Ruwxiyliq tiykarlarin woqitiw metodikasi kk

Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodlarinin tu`rleri
Ha`r bir pa`n ob`ekti bolmisti u`yreniw nizamliqlarin belgilep beredi. Didaktikaliq 
nizamlar oqitiw ha`m ta`lim birligi ha`mde olardin` o`z-ara baylanislilig`in u`yrenedi.
Didaktikaliq printsipler. Bul qabil etilgen didaktikaliq nizamliqlardin` metodologiyaliq 
sa`wleleniwi: bul a`meliyattin` turaqli o`lshemi sipatinda paydalaniwda qolayli formadag`i 
oqitiwdin` maqseti, ma`nis-mazmuni, du`zilisi tuwrali bilim.
Demek, «Ruwxiyliq tiykarlari» pa`nin oqitiw teoriyasinin` didaktikaliq nizamliqlari 
sistemasinda oqiw protsessin sho`lkemlestiriw ha`m jobalastiriw ushin za`ru`r bolg`an tiykarg`i 
qag`iydalar sipatinda qatnasatug`in didaktikaliq printsipler sistemasi muwapiq keledi.
Didaktikaliq printsipler V.I.Zagvyazinskiy, L.I.Grisenko, M.A.Danilov, I.I.Kobilskiy, M 
G. Garunovlar ta`repinen islep shig`ilg`an. Ruwxiyliqti oqitiw didaktikasi to`mendegi 
printsiplerdi na`zerde tutadi:
*ja`miyet talaplarina muwapiq keliwshi okitiwdin` maqseti;
*oqitiwdin` ob`ektiv nizamliqlari;
*oqiw protsessii barisinin` konkret sha`rayati; 
*o`z betinshe oqiw – biliw iskerliginde studentlerdin` jokari belsendiligin ta`miynlew. 
Didaktikag`a baylanisli oqiw qollanbalarda bilimlerdi bayan etiw ha`m bekkemlewdin` 
formalari sipatinda to`mendegi oqitiw metodlari qaraladi: baqlaw, oqitiwshinin` bilimlerdi (bayan, 
sa`wbet, gu`rrin`, shinig`iw) okiwshilar menen sabaqliq ha`m basqa kitaplar menen islesiw, 
baqlaw, seminar jumisi, o`z betinshe jumislar.
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw protsessinde oqitiw materiallarinin` mazmuni ha`m oqiw klasinin` 
u`lken-kishiligine qarap bul metodlar ha`r qiyli orinlarda paydalaniliwi mu`mkin.
Маънав
ият
асослар
и 

---

13 
2. Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin okitiwda baqlaw. Oqiwshilar menen faktlerdi baqlaw man`izli 
a`hmiyetke iye. Na`tiyjede oqiwshilar to`mendegi uliwmaliq juwmaqlarg`a keledi: qaralg`an halda 
baqlaw metodin qollaniw, sonday-aq, oqitiwshi ta`repinen bilimlerdi bayan qiliwg`a baylanisli 
basqishlarda da u`lken a`hmiyetke iye bolip tabiladi.
3. Sa`wbet metodi. 
Sa`wbet metodinda sokratsha soraw-juwap usili ha`zirge shekem en` na`tiyjeli usillardin` biri 
sipatinda qollaniladi. Bunda oqiwshi teren` pikirlewge, ziyreklikke, aniq ha`m tuwri so`ylewge, so`zdin` 
logikalilig`i ha`m ra`wshanlig`ina, sonday-aq kritikaliq, do`retiwshilik oylawg`a u`yretilgen.Misali, 
sokratsha sa`wbetler degende oqiwshinin` o`z betinshe ha`m belsendi oylaw protsessine alip 
kiriliwi ha`mde onin` pikirlewindegi naduris ta`replerdi ziyreklik penen an`lag`an halda olardi 
du`zetiw jolina alip shig`iwdan ibarat usillar na`zerde tutiladi.
Uliwma sa`wbet metodi basqishlarin to`mendegishe a`piwayilastirip an`latiw mu`mkin:
1.
Soraw-juwaplar arqali oqiwshinin` bilim darejesi ha`m pikirlew qa`biletin 
uliwmaliq ta`rizde aniqlaw. 
2.
U`yrenilip atirg`an temanin` mazmunin oqiwshi motivlerine muwapiqlastiriw. 
Bul, tiykarinan, oqiwshinin` qzig`iwi ha`m qabiletlerine say bolg`an misallar tan`law arqali 
a`melge asiriladi.
3.
Oqiwshini belsendi qarim-katnasqa alip kiriw. Bunda tiykarinan xoshametlew 
usillarinan paydalaniladi.
4.
Oqitiwshi o`zin bilmeytug`in adamday, oqiwshiday tutip, sorawlar berip baradi.
5.
Oqiwshinin` duris pikirlerin xoshametlew arqali oni ja`ne de erkin ha`m teren`irek 
pikirlewge, so`ylewge tartiw.
6.
Oqiwshinin` qa`te pikirlerin aniqlap bariw. 
7.
Oqiwshinin` qa`te pikirlerine baylanisli duris pikirdioqitiwshi ta`repinen ayqin 
logikaliq tiykarlang`an formada bayan etiw yaki tu`sindiriw arqali oqiwshi ushin mashqalali 
jag`day jaratiladi ha`m oqiwshinin` o`z qa`telerin o`zi du`zetiwine bag`darlaydi.
Bunnan ko`rinip turg`aninday, usi usildin` joqari na`tiyjeberiwi shubhasiz bolip,biraq 
bunin` qatan` sha`rtleri de orin alg`an. Biraq okitiwshinin` ken` bilimge ha`m do`retiwshilik 
pikirlew qa`biletine, joqari qarim-katnasiq ma`deniyatina, pedagogikaliq sheberlikke iye boliwi 
kibilerden ibarat.
4. Bayan etiw metodi. 
Bayan etiw metodi eki turge bo`linedi:
a) ko`rgizbeli bayan etiw. Bunda okitiwshi bilimlerdi bayan etiw menen birge onin` haqiykiylig`in 
misallar arqali ko`rsetedi.
b) mashkalali bayan etiw. Bunda oqitiwshi materialdin` mashkalasin qoyadi, oni sheshiw 
jollarin ko`rsetedi,tiykarlaydi ha`m da`lilleydi.
Ha`zirgi joqari mekteptegi na`tiyjeli oqitiw texnologiyasi – bul mashqalali oqitiw bolip 
tabiladi. Onin` waziypasi belsendi biliw protsessine u`ndew ha`m oylawda ilimiy-izertlew usilin 
qa`liplestiriw bolip tabiladi. Mashqalali oqitiw do`retiwshi, belsendi shaxs ta`rbiyasi 
maqsetlerine say keledi.
Oqitiwdin` ha`zirgi protsessinin` analizi, pedagog ha`m psixologlardin` pikirlew 
mashqalali, ku`tilgen tan`laniw ha`m mahliya bolip qaliwdan baslandi degen juwmaqlari 
haqiyqatka jaqin ekenligin ko`rsetedi. Oqitiw sha`rayatinda insannin u`sh: psixikaliq, 
emotsionalliq ha`m sezimlik halati og`an pikirlew ha`m aqiliy izleniw ushin o`zine ta`n tu`rtki 
waziypasin atqaradi.
Mashqalalijag`daydin` belgileri to`mendegiler:
*oqiwshig`a biytanis fakttin` orin aliwi;
*waziypalardi orinlaw ushin okiwshig`a belgilengen ko`rsetpeler, ju`zege kelgen biliw 
mashaqatin sheshiwde olardin` shaxsiy ma`pdarlig`i.
Solay etip, mashqalalai okitiwdin` waziypasi, oqiwshilar ta`repinen bilimler sistemasi 
ha`m aqiliy iskerlikler usillarin na`tiyjeli o`zlestiriwde birge islesiw, olarda jan`a sha`rayatta 
aling`an bilimlerdi do`retiwshilik penen qolliw epliligin payda etiw,biliw mustaqillig`i ha`mde 

---

14 
oqiw ha`m ta`rbiya mashqalalarin shesh aliw bolip tabiladi. Mashqalali oqitiwdi 
sho`lkemlestiriwdin` sha`rtleri:
Birinshi sha`rti oqiw informatsiyalarinin` jetilisip bariwi sistemasi bolip taladi.
Ekinshi sha`rtte mashqalali oqitiw a`melge asiriladi ha`m onda informatsiyanin oqiw 
waziypasina o`tkiziliwi waqtinda oni sheshiw ushin tan`law imkaniyati ko`zde tutiladi.
U`shinshi sha`rti ta`lim aliwshinin` subektiv statusi, onin biliw maqsetlerin an`lap jetiwi 
ha`m qarar qabil etiw ma`selesin sheshiw ha`m na`tiyjeni qolg`a kirgiziw ushin o`zlerinin` 
iqtiryanda bolg`an qurallardi bahalay biliwi bolip tabiladi.
5. Shinig`iw metodi. 
Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiwdin` o`zine ta`n o`zgesheligi sonda, jan`a materiallar menen 
tanisiw ha`mde tiyisli bilim, oqiw ha`m ko`nlikpelerdi payda etiw oqiwshilar ta`repinen shinig`iwlar 
sistemasin, yag`niy belgili bir tapsirmalardi orinlaw arqali a`melge asiriladi. Shinig`iwlar material 
mazmunina ha`m strukturasina qarap ha`r qiyli boliwi mu`mkin: sabaqliqtan aling`an ha`m oni 
oqitiwshi jazdiriwi mu`mkin, a`dettegi yaki qiziqli koriniste, didaktikaliq oyin formasinda h.t.b. 
Sabaqta a`sirese tayarliq shinig`iwlari man`izli a`hmiyetke iye. Bul shinig`iwlar sonday 
xarakterde boladi, olar mazmuninda aldin`g`i okiw materiallarin ta`kirarlaw, bekkemlew ha`m 
jan`a materialdi ornatiwg`a fundament tayarlaw mu`mkin boladi. Misali, oqitiwshi aldin jan`a 
material menen tanisiw tiykarinan oqiwshilar orinlaytug`in shinig`iwlar sistemasi arqali a`melge 
asiriladi. Shinig`iwlardi orinli bejeriwdin` en` tiykarg`i joli ko`rgizbeli etip bejeriw bolip tabiladi. 
Sonin` ushin tu`sinikler ha`m nizamliqlar menen tanistiriwda paydalaniladi.