S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

to’ldiruvchilarning markalari uyilma zichligi bo’yicha 
o’rnatiladi. Agar uning uyilma zichligi 400 - 500kg/m
3
bo’lsa, bu 
to’ldiruvchi 500 markaga mos keladi, uyilma zichligi 600 kg/m
3 
bo’lsa, bu 
to’ldiruvchi 600 markaga mos keladi va boshqa. QMQ bo’yicha g’ovak 
shag’alning markasi 300,350,400 va hokazo 1200gacha 100kg/m
3
oraliqda 
o’rnatiladi. G’ovak qumning markasi 500...1400 kg/m
3
ni tashkil etadi. 
Bundan tashqari, yirik g’ovak to’ldiruvchilarning markasi uning 

---

212 
mustahkamligi bo’yicha ham o’rnatiladi, yahni tsilindrda maydalanishdagi 
mustahkamligi bo’yicha aniqlanadi. 
27.  Tabiiy g’ovak to’ldiruvchilar kelib chiqishi bo’yicha vulqon va cho’kindi 
turlarga bo’linadi. 
28. G’ovak tog’ jinslari pemzalar, shlaklar,tuflar, g’ovak bazalg’t, andezit 
g’ovak to’ldiruvchilar ishlab chiqarishda ishlatiladi.
29. Pemza - bu g’ovak shisha bo’lib, vulqon otilishidan, yahni magmaning 
ko’’chishidan va qotishidan yuzaga keladi.
30. Pemzani ishlab chiqarish bosqichlari - karg’erlarni qayta ishlash, 
maydalash va materiallarni navlarga ajratishdan iborat.
31. Pemza tuzilishi g’ovaklar o’lchami 3mm gacha bo’lib, g’ovaklar shakli 
aylanadan yoki cho’zinchoq ko’rinishdan iborat bo’ladi.
32. Pemza shag’alining siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 2,5–40MPa ni 
tashkil etadi. Pemza yacheykali strukturaga ega bo’lib, mustahkamligining 
zichligiga bog’liqligidan kelib chiqib, kvadrat ‘arabola formulasi bilan 
baholanadi: R=A*r
n
bu yerda: A=1; n=2 ga teng bo’ladi. 
33.  Pemzani ishlatilishi - nisbatan mustahkam va og’ir, shu bilan birga kichik 
g’ovaklikdagi Pemzalar (ularni litoidlar yoki toshsimon deyiladi) yengil 
konstruktsion betonlar olishda ishlatiladi. Bunday yuqori samarali 
betonlardan turli xil konstruktsiyalar, yahni tom yo’ma ‘litalari, ko’’riklar, 
gidrotexnika inshoatlari ishlab chiqariladi. 
34.  Vulqon shlaki suyuq magmani asosiy tarkibining havoda qotishi natijasida 
yuzaga keladi
35. Vulqon shlaki olinishi - asosidagi qum va shag’al yirik toshlarni 
maydalash va saralash (fraktsiyalash) natijasida olinadi.
36. Vulqon shlakining tashqi ko’rinishi yoqilg’i shlaki kabi bo’lib, to’q 
qizg’ishdan qora ranggacha bo’ladi.
37. Vulqon shlakining tuzilishi - yirik g’ovakli.
38. Vulqon shlaki shag’alining uyilma zichligi 400-850 kg/m
3
, vulqon shlaki 
qumi esa 650-1300kg/m
3
.

---

213 
39. Vulqon shlaki ishlatilishi - to’ldiruvchi sifatida turli yengil betonlarda 
ishlatiladi.
40. Vulqon tuflari, bu mayda g’ovakli jinslar bo’lib, vulqon changlarining turli 
darajadagi zichlanishi va ko’’chishidan yuzaga keladi.
41. Sanoat chiqindilari - tosh kesish mashinalarida qayta ishlangan, 
karg’erlarda chiqqan sanoat chiqindilari (ishlanayotgan toshning 50% dan 
ko’’ xajmi chiqindiga aylanadi)ni maydalash va navlarga ajratishda yengil 
betonlar uchun yaroqli bo’lgan, uyilma zichligi 600-800 kg/m
3
g’ovak 
shag’al va uyilma zichligi 700-1000 kg/m
3
bo’lgan g’ovak qum olinadi. 
42.  Lava tuflari aralash strukturaga ega bo’lib, bahzan yacheykali strukturaga 
ega bo’ladi, ular mustahkamligining zichligiga bog’liqligidan kelib chiqib, 
kvadrat ‘arabola formulasi bilan baholanadi: R=A*r
n
bu yerda n daraja 
ko’rsatkichi (lava tuflari uchun 3 gacha, tuflar uchun 4 dan yuqori) 
43. CHo’kindi tog’ jinslari asosidagi g’ovak to’ldiruvchilar olishda asosan 
karbonat g’ovak oxaktoshlar, chig’anoqlar va krenezyom g’ovak jinslar 
ishlatiladi.
44.  Ohaktoshlarni maydalashda zichligi 1800 kg/m
3
dan kam bo’lgan va 
uyilma zichligi 1000 kg/m
3
gacha bo’lgan g’ovak shag’al (donalar 
orasidagi bo’shliqlik 40-50%) olinadi,
45. Ohaktosh chig’anoqlar o’zida cho’kindi jinslarni kichik chig’anoq, 
ohaktosh 
bo’laklarining 
tsementlashgan 
holatidagi 
yig’indisini 
mujassamlashtiradi. Ular oddiy mayda g’ovakli ohaktoshlardan yirik 
g’ovakli strukturasi bilan farqlanadi.
46. Ohaktosh chig’anoqlarning zichligi asosan 1000 – 1600 kg/m
3
ni tashkil 
etadi,
47. Ohaktosh chig’anoqlarning siqilishdagi mustahkamligi 0,5-10MPa ga 
tengdir, (oddiy g’ovak ohaktoshlarda esa zichlik 1600-1800 kg/m
3
ni tashkil 
etib, bunda mustahkamlik chegarasi 25MPa gacha bo’ladi). 
48. Ohaktosh tuf zichligi 1400-1800 kg/m
3
bo’lib, siqilishga mustahkamlik 
chegarasi 5-15MPa ni tashkil etadi. 

---

214 
49. CHo’kindi kremnezyom jinslardan to’ldiruvchi sifatida opoka, spongolit, 
alevrolitni beton ishlab chiqarishda qo’llash chegaralangan. Ularning katta 
zahiralari O’zbekistonda mavjud. Bu jinslar zichligi 800-1400 kg/m
3
, 
siqilishda mustahkamlik chegarasi 2,5-15 MPa ni tashkil etadi. Donalari 
strukturasi donador va mayda g’ovaklikka ega. 
50. 23. G’ovak to’ldiruvchilarni ishlab chiqarish - boyitish, bu ularning zichligi 
va mustahkamligi bo’yicha bir jinsliligini oshirish, donalar shaklini 
yaxshilash va chang miqdorini kamaytirishdan iborat. 
51. Canoat chiqindilari - ikkilamchi materiallar/ 
52. Ikkilamchi kvartsitlar asosidagi chaqiq tosh bevosita granit chaqiq 
toshidan olinadi 
53. Kvartsit chaqiq toshining mustahkamlik chegarasi 30-35MPa ga teng 
betonlarda qo’llash mumkin. 
54. Canoat chiqindilari asosidagi to’ldiruvchilar texnik talablar va shartlarga 
javob bera oladi 
55.  Tabiiy konlarni qayta ishlashda chiqadigan ikkilamchi materiallar beton 
uchun yaroqli to’ldiruvchi emas, balki ular uchun xomashyo materiallar 
sifatida qo’llaniladi. 
56. Tog’ jinslarini boyitish natijasida bo’sh jinslar chaqiq tosh yoki qum-
chaqiq tosh shaklida hosil bo’ladi. 
57. Terrikonlar (toshko’mir konlaridan ko’mir olish va boyitishda chiqindi 
omborlaridagi chiqindi) da ko’mirning yonishidan yongan jinslar xosil 
bo’ladi. Bunday yongan jinslar asosidagi g’ovak chaqiq tosh va qumlarning 
uyilma zichligi 800-1000 kg/m
3
ni tashkil etadi. Ulardan maxalliy arzon 
to’ldiruvchi sifatida mustaxkamlik chegarasi 10-20MPa ga teng yengil 
betonlar olish mumkin va bunda tsement sarfini keskin kamaytirish imkonini 
beradi. 
58. SHlaklar ikkilamchi mahsulot hisoblanadi (‘o’lat eritshda asosiy 
maxsulotdan tashqari 0,5-1 t shlak chiqadi.) 

---

215 
59. Domna shlaklari asosan quyidagi oksidlardan iborat bo’ladi: SaO - 3O-
50%; SiO
2
- 30-40%; Al
2
O
3
- 10-30%; temir, magnit va marganets 
birikmalari.