Rossiya húkimeti de bul waqıtlarda Xiywa xanliģi menen munosabatlarinin keskinlasiwi sebepli, Buxara xonligi menen baylanıstı bekkemlew tárepdarı edi. 1834 -jılda orıs hukumati Buxaraǵa P. I. Demizonni jibergen edi

XIX ásirdiń 30—50-jıllarında Rossiya hám Buxara xanliģiniñ ortasındaǵı diplomatik munasábetler aytilar eken, albette, Rossiyanıń Qazaqlar hám Xiywa xanligiga salıstırǵanda tutqan siyasatı hám ol erda óz tásirin ornatıw ushın alıp barayotgan ámeliy jumıslarına Buxara xanliģiniñ qanday mùnosabatda bolǵanı ústinde azmaz toqtap òtiw kerek. Sebebi , Buxoroniñ Rossiya menen bolǵan ekonomikalıq munasábetleriniń joqarlawi da, bir tárepden, Qazaqstanda arqayinliq ornatıliwi hám Xiywa xonligi menen Rossiya ortasındaǵı baylanıstıń jaqsılanıwına baylanıslı edi.Egerde Kazaxstanda feodal qozǵalańlar kúsheyip, Xiva hám qazaqlardıń birlesken gruppaları tárepinen sawda karvonlari talawshılıqqa ushırasıp, Rossiya hám Buxara ortasındaǵı sawda munasábetlerine ziyan jetkeriw bolıp qalsa, Buxara xanlari Rossiyaǵa óz elshilerin jiberip, bul eki mámleket ortası dagi sawda baylanıslarına tosqınlıq qılıp atırǵan Xiywa xanlari qazaq sultanlarınan shaǵım eter hám olardıń bul jumıslarıģa Rossiya húkimeti tárepinen toqtatıw beriliwin ótinish eter edi.1836 -jılda Orenburg qalasina kelgen Buxara elshisi Baltaqulibek orıs húkimetinen Xiwaliqlardin sawda jolında alıp baratırǵan talawshılıq háreketlerine qarsı gúres baslawın ótinish etip, Buxara amiriniñ da bul gúresde Rossiyaǵa járdem beriwi múmkinligin bayanlaǵan edi.
Mine sol sebepli de Qazaxstanda feodal gúresler kúshaygan hám Xiywa xanliģiniñ Rossiya menen de, Buxara menen da munasábeti keskinlesken, sonıń menen birge Orta Aziyada inglizlerdiñ basqınshılıq háreketleri barǵan sayın háwij alıp atırǵan birwaqıtta, Rossiyanıń Qazaxstan hám Xiywa xanligiga salıstırǵanda tutip atirģan siyasatina Buxara xonliginin qanday munasábette bo'lishi Rossiya—Buxara diplomatik munasábetleriniń tiykarǵı táreplerinen birin tashkil eter edi.
Rossiya húkimeti de bul waqıtlarda Xiywa xanliģi menen munosabatlarinin keskinlasiwi sebepli, Buxara xonligi menen baylanıstı bekkemlew tárepdarı edi. 1834 -jılda orıs hukumati Buxaraǵa P. I. Demizonni jibergen edi. Ádebiyatlarda, P. I. Demizon Buxaraǵa Xatker Ja'far atı menen tatar mullasi nıqabı astında keledi. Biraq P. I. Demizonnin bunday nıqap menen jiberilishining sebebi málim emes. Biziń pikirimizshe, ol islam dini hám shıǵıs úrp-ádetlari menen tanıs bolǵanlıǵı ushın Buxarada biymálel júrip maǵlıwmat toplaw maqsetinde bunday nıqap astında jiberilgen bolsa kerek. Eger Buxara húkimeti P.I.Demizonga shubha menen qaray, ushin azmaz kek menen qarsı alǵan bolsada, lekin ámir Nasrullo Rossiya menen Xiyw ortasında urıs kelip shıqqan waqıtta Buxaranıń betaraf bolıwına wáde etgan edi.
Ámir Nasrullonin orıs elshisine bergen bul juwabı, birinshiden, Rossiya Xiywa menen to'qnashib qolģanday bolsa, Buxara xonligi buǵan qanday munasábette bolıwın anıqlaw P. I. Demizonga tapsırilganidan,ekinshiden bolsa, Xiywa xonligina salıstırǵanda Rossiyanıń alıp baratırǵan siyasatina Buxara húkimeti bir muncha beyim ekeninen bildirgi berer edi. 1835--jıldıń kuzida Rossiyadan Buxaraǵa praporshik vit-kevich basshı orıs elshiligi jiberildi. Biraq, bul elshiliktiń jiberiw sebepleri jáne onıń aldına qoyılǵan wazıypalar hám de elshiniń Buxarada alıp barǵan jumısları tuwrısında kópshilikke arnalǵan àdebiyatlarda hesh qanday maǵlıwmat berilmaydi. Hár halda, orıs elshiligi Buxarada inglizlerdiñ basqınshılıq háreketleri kúsheyip, Rossiyanıń Orta Aziya bazarlarıdaǵı máplerine qáwip tuwdırayotganligi sebepli, inglizlarnin bul háreketlrtinr Buxara hákim dóńgelekleriniń qanday munasábette ekenini aniqlaw hám Buxarada ingliz tásiriniń kusheytiwine jol qoymaw ushın jiberilgen edi.Buxara húkimeti inglizlarnin Orta Aziyada agressiv awa rakatlarinin kusheytiwi Buxara xonliginin ǵárezsizligi Ushın júdá qáwipli ekenin, xanlik ózi jalǵız halda olardagi bul agressiv jumıslarına qarsılıq kórsete almastan, Angliya ta'siriga ótip ketiwi múmkinligin, onıń ushın Rossiyaǵa jaqinlaw kerekligini hám Rossiya qáwenderliginiń zárúr ekenligin muzshi sezar edi. Mine sol sebeplerge kóre, Buxara amiri Rossiya menen diplomatik baylanıstı bekkemlenip, waqıtı kelip Rossiyanin járdeminden paydalanıw maqsetinde, Buxara xonligida payda bolǵan barlıq jańalıqlardan, mısalı, ingliz agentlaridin Buxaraǵa keliwi hám olardıń Buxara húkimetine etgan usınısları haqqında orıs húkimetin xabarlı eter, hátte inglizlarga qanday juwap qaytarıw kerekligi haqqında odap máslahátlar da so'rar edi. Solay etip, XIX ásirdiń 30—40 -jıllarında Rossiyada sanatiñ rawajlanıwı benen shiyki zatqa bolǵan talaptıń ortisi hám bunıń ústine bunday shiyki zat dáregi hám sanaat buyımlarinin bazarı bolǵan Orta Aziyada ingliz imperializm basqınshılıq hám qo'poruvshilik háreketleriniń kusheytiwi orıs húkimetiniń Orta Aziya xanliqlarina, atap aytqanda Buxara xanligina salıstırǵanda tutqan siyasatında hám al menen alıp bargan diplomatik baylanıslarında keskin o'zgeris jasadi. Bul waqıtlarda rus húkimeti Orta Aziyada ingliz tásiriniń ornatılıwına jol qoymaw ushın, áwele Orta Aziya xaniqlarini iqtiyariy tárepten ózine bo'ysundirip, az-azdan Rossiyanıń siyosiy húkimranlıǵın de ornatıw tiykarında,ekonomikalıq hám diplomatik baylanıslardı keńeytirip bardı.Eger orıs húkimetiniń bul háreketleri Orta Aziyanı basıp aliwģa hám Orta Aziya xalıqlarınıń moyinlerine kolonial sirtmg'ini salıwǵa qaratılǵan sanda de, lekin bul háreketler Al Orta Aziya xalıqlarınıń tariyxında eń joqarı hám eń progressiv hádiysege,yaǵnıy Orta Aziyanıń Rossiyaǵa qosılıwına jáne bulerda jasawshı xalıqlardıń, atap aytqanda ózbeklerdiń orıs xalqiga jaqınlawına alıp kelip atır edi. 1836 -jılda Rossiyanıń Orsk qorǵanına kelgen Buxara elchisi qarawılbegi Qurvonbek, inglizlar Indiya arqalı Buxoroģa óz agentlerin jiberip, buxaralıqlar ushın kerekli sanaat buyımların eń arzan bahalar menen alıp keliwge amirni isendiriwge hám al menen shártnama dúziwge zor berip urınayotgani, hám de Ranjit-Sing tárepinen Afganistan hákimi qáwipga ushırasıp, bul ulıwma dushpanǵa qarsı gúresde Buxara menen birlespe dúziw ushın onıń etken usınısı haqqında orıs hukematini xabarlı etip qoyıw ushın jiberilganligi tuwrısında bayan etedi.
Buxara elshisine juwapan orıs húkimeti, óz ǵárezsizligishi sırtqı dushpannan qorǵaw ushın Buxara xanliginin Aziya mámleketleri menen birlespede bolıwın Rossiya mudami quwatlaydi, dep máslahát bergen edi.Rossiyada Buxara elshisine berilgen bul juwaptan, óz-ara dilomatik baylanıslardıń bekkemleniwi nátiyjesinde bul eki mámlekettiń Ranjit-Sing arqasında turǵan ulıwma dushpan— Angliyanıń Orta Aziyaǵa kirip keliwine jol qoymaw ushın seriklik penen hám bamaslahat jumıs alıp barǵanın hám de inglizlarga qarsı gúresde Rossiya Buxaranıń basqa Aziyada zaqımları, atap aytqanda Afganistan menen de ittifohda bolıwga beyim ekenin ashıq -oydin ko'riw múmkin.Rossiya hám Buxara ortasındaǵı diplomatik baylanıslar, ayniqsa, Rossiyanıń Xiywa xanligiga qarsı qurallı júriw uyistirilģan waqıtlarında jáne de bekkemlengen edi. Sebebi, bul waqtlarda Xiyw xanliģida inglizlarnin agressiv háreketleri kushayǵan bolıp, bul waqıya Buxaro húkimetin qáwipke salıp qoyıp atır' edi.Egerde Xiywa xanligi inglizlar tásirine o'tip qolģanday bolsa , Buxaranıń Rossiya menen bolǵan ekonomikalıq baylanısları juda salmaqli bir jaǵdayǵa túsip qalıwı múmkinligin buxaralıqlar jaqsı tùsiner edi. Mine sal sebepli de Buxara hukumati Rossiyanıń Xiyw xanligina qarsı qurallı kúsh penen júriw uyistiriwga de tárepdar bolǵan. Rossiya menen munasábetdıń keskinlashishiden qorqıp, oǵan qarsı Buxara menen jamiyet dúziw ushın Xiywa xoniningetken usınısın Buxoro amiri Nasrullo qaytarıp ǵana qalmastan, Rossiyanı bul waqıya den xabarlı etip qoyıw ushın 1838-jılda Rossiyaǵa jiberilgen óz elshisi Baltaqulibekka bul xabardı etkazishni arnawlı bir wazıypa retinde tapsırǵan edi.
XIX ásirdiń 30—40 -jıllarında Buxara xanligi hám Rossiya ortasında munosabatlerdiñ bekkemleniwi nátiyjesinde bul eki mámlekettiń tek óz-ara ekonomikalıq hám diplomatik baylanıslarigina emes, bálki materiallıq baylanısları de rawaj tabıp atır edi. Buxara húkimeti Rossiyanıń texnikada de, mádeniyatda de, diplomatiyada de Buxaradan artiqmashliǵin ádewir tushunip qalǵan edi. Bul waqıtlarda ámir Nasrullo Buxara xonligi territoriyasida jer asti qazilma baylıqların ızlep tabıw hám alardan paydalanıw maqsetinde 1838 -jılda Rossiyaǵa elshi qilib jiberilgen Baltaqulibek arqalı orıs húkimetinen Buxaraga taw injenerleri jiberiwin otınıw etken edi. Ámir Nasrullonin Rossiyadan Buxaraǵa taw injenerlerin usınıs etiwi, Buxara xonligi hám Rossiya ortasındaǵı baylanıslar tariyxında eń iri tabıslardan biri edi. Buxara amirining bul usınısın orınlaw ushın Buxaraǵa taw injenerleri jiberiwge orıs húkimeti razılıq ańlatadı hám 1839 -jıldıń aprel ayında Buxaraǵa taw injeneri kapitan Kovalevskiy rah barligida, kapitan Gerngress, awdarmashı, kán texnigi, eki jumısshı hám tórt kazakdan ibarat arnawlı ekspediciya uyushtiradi.
Taw injenerlerinen sho'lkemlesken bul ekspediciya tek Buxara amirinin usınısına qaray uyushtirilmasdan,bálki Rossiyanıń Buxara menen tikkeley sawda etiw hám olkárade Rossiya tásirin ornatıp, inglizlarning endigidengi siqilib kiriwlerine jol qoymaw sıyaqlı maqsetlerdi ámelga asırıw ushın Buxaraǵa jiberilgen edi.
XIX ASIRDIN 30 40JILLARDA BUXARA HÀM ROSSIYA ORTASINDAGI MÙNASEBETLERGE TIYISLI SHIGARILGAN MAGLIWMATLAR
XIX ásirdiń 30—40 -jılları dawamında Rossiya hám Buxara munasábetlerine tiyisli baspa etilgen tiykarǵı derekler sol ásirdıń aldınǵı sheregi dawamında bul eki mámlekettiń óz-ara munosabatlarini jaratiwshi derekler sıyaqlı, Rossiyadan Buxaraǵa jiberilgen elshilerdiń hám sayaxatshilardiñ jazıp qaldırǵan yadxatlarınan, kúndelik dápterlerinen, Rossiya hám Buxara hokim dóńgelekleri ortasında alıp barılǵan birpara diplomatik jarlıqlar, xatlar, hám de bul diplomatik aktlarni óz ishine algan ayırım tariyxıy dóretpelerden ibarat esaplanadi.
Bul derekler XIX ásirdiń ekinshi shereginde Buxara xanligi hám Rossiya ortasındaǵı sawda hám diplomatik munasábetlerdi hár tárepleme, tolıq -to'kis bolmasa da, biraq onıń ulıwma jaǵdayın kórsetip bere alatuǵın maǵlıwmatlar menen támiyin etadi. Ásirese, bularda Rossiya hám Buxara xonligi ortasında yuborilgan diplomatik missiya hám rásmiy elshiler, olardıń jiberilgen sebepleri, aldına qoyılǵan tiykarǵı wazıypaları hám de olardıń alıp kelgen nátiyjeleri tuwrısında júdá bay hám qimmatli faktik maǵlıwmatlar berilgen.
Bul dereklerde berilgen maǵlıwmatlar Rossiyanıń XIX ásirdıń ekinshi shereginen baslap Qozrg'istonga hám Orta Aziya xanliqlariģa salıstırǵanda munasábetinde keskinlik payda bo'lishining tiykarǵı sebeplerinen biri, áyne zamande, ol jerda ingliz kolonizatorlarınıń Orta Aziyada Rossiya mápine qarshn alıp barǵan qo'poruvchilik háreketleriniń kusheytiwi ekenin yaqhol kórsetip beredi.Buxara xonligi hám Rossiya ortasındaǵı munasábetlerge tiyisli bolǵan bul memuar dóretpeler, bir tárepden, XIX ásirdiń 30—40 -jıllarında bul eki mámlekettiń óz-ara munasábetlerin o'rga-nishda birinshi dárejeli derek bolıp xızmet qilsa, ekinshi tárepden, áyne zamande, Orta Aziyada ingliz kolonizatorlariñ qopariwshiliq hám basqınshılıq háreketleriniń tarixini úyrenip, olardı ashkara etiwshi tariyxshilarni jańa hám júdá kemde-kem ushraytuǵın faktik dáliller menen támiyin etedi.XIX ásirdiń 30—40 -jıllarında Buxora xanligi menen Rossiya
ortasındaǵı munasábetlerdi úyreniwde N. Zalesovning shıǵarmasıda keltirilgen diplomatik aktlar, 1841 -jılda Rossiyadan Buxaraga jiberilgen missiyanin qatnasıwshıları : N. Xanikovg,A. Leman3, Bogoslovskiy—2-y4 hám K- Butenev5 larning dóretpeleri,hám de A. S. Serebrennnkov kitabında berilgen hújjetler bi-
rinchi dárejeli derek bolıp tabıladı.
N. Zalesovnin kitapı 1862 -jılda Peterburgda basılıp shiģdi. ol Rossiya hám Buxara xonligi ortasındaǵı diplomatik munosabatlarni aytıwshı arxiv dokumentlari tiykarında jazılǵan.Bul dokumentlar sol waqıtlarda Orenburg gubernatorliginin arxivında saqlanıp, shıǵarmada Rossiyadan Buxaraǵa jiberilgen mıssiya basshılarına hám aǵzalarına berilgen instruksiyalarda da Buxara amiriga jiberilgen jarlıqlar hám xatlar, sonıń menen birge Buxaradan Rossiyaǵa kelgen elshiliklerdiń bergen bayanatlarıden alınǵan maǵlıwmatlar keltirilgen. Mine usılarǵa tıykara. ch,N. Zalesovnin shıǵarması arxiv dokumentlarinin obzori bolıp,
bul dokumentlar XIX ásirdiń ekinshi shereginde Rossiya hám Buxoro munasábetlerin úyreniwde bas dereklerden biri bolıp xızmet etedi.N. Zalesov shıǵarmasında berilgen dokumentlar tiykarınan diplomatik xarakterge iye bolıp, olarda 1836—1843 -jıllar ishinde Buxara xonligi menen Rossiya ortasında jiberilgen elshilikler,bul elshiliklerdiń jiberilish sebepleri, wazıypaları hám olar alıp kelgen nátiyjeler júdá jetilisken halda suwretlenedi.Avtor shıǵarmada Buxaradan Rossiyaǵa 1836 -jılda qarawılbegn Qurvonbek basshı elshiliktiń keliwi jáne onıń aldına qóyıl -gan wazıypalardı jazar eken, orıs húkimeti tárepinen Buxara elshisine berilgen jarlıqlardı keltiredi. Bul jarlıqlarda Rossiya húkimran dóńgelekleri Buxara menen óz-ara ekonomikalıq hám siyo-siy munasábetlerdi bekkemlew ushın Rossiyaǵa kelgen barlıq Buxara sawdagerlerine hár túrlı jeńillikler jaratılıp berilip atirģanliģi tuwrısında bayanlaydılar. N. Zalesov óz shıǵarmasında XIX ásirdiń 30 -jıllarında Buxaradan kelgen elshiliklerdiń jiberilish sebeplerin nadurıs kórsetadi. Avtornin pikrine qaraǵanda, bul elshiler tek ǵana tama'garlik maqsetinde, yaǵnıy Rossiya imperatoridan úlken-úlken sıylar alıw ushın jiberilardi. Avtornin bul pikirinen ekenin aytıw kerek, ol XIX ásirdiń 30 -yillarida Buxara hám Rossiya munasábetleri jáne bul munasábetlerde payda bolǵan jaǵdaylardan xabarsız bolıp, dokumentlarni hesh qanday oysız, mexanik túrde qaǵazdan -qaǵazǵa kóshirgan. Mısalı, ol 1839 jılda Rossiyadan taw injenerlerinen shólkemlesken ekspediciyanı Buxaraǵa jiberilishini jazar eken, ekspediciya go'yo. Buxara amirinin sorawina kóre jiberilgen, dep bayanlaydı. Shıǵarmada bul ekspediciya baslıǵına berilgen instruksiyalar keltirilib, olardan ekspediciyanı jiberilish sebepleri hám oǵan tapsırılǵan wazıypalardı alıw múmkin. Ekspeditsiyanin bashlig'n Qovalevskiy arnawlı ush instruksiya menen támiyin etilip, birinshi instruksiya taw sanaatı basqarmasıden berilgen; bul instruksiya boyınsha, ekspediciya Buxara geologik dúzilisin úyreniwi, erosti qazilma baylıqlari, atap aytqanda qımbat bahalı metallarni razvedka etip tap shi jáne bul metall sawdasına tiyisli maǵlıwmatlar toplawı kerek edi. Ekinshi instruksiya ishki sawda departamenti tárepinen berilip, ol jaǵdayda Aziya menen bolǵan tashhi sawdaǵa tiyisli ma'lumotlarni toplaw belgilengen edi. Úshinshisi tiykarǵı instruksiya bo'lnb, ekspediciyaǵa tómendegiler tapsırılǵan edi:
a) Buxoroda orıs sawdagerlerinen alınatuǵın bojni qishartirish;
b) Rossiyanıń Buxarada turaqlı konsulligini engiziw tuwrisida Buxara húkimran dóńgelekleriking pikirin aniqlaw;
v) Buxara bazarlarında ingliz sanaat buyımları hám olardıń kólemi, sapası, bahası,orıs buyımlarına salıstırǵanda qanshellilik báseki kórsetip atirģani haqqida maǵlıwmatlar toplaw ;
g) Buxara xanligidaģi orıs qullarini azat qiliw;
d) Buxara arqali Afganistan hám Amudaryanıń shòl qirģanina jaylasqan basqa xanliqlar menen sawda -satiqtdi keńeytiw múmkinligini anıqlaw ;
e) Buxara xanligi hám oǵan qońsılas bolgan mámleketlikler tuwrısında hár túrlı statistikalıq hám topografikalıq ma' lumotlar toplaw.
Instruksiyada berilgen maǵlıwmatlar, birinshiden, XIX ásirdıń 30 -jıllarında Rossiyadan Buxaraǵa jiberilgen elshilikler ekspediciyalarǵa tapsırılǵan tiykarǵı wazıypalardı aniqlawģa múmkinshilik bersa, ekinshiden, bul ekspediciyanı jiberilish sebeplerin da kórsetip bere aladı..
N. Zalesov shıǵarmasında berilgen maǵlıwmatlar Perovsknynin Xiywa xanligiga qarsı áskeriy júriwi áwmetsiz tawsılǵan den keyin, Orta Aziyada inglizlarnin basqınshılıq háreketlari kúshaygan waqıtlarda Buxara hám Rossiya munasábetleriniń jáne de bekkemlanganligini júdá jetilisken kórsetip bere aladı.
1840 jılda Buxaradan Rossiyaǵa kóp kisiden tashkil tapgan hám Buxarada kózge kóringen hámeldarlardan biri—Mulla Zárúrlibek Muhammadsaid basshılıǵında diplomatik elshilik jiberilgen edi.
Avtor Buxaradan bunday úlken diplomatik elshiliktiń jiberilishini hám elshiliktiń baslıǵı etip Buxara xonligide úlken tásirge iye bolǵan hámeldarlardan birewiniń tayın tiykarǵı sebepleri, tek ǵana Buxara húkimran dóńgelekleriniń tama'garlik mahsadlarida emes, bálki sol waqıtlarda Ol;rta Aziyada payda bolǵan waqıyalar, mısalı, ınglizlarniñ basqınshılıq háreketleriniń kusheytiwine baylanisli ekenin kórsetedi. N. Zalesovnin uxorodan Rossiyaǵa bunday úlken elshilikdıń jiberiliw sebebi bir tárepden, áyne zamande Aziyada júz berip atırǵan siyasiy waqıyalarǵa baylanıslı edi, dep kórsetiwi tuwrı bolıp, avtornin bul pikiri XIX ásirdiń 40 -jıllarında Buxaro hám Rossiya munasábetlerine onıń azmaz sonda da tusinik baslaģanliģin bildirgi beredi.Haqiyqatan da 1840 jılda Buxaradan Ornıqlıbek basshı diplomatik elshiliktiń jiberilish sebebi bir tárepden, Orta Aziyada ingliz kolonizatorlarınıń agressiv háreketlerdıń kusheytiwine baylanıslı edi. sebebi, bul waqıya Buxara xanligidıń ǵárezsizligi ushın qáwipli bolıp, Buxara húkimran sheńberlari jaqsı tusinedi. Soniñ ushın da Rossiyanıń qáwenderlik etiwine olar júdá qumartqan edi.
N. Zalesov Ornıqlıbek basshı elshiliktiń Peterburgga etip kelip, orıs húkimetn tárepinen qabıl etiliwiniń sebeplarini tómendegishe suwret etedi: «Biziń húkimetimiz ámir hám onıń ministrleriniń alıpsatarlıq ádetlerin áp-áneydey tushunar edi. Egerde sol waqıtta Aziyadaǵı siyasiy waqıyalar bizdi Buxara menen oǵırı jaqın baylanısda bolıwǵa májbúr etpegan bolǵanda edi, húrmetli Ornıqlıbek bul gezek Peterburgni balki kórmegen bolar edi».
N. Zalesovnin bergen bul maǵlıwmatları, birinshiden, Aziyada payda bolǵan siyasiy waqıyalar Buxara hám Rossiya munasábetlariga úlken tásir etip, onıń jáne de bekkemlewin i tastıyıqlasa, ekinshiden, avtorning XIX ásirdiń 40 -jılları dawamida bul eki mámleket munasábetleri tek Orta Aziyada bolǵan siyasiy jaǵday sebepli ámeldegi bolǵan, dep tastiqlawshi nadurıs pikirde bolǵanın kórsetedi.Haqıyqattan da, Rossiya hám Orta Aziya munasábetleri tarixida XIX ásirdiń 30 -jıllarına kelip payda bolǵan siyasiy hám ziyat Rossiya hám Buxara xonligi ortasındaǵı ámeldegi bolǵan munosabatlarga úlken tásir etip, bul eki mámleketti bir-birnne ádewir jaqınlastırǵan bolsa -de, lekin olar ortasındaǵı munosabatlarni belgileytuǵın faktorlardan emes edi. Olardı belgilewi faktor bul eki mámlekettiń óz-ara ekonomikalıq munosobatlaridan mápliginde bolıp tabıladı. Mine soǵan tiykarınan, 1840 jılda Peterburgga kelgen Buxara elshisi Ornıqlıbek Aziyadaǵı shemirshekda bolǵan siyasiy jaǵday júz bermegen táǵdirde de, orıs hukumati tárepinen qabıl etilgen bo'lar edi.N. Zalesov shıǵarmasında Buxara elshisiniń alıp kelgen jarlıǵı keltirilib, bul jarlıqta berilgen maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Ornıqlıbekka tómendegi wazıypalar tapsırılǵan edi: a) sawda jollarında Xivaliklardiñ alıp baratırǵan mákkarlıq jumıslarg'a. tuwrısında orıs húkimetine shaǵım qiliw; b) Rossiyada Buxara sawdagerleri húkimet tárepinen qorǵaw etiliwi hám de Buxoro zıyarat etiwshileriniń Rossiya arqalı Istambulga òtiwge ruxsat etiliwin orıs húkimetinen ótinish qılıw. N. Zalesov shıǵarmasında Buxara elshisiniń Rossiya Sırtqı Jumıslar Ministriga bergen eki dana jazba bayanatı keltiriledi. Bul bayanotlarda berilgen xabarlarǵa qaraǵanda, Ornıqlıbek elshiligiga joqarıdagilardan tısqarı, Orta Aziyada inglizlardiñ alip baratırǵan agressiv hdrakatlarining kusheytiwi tuwrısında orıs húkimetin xabarlı etip qoyıw hám inglizlarga qarsı gúresiw ushın Rossiyadan járdem soraw sıyaqlı tiykarǵı wazıypa tapsirilgan edi.
Bayanatda Buxara hám Xiywa xanliqlariga jiberilgen inglizagentleri hám de razvedkachilarinin bul erda óz tásirinlerin kúsheytiw ushın alıp barǵan jumısları tuwrısında jáne bul waqıyalar Buxarada húkimran dóńgelekler ortasında úlken qáwip tuwdırganligi haqqında júdá kóp qızıq, hawlıǵıwlı maǵlıwmatlar keltiriladi. Bayanatda Buxaraǵa kelgen ingliz agentleri hám olardıń amirga etken usınısları, hám de olarǵa salıstırǵanda qilingan mámile, usınıslarǵa berilgen juwaplar tuwrısnda da tolıq gápirilgen. Elshiniń sózinshe, inglizlar Buxarade ustap turılǵan polkovnik Stoddartni talap etip eki marta óz wákillerin jibergen edi. Olardan biri ingliz bolıp, ol Qarsı qalasinda eki ay ustap turılǵan, keyininen Buxaraǵa keltirmesten, qaytarıp jiberilgen edi. wákillerden ikkinchisi Afganistanlıq bolıp, onı hátte Buxara xanliģinin shegarasiga jaqınlashtirgani da qo'ymagan edi. Sonday aq, Xiyw xani da Buxara daǵı usı ingliz agentin azat etiw ushın eki ret óz wákilin jiberip, onıń ornına ámir qálegen zatın beriwge wáde etken edi. Bulardan tısqarı, Buxaro amiri inglizlarnin Rossiyaǵa qarsı etken talaplarıni biykarlaw eterken, Buxaranıń Rossiya menen áyyemgi zamanlarden berli doslıq munasábetinde bolıp kiyatırǵanı hám hár eki mámlekettiń xalqı óz-ara sawdada shıǵıw bul sawda endilikda hár eki tárep ushın da bir zárúriyatqa aylanıp qalǵanligi hám Rossiya menen bolǵan munasábettiń hesh qashan buzilmasligini aytıp juwap bergenliginde tuwrısında elshi bayanlaǵan edi. Buxara elshisiniń Rossiyada bergen bul bayanatınan ashıq kóriw múmkin, Buxara húkimran dóńgelekleri inglizlerdin Orta Aziyada alıp baratırǵan agressiv háreketleri Buxaranıń ǵárezsizligi ushın júdá qáwipli ekenin jaqsı túsinip, olarǵa qarshi gúresde Buxara júdá ázzi ekenin hám onıń ushın Rossiyanıń qáwenderligi zárúr ekenin jaqsı bilgen edi. Sol ushın da olar inglizlarga diplomatik jollar menen gúresip, ámeliy járdemdi Rossiyadan kutedilar.
( Rossiyada Buxara elshisine awız sózi berilgen waqıtta, elshiga Rossiya imperatoridan Buxara amiriga járdem beriwdi iltimos etiw wazıypası da tapsırilganini ashıqtan -ashıq bayan etken edi.
Buxara elshisi Ornıqlıbek Rossiya Sırtqı Jumıslar ministriga bergen jazba bayanatında Orta Aziyadan inglizlarii shetletiw tuwrısında júdá ájayıp pikirlerdi aytadı : «Egerde franklar (inglizlar—M. A.) Xiywani óz qolına alģanday bolsalar, — dep jazılǵan bayanatda, —biz (buxaraliklar—M. A.) ushın da, bul mámleket (Rossiya—M. A.) ushın da zálel boladı. Eger bul erda ustap turılǵan Xiywalilardan bes-altı kisi bosatib jiberilse, bu—franklar ushın zálel bo'lardn. Sebebi, bunday bolǵan waqıtta buxaralıqlar, Xiywaliqlar hám qo'qonliklar birlesip, bir-birlerine járdem bergen hám franklarni quwıp shiqargan bo'lar edi. Nátiyjede erkin sawda baslanıp, bul mamlakatlarnin puxaralari hám orıslar óz qáwenderleri (Rossiya— M. A.) atina duwa etip, bunnan hár eki tárep de mápdar bo'lar edi».
N. Zalesov shıǵarmasında bul maǵlıwmatlar Perovskiynin keyin Xiyw xanligiga salıstırǵanda Buxaranıń munasábeti tamoman ózgerlıgin kórsetedi. Egerde Perovskiynin Xiywaga qarsı áskeriy júriwi waqtında Buxara xanligi Xiywaliqlardıń Buxara hám Rossiya ortasındaǵı ekonomikanliq baylanıslarına qilip atirģan gedergileri sebepli, olarǵa salıstırǵanda keskin ilaj kóriliwiniń, mısalı áskeriy júriw uyushtirilishinin talapgori bolǵan bolsa, Perovskiy poxodi nátiyjesiz tawsılǵan hám ayni zamande inglizlernin agressiv háreketleri kúsheyip barajatqan bir waqıtta Xiywa menen baylanıstı tınıshlıq tiykarında, hesh qanday to'qinishsiz jolǵa qoyıp jiberiw tárepdarı edi.Buxaranıń Rossiya hám Xiywa munasábetlerin tınıshlıq jolı Menen tarqatıp alıw tárepdarı bolıwınıń tiykarǵı sebebi de Xiywda inglizlarnin agressiv háreketleriniń barǵan sayın kúshayishiga baylanıslı edi.
Buxaralıqlardıń Rossiya hám Xiyw xanligi ortasındaǵı baylanislardiñtınıshlıq menen ornatılıwı tárepdarı ekenin Rossiyaga barǵan Buxara elshisiniń tómendegi mazmunda etken bayonotidan kóriw múmkin: «Házirgi waqıtlarda orıs húkimeti Rossiyada ustap turılǵan Xiywa sawdagerlerin bosatib, júdá jaqsı jumıs etdi. Isenetuǵını, jumıstıń bunday jolǵa qoyılıwı menen inglizlar Xiywaga basqa kelalmaydilar».
Buxara húkimran dóńgelekleri Xiywa menen Rossiya ortasındagi baylanıstıń ornatiliwi Rossiya hám Buxara ortasındaǵı sawda baylanıslarınıń alıp barılıwı ushın qawipsizlik támiyin etiliwni názerde tutqan edi. N. Zalesov óz shıǵarmasında Buxara elshisiniń tómendegi soranıwın keltiredi: « Xiywaliqlarga salıstırǵanda meniń usınısım sonnan ibarat, olardıń Buxaraga zıyanlı bolǵan háreketlerine jol qo'ymasdan, qońsılasshılıq munasábetlerine qattı ámel qılıwǵa májbúr etiw kerek. Buldıń ushın imperator olar menen shártnama dúziw waqtında shártnomada Xiywaliqlar tárepinen Buxara sawdagerlerine hesh qanday azar bermaslik hám zorlıq menen baj almaslikdi belgilengenler etip o'tilwini ótinish etemen».
Sonday etip, N. Zalesovningshıǵarmasında berilgen bul ma'lumotlar XIX ásirdiń 30 -jıllarında Rossiya hám Buxara xanligi ortasındaǵı munasábetlerdi úyreniwde birinshi dárejeli qadaǵanba bolıpǵana qalmastan, áyne zamande Buxara xanligida ingliz kolonizatorlarınıń basqınshılıq háreketleriniń ayırım táreplerin anıqlawda hám olardı fosh etıwde de qimmatli dereklerden bolıp xızmet etedi.
N. Zalesov Rossiyada Buxara elshisine juwapan berilgen jarliqni keltiredi. Bul jarlıqta Rossiya húkimran dóńgelekleri Buxoraga salıstırǵanda qayirxomlik bildirip, Buxarada orıs sawdagerlariga da qáwenderlik kórsetiliwi umidida, Rossiyada Buxara sawdagerleri ushın qáwenderlik qılınıp atırǵanı hám taǵı taw injenerlaridan shólkemlesken ekspediciya Buxaraǵa jiberilayotgani haqqında jazılǵan*.
N. Zalesov óz shıǵarmasında Buxara elshisine juwapan 1841 jılde Rossiyadan diplomatik missiyaning jiberiliwi, onıń aldıga qoyılǵan aoosiy wazıypalar hám missiyaning Buxarada alıp barǵan jumısları hám de bergen nátiyjelerine tiyisli júdá kóp faktik materiallar keltiredi.
Avtornin jazıwısha, missiyanin baslıǵı Taw sanaatı basqarmasidan, Sırtqı sawda departamentinen hám Sırtqı Jumıslar ministrligidan ashıq hám jasırın instruksiyalar menen támiyin etilip, Taw sanaatı basqarmasınan hám Sawda departamentinen berilgen instruksiyalar 1839 jılda Buxaraǵa jiberilgen ekspeditsiyaga berilgen instruksiyalardan hesh handay parq etpes edi. Sırtqı Jumıslar ministrligitomonidan berilgen ashıq hám maxfiy instruksiyalar júdá jetilisken bolıp, ol jaǵdayda missiyaning sostavi, wazıypaları hám olardı sheshiw jolları belgilengen edi.
Instruksiyada Buxara amirinin talabın bárjaylawa bunıń menen Rossiya—Buxara ortasındaǵı doslıq munasábetlerini bekkemlew maqsadida, Buxara territoriyasida erosti qázilme baylıqlariii tabıw ushın usı taw injenerleridıń jiberiliwi bayanlaınıp, missiya aǵzalarına Buxara hám oǵan qońsılas bolǵan xopliklar tuwrısında anıq maǵlıwmatlar toplash hám Buxara amiri menen Rossiya—Buxara munasábetleriniń birpara táreplerin belgilep beretuǵın shártnama dúziw sıyaqlı máseleler tapsırilganligi jazılǵan. Rossiya hám Buxara munasábetlerin belgilew ushın shártnama ústinde kelisiwlar alıp barılǵanda, Buxara amirini tómendegi shártlerdi qabul etiwge ko'ndirish instrukniyada kórsetilgen edi.
1. Ashıq hám jasırın túrde Rossiyaǵa jáne onıń puqaralarıga dushpanlıq etpeslik.
2. Orıs tutqınların qulliqda tutmaslik hám olardı satıp almaslik. Buxara daǵı barlıq orıs puqaralarina jeke qáwipsizligini hám buyım-múlkine zálel etkazmasdan saqlanıwın támiyin etiw.
3. Egerde orıs fuqaratari Buxarada halok bolıp qalsalar,olardıń buyım-múlkin mámleket paydasına mal-múlkin tartıp alıw etpesden, bálki olardıń óz miyrasxorlarına qaytarıw ushın Rossiya chegara basshılarına etkazish.
4. Buxara puqaraları tárepinen orıs sawdagerlernnin talanishiga hám naxaq salıqlar alınıwına jol qoymaw. Egerde bunday waqıya júz bersa, ayıpkerlerdi tezlik penen jazalaw.
5. Orıs sawdagerleri tárepinen Buxaraǵa alıp kelinetuǵın ǵázzel yaki qasidanıń dáslepki eki qatarırdan tek ǵana jılına bir ret, buyımlardıń haqıyqıy bahasınan 5 protsentdan artıq boj almaslik.
6. Buxarada orıs sawdagerlerine hesh qanday tosqınlıq etpesten bálki Rossiyada Buxara sawdagerleri ushın qanshellilik qáwenderlik qılınıp atırǵan bolsa, olarǵa da sonshalıq qáwenderlik qılıw. '
Bul shártlerge juwapan elshi orıs húkimeti atınan tómendegilarni óz ústine alıwǵa kepillik beriwi kerek edi.
1. Rossiyada Buxara puqaralarina jeke qawipsizligin hám olardıń buyım-múlkiniń zálel etkazmasdan saqlanıwın támiyin etiw.
2. Basqa Aziya sawdagerlerine berilgen barlıq jeńilliklerdi Buxara sawdagerlerine de beriw.
3. Rossiya talabindagi qazaqlar turkpenler tárepindek Buxara sawdagerleri talawshılıqqa ushrassa, olardıń buyımlarin òndirip beriw.
4. Rossiya politsiyasınıń húkimlerine baǵınıw shárti menen, zıyarat etiwshi buxaralıqlarǵa haj qiliw ushın aldıngidek Rossiya arqali Turkiyaǵa ótiwge ruxsat etiw.
Eger XIX ásirdiń 30—40 -jıllarında Rossiya hám Buxara alaqalari tınıshlıq tiykarında alıp barılıp, 1841 jılda Rossiyadan Buxaraǵa Q. Butenev basshı diplomatik missiya, bir tárepden qaraǵanda, eki mámleket ortasındaǵı munasábetlerdi normal jaǵdayda aparıw hám óz-ara ekonomikalıq baylanıslardı keneytiriw ushın jiberilgen sonda da, biraq rasında bolsa Buxara xanligida Angliya siyasiy tásiriniń kusheytiwine jol qo'ymasden, bálki Rossiyanıń ekonomikalıq da siyasiy tásirin kengaytirish názerde tutılǵan edi. ' M. M. Solovev óz shıǵarmasında bul ekspsditsiya Buxara xonligini ekonomikalıq hám siyasiy tárepden bo'ysindiriw ushın jiberilgen,dep kórsetedi.Missiya baslıǵı K- Butenevga berilgen instruksiyada ınglizlarnin Orta Aziyada arli baratırǵan jumıslarına arnawlı diqqat qılıw kórsetilgen edi. Biraq N, Zalesov óz shıǵarmasında instruksiyanin bul bólegin keltirmeydi. Instruksiyanin bul bólegin M. M. Solovev óz shıǵarmasında keltirediki, onıń mazmuniga qaraǵanda, missiyaga Xiywa xanligi menen Angliya ortasıdagi munasábetlerdiń aynıwı hám áyne zamanda Awģanistandagi waqıyalar Buxaraǵa qanday tásir etkeni, ulıwma Angliyanıń Orta Aziyadaǵı háreketlerine Buxara húkimran dóńgelekleriniń munasábetin anıqlaw tapsırılǵan edi. Orıs missiyasi Buxara daǵı ingliz agentlerine salıstırǵanda, instruksiyada berilgen tómendegi kórsetpeler boyınsha munasábetlerde bolıwı kerek edi: a) egerde orıs missiyasi Buxaraǵa etip barganda ol erda Angliya agentn bolsa, ılajı bolǵanınsha ol menen doslik hám jaqın munasábette bolıw ; b) Buxarada, ulıwma Aziyada Rossiyanıń Angliya menen báseki etiw ushın hesh qanday harakatda emesligine kngliz agentin ishontirish; v) Angliya agentining ámir menen jaqınlasıwına tosqınlıq etpesten, bálki onıń pútkil háreketlerin dıqqat menen gúzetip turıw ; g) orıs missiyasining Buxara amiri menen alıp barǵan ózara kelisiwlerine Angliya agentleriniń tartılıp ketiwine hesh jol qoymaw*.Instruksiyanin tiykarǵı maqseti sol ediki, ózara kelisiwler natijasida ámir jáne onıń hámeldarları Angliya tásirine ótiwden kóre Rossiya astina ótiw abzallıǵı nede ekenligini' bilip alsınlar.
N. Zalesov óz shıǵarmasında missiyaning baslıǵı K- Butenev instruksiya hám jarlıqlardan tısqarı, Orenburg gubernatori Perovskiy tárepinen missiyaning sostavi, onıń belgiliwshi jazba párman menen de támiyin etilgenligin bayan etedi.Bul pármange kóre, missiyanin baslıǵı etip taw injeneri mayor Q. Butenev tayınlanıp, oǵan Buxara menen diplomatik máseleler ústinde ózara kelisiwler aparıw hám injenerlerdıń jumısları ústinen basshılıq etip turıw tapsırılǵan edi.
Onıń Buxara amiri menen júrgizedi gap ózara kelisiwlerine áhmiyet beriliwi ushın Q. Butenevga orıs húkimetiniń tiyisli kepillikine iye bolǵan elshi atı berilgen edi. Taw iijenerlarinin Buxarada júrgizetuǵın razvedkalariga basshılıq qılıw ushın kapitan Bogoslovskiy tayın etilgen edi. Missiyadıń úshinshi aǵzası jas shıǵıstı izertlewshi N. v. Xanikov bolıp, oǵan Buxara tuwrısında statistikalıq hám gsografik maǵlıwmatlar toplaw hám Buxaranı siyasiy hám de iqtioodiy tárepden suwret etiw tapshirilgan edi. Sonday aq, Orenburg gubernatori Perovskiydıń usınısına qaray, Derpt universitetiniń kandidati naturalist A. Leman da missiya sostaviga kirgen edi. A. Lemanga Aziyanıń flora hám faunasini úyreniw, olar tuwrısında kolleksiyalar toplaw buyırilgen edi, Bulardan tısqarı, tarjimon Aitov, tapograf YAkovlev, taw jumısshıları, eki kán texnigi hám on dana kazak da missiyanin sostavida qatnasqan edi.Avtor óz shıǵarmasında missiya baslıǵı aldına qoyılǵan wazıypa larning tabıslı atqarılıwı uchup Buxara húkimran dóńgelekleri menen qanday diplomatik jollar tiykarında kelisiw aparıw kerekligi tuwrısında berilgen qóllanbalardı keltiradi.Bul qóllanba tiykarında missiya baslıǵı K. Butenev Buxara menen shártnama dúziw waqtında Rossiya menen bolǵan doslıq baylanıslarınan Buxrro ushın kelip shıǵıs haqıyqıy máplarni túsintirip, Rossiyanıń qalıs maqsette ekenine Buxoro amirida isenim payda etiw hám onıń ushın Rossiya elshisi basqa Aziya mámleketlerine, atap aytqanda, Turkiya, Iran hám Xivaga salıstırǵanda orıs húkimetiniń tutqan tuwrı siyasatın kórsetip ótiwi kerek edi.
Aqırǵı waqıtlarda Afganistan hám Xiywa xanligida júz bergen waqıyalar Buxaraǵa qanday tásir etkenin anıqlaw, hám de Buxara jáne onıń qońsılas rayonlarına tiyisli maǵlıwmatlar jıynaw Aziyanıń mine sol bóleginde Rossiyanıń siyasiy tásirin bekkemlewge, sonıń menen birge onıń siyasiy maqsetlerinen biri bo'lgan sawda baylanıslarınıń rawajlanıwına múmkinshilik beredi, dep instruksiyada usinis etilgen edi. Instruksiyada berilgen bul aqırǵı qóllanba missiyanin aldiga qoyılǵan tiykarǵı wazıypa Buxara xonligini ózine bo'ysundirish ushın áwele ol menen sawda baylanısların ılajı bolǵanınsha rawajlandırıw názerde tutılǵanlıǵın kórsetedi. Rossiya shártlerine Buxara amiri óz razılıǵın bildirgen waqıtta, shártnamaǵa onıń yamasa Buxara húkimran dóńgeleklerinen birewiniń jeke qolı qoyilip, orıs elshisine beriliwi, shártnomanin bir nusqasına orıs húkimeti atınan elshi óz qolıni chekip Buxarada qaldırishi, eger ámir bunday shártnama beriwdi óz ústine almasa, ol waqıtta razı bolǵan shártlerin orıs elshisine beretuǵın xatida kórsetip ótiwi menen miseiyadıń jetkiliklileniwi mumkyn, dep qóllanbada bayanlaingan edi.
Instruksiyada berilgen bul kórsetpelerge qaraǵanda, orıs mnssiyasi hámme máseleler maydanınan da alıp barılatuǵın muzokaralarda eki mámlekettiń óz-ara baylanıslarına ziyan etkazmasdan, olardı aldınǵınan da bekkemlewge háreket qiliniwi kerek edi.
Bul tuwrında N. Zalesovnin alıp kelgen tómendegi gáplerini kóriw múmkin: «Aqır-aqıbetde, qúdiretli Rossiya imperiyasi menen baylanıstı jáne de bekkemlew ushın ulıwma hámme máselelerde jaqsı qońsılaslarǵa hám haqnqiy doslarǵa etiletuǵın mámilede bolıw minnetlemesi juklenedi»2.
Avtor 1841 jıl, may ayında Orenburgdan Buxaraǵa tárep orıs missiyasining baǵdarın suwret etar eken, onı qorǵaw ushın orıs húkimeti tárepinen polkovnnk Blaramberg basshı 400 kazak atlıq askarlar, 100 dane piyada askarlar, 4 top hám de topshilardan shólkemlesken áskeriy eskort tayın etińganligini jazadı» Shıǵarmada orıs diplomatik missiyasinin Buxaraǵa etip kelishi hám ol erda Buxara húkimran dóńgelekleri tárepinen sıpayıshılıq menen qabıl etiliwi tuwrısında júdá qızıq maǵlıwmatlar keltirilgen. Avtornin jazıwısha, missiya ele Buxaraǵa jetip
kelmesdan, onı kútip alıw ushın arnawlı kisiler jiberilgen.Missiya Buxara qalaına etip kelip bolsa, ámir Nasrullo orıs elshisini sol kúnniń ózinde aq qabıllawın bayanlaıp,hátte ol júdá kewilli bolǵanınan missiya baslıǵınıń sarayǵacha at ústinde kirip keliwine ruxsat etken edi.