m etodlari q o ila n a d i.
Radikal urnoplastikaning m aqsadi tanglay yoriqliklarini
bartaraf etish (fissurorafiya), yumshoq tanglayni uzaytirish
(retrotran p ozitsiya), halqum aylanasi o ‘rnini qism ini
toraytirish (m eza fa rin g k o n strin siy a ). Xirurgik
aralashuv b irin ch i navbatda ovqatlanishni yaxshilash va
bolani normal nafas olishini tiklash uchun zarurdir. U
ranoplastika mulilatlari haqidagi masala oxirigacha hal
qilinmagan masalalardandir. K o‘pchilik mualliflar operatsiya
uchun maktabgacha tarbiya yoshi juda qulay deb
hisoblaydilar. Maktabda o ‘qitish davrigacha logopedning
yordami bilan bolada to ‘g‘ri nutq shakllantiriladi.
Lekin, 5 — 6 yoshlarda ko‘pincha bolaning jismoniy
rivojlanishi va somatik holati yaxshi emasligi uranoplastika
qilishni kechiktiradi. Lab operatsiyasi (xeyloplastika)
birmuncha yengil bo‘lib, uni hamma joyda qilish mumkin,
bola hayotining dastlabki 2—3 kunlarida amalga oshiriladi
(L.Ye. Frolova). Bu esa bolaning rivojlanishini yaxshilaydi,
uning tashqi ko'rinishini normallashtiradi. Ba’zan
xeyloplastika bola biroz kuchga kirgan va yangi hayotiy
sharoitga moslashilgandan so‘ng dastlabki 6-oydan so'ng
qilinadi. Logopedik amaliyotda yaxshi qilingan uranoplastika
katta ahamiyatga egadir. Agar tanglay yetarli darajada
pastga tushgan b o isa , ortiqcha tarangliklar boim asa,
tanglay pardasining harakatchanligi yaxshi b oisa,
logopedik ish samaradorligi ahamiyatli darajada ko‘tariladi.
Ba’zi bir alohida hollarda bolalar operatsiya qilinmay, ulaiga
yoriqlikni bekituvchi plastin obturtordan foydalanish tavsiya
qilinadi. Agar obturatorlar birinchi so'zlar paydo boiishiga
qadar qoilanilsa (1—2 yoshda) faol nutqning rivojlanishi

---

birmuncha yaxshi sharoitda kechadi, lekin butunlay m
anqalanish bartaraf qilinadi deb kafolat berilmaydi.
Birmuncha kechikib qo'yilgan obturatorlar hech qanday
ahamiyatga ega boim aydi. Afsuski, obturatorlarning uzoq
qoilanilishi birqancha salbiy natijalarga ham olib keladi.
Ularda shilliq modda to'planishi yuz beradi, harakal vaqtida
obturatorlar yoriqlikni kengaytirishi mumkin va boshqalar.
Subm ukoz yoriqliklari m avjudligida operatsiyalar qilinm
aydi. Bem orlarning ko'pchilik qismi (70% gacha) mustaqil
rivojida o ‘z nuqsonlarini kompensatsiya qiladilar va ularning
nutqi normal rivojlanadi. T u g in a submukoz voriqliklarining
30% ida rinolaliya nam oyon b o ia d i. K o'pincha bu som
atik zaiflashgan yoki ruhiy rivojlanishi sustlashgan
bolalardir. Ular o'ziga xos yondashuvni va jism oniy, ruhiy
imkoniyatlarni hisobga olinishi talab qilinadi. K o‘p yillik
amaliyotning ko'rsatishicha, bunda nutq korreksiyasi uchun
operatsiya o ‘tkazish shart emas. Ideal ravishda qilingan
operatsiya ham logopedik mashg'ulotlarsiz rinolaliyada
normal nutqni vujudga keltirmaydi. Chunki, bola
artikulatsion harakatlarning odatdagi holatlari qoilanilishini
davom ettiraveradi. R in o la liy a d a n u q son n i k orrek
siyalash im k o n iy a ti jarrohlik davolashning vaqti va sifati,
shaxs rivojlanishining xususiyatlari, nuqsonni ogirlik darajasi
va ta’sir etish metodikasining to ‘g ‘ri tanlanganligi bilan
belgilanadi.