Республикаси олий ва ўрта махсус таълим

Жуфт оилалар пайдо бўлиши ва эволюцияси


Кўплаб археологлар жуфт оилаларнинг пайдо бўлган даврини сўннги палеолит даври билан боғлайдилар.Буни шу давр манзилгоҳлари ва маконларини ўрганиш асосида хулоса беришган.Археолог Павловнинг фикрича шундай турар жойлар тахминан 24-25 минг олдин пайдо бўлган. Дуал-уруғ шараоитида қисқа жинсий муносабатларга асосланган жуфтликлар вужудга келди.Бироқ энг узоқ давом етган жуфтликни ҳам никоҳда дейа олмаймиз.Сабаби улар ўзаро ҳеч қандай мажбуриятга эга эмас эди.Уруғ орасида жинсий алоқада бўлган эркак ва аёллар ўратасида аста секинлик билан ижтимоий боғланиш юзага кела бошладди.Бунда ўзаро совға алмашиш жараёни муҳим аҳамият касб этди.Бунинг оқибатида кейинчалик эркак ва аёллар ўратасида доимий жинсий муносабатларга олиб келди.Бундай ҳолат Тробриан
оролидаги меланезияликлар ва Жанубий Америкадаги сирионларда кузатилган¹⁴ .Бундай моддий алмашиш жараёни ҳозирги даврда никоҳ узуги бериш кўринишда сақланиб қолган Совға бериш жараёнинг бошланиши уруғдаги ижтимоий-иқтисодий муносабатларда ўзгаришга олиб келди.Сабаби совға бериш жараёнида жамоага тегишли мулк бошқа бировга берилиши бошқа аъзоларда норозилик келтириб чиқарар эди.натижада уруғнинг фақат балоғатга етган аъзолари фойдаланиши мумкин бўлди.Натижада уруғда икки тизимли бўлиш,асосий озиқ-овқат топувчиларнинг озиқани тақсимлаб олиниши ва ўз



¹⁴ Семенов Ю. И. Происхождение брака и семьи. М., 1974.стр-197.
улушиниг бир қисмини болаларга тақсимлаши.Шундай қилиб қарамоқли муносабат,яни болалар кимнинг қарамоғида бўлса у шу орқали озиқ овқатни жамоа мулкидан олиши мумкин бўлган.Лекин эркаклар гуруҳлари ва аёллар- болалар гуруҳлари алоҳида алоҳида ҳаёт кечиришган.Айнан шу омил иқтисодий алоқлар заифлиги жуфт оилалар қисқа даврда алоқада бўлишига олиб келган.Бундай жуфтликлар нисбий бўлиб,унга қўшимча равишда никоҳлар бўлган.Мисол учун австралиялик пирауруларда жуфтликларда бир неча қўшимча никоҳлар бўлган.¹⁵ Амалда полигиния,шунингдек сорорат*-бир неча опа-сингил ёки вафот этган хотининг синглисига уйланиш,ва левират*- ака ё уканинг хотини билан яшаш ёки кейинчалик бевасига уйланиш.Шу билан
бир қаторда полиандрия қам мавжуд бўлган.Эркак ва аёл асосий жуфти билан яшаш билан бир қаторда хаёти давомида бир неча марта жуфтини алмаштирган.Никоҳгача ва никоҳдан кейинги бундай муносабатлар оддий ҳолат бўлган.Бу нафақат оддий холат хатто маросим -одат бўлган.Масалан жуфтликда яшамоқчи бўлган қиз дастлаб,кўплаб эркаклар билан яшашган.Бундай ҳолат никоҳ олди гуноҳлардан фориғ бўлувчи гетеризм*деб аталган.Ёки меҳмондорчилик гетеризми меҳмон уруғда бегона аёллар бирга бўлиш имконини берган.Уруғ таркибида жуфт оилалар вужудга келиши пировардида аста секин уруғ жамоаси емирила борди Дуал-уруғ жамоаси 4 гуруҳ 2та (А –гуруҳ эркаклари ва Б-гуруҳ эркаклари₎ эркаклар ва 2 та аёллар (А- гуруҳ аёллари Б-гуруҳ аёллари) гуруҳларининг ўразо алоқадаги-А_ЭР+Б_АЁЛ-- Б_Эр+А_АЁЛ тизими А_ЭР+А_АЁЛ--Б_Эр+Б_АЁЛ яни иқтисодий муносабатларда ягона хўжаликка жуфт оилалар бирлаша борди.Яни жуфликлар алоҳида яшасада хўжалик ягоан бўлиб борди.Ж.Ф.Лафито ирокезларда ягона жуфтлик яшайдиган уй бўлмаслигини, улар қабиладошларидан яширин тарзда учрашиб туриши ,ер хотини озиқ-овқат кийим кечак билан таъминлаганини ёзиб қолдирган эди¹⁶.Кўриниб турганимиздек жуфт оилалар уруғ жамоасидан



иқтисодий тўла ажралмай,нисбатан алоҳида яшашга уринган. Она уруғидан ота уруғига ўтиш никох ва оила муносабатларининг ўзгаришига-матрилахал ёки дислокал жойлашишнинг патрилохал жойлашувига ўрин бўшатиб беришга олиб келди. Демак ота уруғи даврига келиб никох янгича шакл ва янгича мазмунга эга бўлди. Ота уруғи даврига келиб матриолокал ва дислокал жойлашув вақтидаги муваққат ва у қадр мустахкам бўлмаган жуфт никоҳ ўрнини эр ва хотиннинг анча барқарор ва мустахкам боғланишга эга бўлган- моногамия-бир никохликка асосланган оила шакли вужудга кела бошлади ва тобора мустахкамланди. Нихочт илгарги матриархат оилалар ўрнига ота уруғи даврининг йирик патриархал оилалари ташкил топабошлади. Ота уруғи ўзининг ривожланган ва сўнгги босқичга ўтгач матриархал тартибини емириб ташлайди. Эр ўз болалари ва хотинини ўз уруғи ўз уйида олиб қолади ва бу оила патриархал оилага айланади. Аёл ва унинг болалари ўзи туғилган оила, қариндош ва бутун уруғдан алоқани узиб, патриархал оиланинг уй хўжалигида хуқуқсиз меҳнат кучига айланади, хотин ва болалар шу оила бошлиғининг қўл остига ўтади. Шу тариқа оилада оналик хуқуқи мағлуб бўлиб, оталик хуқуқи о

3. 
   Ривожланган уруғ жамоасидаврида хунармандчилик.
   


Хунармандчилик сохаси ушбу даврда келиб юксак даражада ривож топди дейишимиз мумкин. Айниқса неолит даврида хунармандчиликнинг ҳамма сохалари тармоқлари равнақ топа бошлади. Келиб чиқишига назар ташлайдиган бўлсак хунармандчиликни дастлабки наъмуналари қилиб ибтидоий даврда одамлар озиқ овқат топпиш мақсадида ишлатган турли хил тош қуроллар, термачиликда ас қотган бошқа хил буюмлар мехнат шароитида зарур бўлган мехнат қуролларни хунармандчилик пайдо бўлишига замин яратган десак ҳам бўлаверади.
Мезолит даврига келганда дехқончиликнинг пайдо бўлиши бунга яъна куртки бўлди.Ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши ишлаб чиқариш салоҳиятини ошиши хинаки касбларни олиб келишига сабаб бўлади. Териш ошиштан ва уни ишлаш каби сода усуллар билан тозалаш кабилардан иборат кўринишларда юз берди. Дастлаб тўқиш ҳунарлари ривожланди.Булар арқон, халта, сават, тўр, бўйра турли идишлар ва кийимларни тикиш, тўқиш ҳам бошланди. Толаларни тўқиш натижасида тола йигириш пайдо бўлган. Ривожланган уруғ жамоаси даврида яъники неолит даврида кулочиликни кашф этилиши хунармандчилик тармоғида юксак инқилоб бўлди.кулолчиликнинг асосий ахамияти шундан иборатки, у овқатни қайнатиб пишириш ва суюқликни сақлаш имкониятини бетди. Кулолчилик ривожлана бориб кўп сохаларда қўлланила бошланди ва тасвирий санъатнинг ривожланишига ҳам катта ёрдам берди.
Фойдаланган адабиётлар

1. 
   Алесеев В.П, Першиц А.И. “История первобқтного обшества” Москва. “Высшая школа” 1990.
   
2. 
   Алесеев В.П, Першиц А.И. “История первобытного обшества” Москва. “Высшая школа” 2004.
   
3. 
   Жабборов. Исо “Жахон этнология асослари” Тошкент 2004.
   
4. 
   Конрад Филлип Которк “Маданий антропология” Тошкент 2004.
   
5. 
   Kabirov Abdujabbor “Ibtidoiy jamiyat tarixi” Тошкент 2004.
   
6. 
   Internet : www.history.ru