Respublikamizda qurilish materiallari va buyumlarini ishlab chiqarish

1- MAVZU: KOMPOZITSION QURILISH MATERIALLARINING O‘RNI
VA ROLI. KOMPOZITSION –MATERIALLAR TO‘G‘RISIDA ASOSIY
TUSHUNCHALAR. KOMPOZITSION MATERIALLARDAN QURILISHDA
FOYDALANISH. FANNING MAQSAD VA VAZIFALARI.
Ushbu ma’ruzalar kursi kompozitsion materiallarning zamonaviy
texnologiyalariga oid masalalar, kompozitsion qurilish materiallarining turlari,
xom ashyosi va ishlab chiqarish usullari, zamonaviy kompozitsion bog‘lovchi
moddalar turlari va xossalari, fibrobeton turlari va ular asosida buyumlar ishlab
chiqarish texnologiyasi, asbessement kompozitlar asosidagi buyumlar turlari va
xususiyatlari, betonpolimerlar ishlab chiqarish texnologiyasi, yog‘och-mineral
asosidagi kompozitlar ishlab chiqarish asoslari va xususiyatlari, fibrolit va arbolit
asosidagi buyumlar va ishlatilish sohalari, yog‘och-polimer kompozitlar
klassifikatsiyasi, polimer kompozitsion materiallar haqida malumot va
qo‘yiladigan talablari, jarayonning o‘ziga xos tomonlari va mohiyatini qamrab
oladi.
Qurilish umumiy narxining 50-60 foizi qurilish materillariga sarflanadi.
Qurilish materiallarini tayyorlash uchun har yili davlatimiz korxonalarida million
tonnalab turli komponentlar qayta ishlanadi, tashiladi va ishlatiladi. Qurilish
materiallari va umuman qurilish tan narxini pasaytirish uchun qurilish materiallari
korxonalarini xomashyo konlariga yaqin joyda qurish kerak, shunda tashish
xarajatlarini minimallashtirish mumkin. Shu bilan birga mahalliy xom ashyolarni
ishlatish katta iqtisodiy ahamiyatiga ega.
Barcha qurilish materiallari va buyumlari sifat ko‘rsatgichlari bo‘yicha shu
material va buyumga tuzilgan standart talablariga javob beradi. Bu standartlar ilm-
fan va texnikaning eng yangi yutuqlari asosida ishlab chiqiladi.
Ishlatilish doirasiga ko‘ra standartlar xalqaro (ISO), davlatlararo (GOST),
respublika (O’zDST), korxona (KSt) standartlari va texnikaviy shartlarga (TSh)
bo‘linadi. Har bir standartda qurilish materialining aniq nomlanishi, markalar va
navlar bo‘yicha sinflanishi, ishlab chiqarishga, sinash usullariga, saqlash
sharoitlariga va tashishga bo‘lgan texnikaviy shartlari keltirilgan. Standart qonun
kuchiga ega bo‘lgan hujjatdir. Davlatlararo (GOST) va davlat (O’zDST)
standartlari belgilanishidagi birinchi son standartining tartib raqamini, ikkinchisi
esa standart tasdiqlangan yilni belgilaydi. Masalan, GOST 530-95 «Sopol g‘isht va
toshlar».
Qurilish va qurilish materiallari sohasida standartlardan tashqari o‘z ichiga
me’yoriy hujjatlarni olgan qurilish me’yorlari va qoidalari (QMQ) tizimi ham amal
qiladi. QMQ barcha qurilish tashkilotlari va korxonalari uchun majburiy bo‘lgan

---

loyihalash, qurish va qurilish materiallariga bag‘ishlangan me’yoriy hujjatlarning
to‘plamidir.
Qurilish materiallarini hozirgi zamon talablariga javob berishi uchun
davlatimizda metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirishga katta ahamiyat
berilmoqda. Insonlar xavfsizligiga ta’sir ko‘rsatuvchi qurilish ashyolari majburiy
sertifikatlashtirish ro‘yxatiga kiritilgan. Bularga sopol g‘isht va toshlar, gipsli
bog‘lovchi moddalar, sement va hokazolar misol bo‘la oladi.
O‘zbekistonda hozigi davrda yangi turdagi kompozitsion qurilish
materiallarini ishlab chiqaruvchi bir qator texnologiyalar joriy etilayaptiki, bu
texnologiyalar oldindan belgilangan xossalarga ega bo‘lgan materiallarni kam
energiya sarflab chiqindilarsiz olish imkonini bermoqda. Bunday kompozitsion
qurilish materiallariga sementning yangi turlari, pardozbop g‘isht va plitkalar,
pardozbop organik va anorganik ashyolar va h.k. misol bo‘la oladi.
Kompozitsion materiallar ishlab chiqarishni rivojlantirishning asosiy
yo‘nalishlaridan yana biri qurilishni qisqa muddatlarda olib borish imkoniyatini
beradigan, qurilmalarning vaznini kamaytiradigan, qurilishning sifatini oshiradigan
va tannnarxini pasaytiradigan samarador materiallar va buyumlar ishlab chiqarish
deb belgilandi. Misol tariqasida har xil qurilish materiallaridan tayyorlangan
devorning qalinligi va 1m
2
yuzasining massasini solishtirib ko‘rish mumkin.
Bu o‘rinda beton va yig‘ma temir-beton buyumlarni ishlatish ham katta
ahamiyatga ega. Temir-beton buyumlar va qurilmalarning samaradorligi mehnat
unumdorligini oshirish, qurilish muddatini qiskartirish imkoniyatini beradi.
Shuning uchun temir-beton buyumlar, shu jumladan oldindan zo‘riqtirilgan
qurilmalar ishlab chiqarish rivojlanmoqda.
Yengil metall konstruksiyalarini ishlatish-texnikaviy progress yulida katta
qadamdir. Bunda qurilish muddatini 15-20% qisqartirish, mehnat unumdorligini
20-25% oshirish, transport harajatlarini ancha kamaytirish mumkin. Ayniqsa
alyuminiydan tayyorlangan qurilmalar sanoat va fuqaro qurilishlarida keng
ishlatilmokda.
Qurilishda elimlangan yog‘och konstruksiyalar va asbessement buyumlarni
ishlatish ham katta foyda keltiradi. Bunday binoning massasini 4-5 marta, mehnat
sarfini 40-45% kamaytirish mumkin. Kompozitsion qurilish materiallari sanoatida
kam energiya sarflanadigan texnologiyalarga ko‘proq ahamiyat berilmoqda.
Masalan, quruq usulda portlandsement ishlab chiqarish rivojlanmokda, chunki bu
usulda portlandsement ishlab chiqarishda boshqa usullarga nisbatan 1,5-2 marta
kam elektr energiyasi sarflanadi.
Atrof-muhitni muhofaza qilish va yoqilg‘i energiyasini tejash maqsadida
chiqindi asosida qurilish materiallari ishlab chiqarish keng joriy etilmoqda. Sanoat

---

chiqindilari: metallurgiya shlaklari, kul, issiqlik elektrostansiyalari chiqindilari,
fosfor shlaklari, marmar, granit kabi toshlarni qayta ishlash korxonalarining
chiqindilari va boshqalar qurilish materiallari ishlab chiqarishda katta xomashyo
bazasi hisoblanadi. Bular bog‘lovchi materiallar olishda, betonlar uchun yengil
to‘ldiruvchilar sifatida, issiqlik izolyatsiyasi, sopol buyumlari uchun xom ashyoga
qo‘shimchalar sifatida ishlatiladi.
Issiqlik energiyasi sarfini kamaytirish maqsadida bino va qurilmalarda issiklik
izolyatsiyasi materiallari keng ishlatilmoqda. Polimer qurilish materiallari va
buyumlarini ishlab chiqarish jadal rivojlanmoqda. Shuningdek yengil
konstruksiyalar, pol va sanitar-texnik jihozlar uchun polimer materiallar,
plastmassa quvurlar, issiqlik izolyatsiya materiallari, lok-bo‘yoq va boshqa uzoq
muddatga chidamli polimer materiallar qurilishda yaxshi samara bermoqda.
Kompozitsion qurilish materiallari ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun
davlatimizda katta xomashyo zahiralari mavjud. Qazilma boyliklar va xomashyo
mahsulotlarining ko‘pligi qurilishni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochib
beradi.
Shu bilan birga kompozitsion qurilish materiallari ishlab chiqarishda sanoat
chiqindilarini keng ishlatish ham asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Masalan,
metalurgiya sanoati chiqindisi bo‘lgan shlaklardan qurilish materiallari sanoatida
har xil zich, g‘ovak va tolasimon tuzilishli materiallar olinadi.
Sanoat chiqindilarini ishlatish qurilish materiallari uchun xomashyo bazasini
kengaytirish bilan birga, chiqindilar egallab turgan ko‘pgina erlarni bo‘shatish
atrof muhitni tozalash imkoniyatini ham beradi.
Kompozitsion qurilish materiallari ishlab chiqarishni rivojlantirish borasida
asosiy vazifalardan biri mahalliy xomashyoni ko‘proq ishlatish va undan
olinadigan mahsulotni sifatini oshirishdir. Misol uchun mahalliy xomashyo
bo‘lgan ohak va qum asosida silikat betonlar, mahalliy gil tuproqlar asosida har xil
sopol ashyolar olish katta iqtisodiy samaralar beradi.
Kompozitsion qurilish materiallarini ishlab chiqarishda xomashyo sarfini
kamaytirish imkoniyatlari ko‘p: bular yengil buyumlar va konstruksiyalarni,
xomashyo va sanoat chiqindilarini kompleks ishlatish, ishlab chiqarishda
xomashyo, issiqlik va elektr energiyasini sarflanishi normalarini, transport
xarajatlarini kamaytirish va h.k. Xomashyoni sarflashda ilmiy asoslangan
normalarni ishlatish, kapital qurilishda sarf bo‘ladigan xom ashyolarni tejash
qurilish-montaj ishlarining tannnarxini kamaytirish imkoniyatini beradi.
Yangi, sifatli kompozitsion qurilish materiallarini ishlab chiqarishda yangi
texnologik jarayonlar va uskunalarning qo‘llanilishida texnikaviy progress katta
imkoniyatlar yaratadi. Texnikaviy progressning asosiy yo‘nalishlaridan biri
mahsulotning sifatini yaxshilashdir. Kapital qurilishda borgan sari ko‘proq yuqori

---

markali sementlar, sifatli kompozit armaturalar, yengil, serg‘ovak betonlar, issiqlik
izolyatsiya materiallari ishlatilmoqda. Yuqori sifatli qurilish materiallarini ishlatish
bino va qurilmalarning chidamliligini oshiradi va ularni ishlatish davrida
bo‘ladigan xarajatlarni kamaytirish imkoniyatini beradi.
Qurilish materiallarini ishlab chiqarishda va ularni ishlatishda muhim
vazifalardan biri-atrof muhitni muhofaza qilish uchun zarur bo‘lgan sharoitlarni
yaratishdir. Bu sohada qilinayotgan ishlar juda ko‘p. Misol uchun, sement ishlab
chiqarish va uni ishlatishda changdan saqlash uchun maxsus siklonlar va pnevmo
uzatgichlar qo‘llaniladi.
Kompozitsion qurilish materiallari ishlab chiqarishda texnikaviy yutuqlarni
keng joriy qilishda mahsulot sifatini oshirishda mahalliy xomashyo va sanoat
chiqindilarini atrof-muhitni muhofaza qilish masalasida va bir qator boshqa
yo‘nalishlarda olib borilayotgan ishlar qurilish materiallari sohasidagi fan va
texnika yutuqlariga asoslanib olib borilmoqda. Qurilish materiallari fanini
boyitishda olimlardan V.M. Butt, Yu.M. Bajenov, V.D. Gluxovskiy, G.I.
Gorchakov, V.A. Vorobyov, K.S. Ahmedov, N.S. Kansepolskiy, I.A. Ribyov, I.K.
Qosimov va boshqa olimlarning xizmatlari juda kattadir.
Qurilish materiallari va buyumlarini bino va qurilmalarda ishlatish sharoitiga
ko‘ra 2 guruhga bo‘lish mumkin.
1. Konstruksion materiallar— bular binolarning yuk ko‘taradigan qismlarida
ishlatiladi. Bunday materiallarga quyidagilar kiradi:
1) tabiiy tosh materiallari;
2) mineral va organik bog‘lovchi materiallar;
3) sun’iy tosh materiallar;
4) mineral bog‘lovchilar asosida olinadigan buyumlar (betonlar, temir-beton,
silikat g‘isht va boshqalar);
5) pishirib olinadigan buyumlar (sopol materiallar va buyumlar, shisha, sitallar);
6) polimerlar;
7) yog‘och materiallar;
8) kompozitsion materiallar (asbestosement, betonopolimer, fibrobeton, shisha
plastiklar va h.k.).
2. Maxsus materiallar— bular bino va konstruksiyalarni atrof muhit ta’siridan
saqlash, ishlatish xossalarini yaxshilash va qulayliklar yaratish uchun ishlatiladigan
materiallar bo‘lib, ularga qo‘yidagilar kiradi:
1) issiqlik izolyatsiya materiallari;
2) akustik (tovush izolyatsiya) materiallari;
3) gidroizolyatsion (namdan saqlaydigan) tombop va germetik materiallar;
4) pardozbop materiallar;
5) karroziyaga chidamli materiallar;

---

6) o‘tga chidamli materiallar;
7) radioaktiv ta’sirlarga chidamli materiallar.
Har bir material bir qator xossalarga ega bo‘lib, shu xossalarga ko‘ra ularning
ishlatish sohalari aniqlanadi.
Nazorat savollari:
1. Fanning maqsad va vazifasi;
2. Fanni ishlab chiqarishdagi o‘rni;
3. Respublikamizda qurilish materiallarini ishlab chiqarishning rivojlanishi;
4. Qurilish materiallarini ishlab chiqarishda xomashyo sarfini kamaytirish
imkoniyatlari;
5. Kompozitsion materiallardan qurilishda foydalanish;
6. Kompozitsion materiallar to‘g‘risida asosiy tushunchalar;
7. Kompozitsion qurilish materiallarining o‘rni va roli.

---

Document Outline

• Nazorat savollari: