S kurbaniyazov, R. Q. Turniyazov

O’zinduksiya hodisasi. Elektromagnit induksiya hodisasi o’tkazgich o’rab turgan yuz orqali o’tuvchi induksiya oqimi o’zgarg’an barcha hollarda yuz beradi Bunda oqimning qanday sabab bilan o’zgarayotganligining. hech qanday ahamiyati bo’lmaydi. Agar biror berk konturda o’zgaruvchan tok oqayotgan bo’lsa, u holda shu tok hosil qilgan magnit maydon ham o’zgaruvchan bo’ladi. Demak, shu tok konturi o’rab turgan yuz orqali o’tayotgan magnit induksiya oqimi o’zgarib turadi. Magnit induksiya oqimining o’zgarishi natijasida konturda elektr yurituvchi kuch paydo bo’ladi. Shunday qilib, konturdagi tokning o’zgarishi natilsasida xuddi shu konturning o’zida induksiya elektr yurituvchi kuchi hosil bo’lar ekan. Bu hodisa o’ziduksaya hodisasi deb yuritiladi.
Ulanish ekstratokining bo’lishi zanjirga tok berilganda tokning ekstratok yo’q bo’lgandagiga qaraganda sekinroq o’sishiga sabab bo’ladi. Masalan, elektr lampochkani o’zinduksiyasi kuchliroq bo’lgan konturga ulasak, lampochka o’zinduksiyasi kuchsizroq bo’lgan konturga ulangandagiga qaraganda sekinrok cho’g’lanadi.
Uzilish ekstratokini (83-rasm) ko’rsatilgan sxema yordami bilan kuzatish mumkin. B batareyadan kelayotgan tok A nuqtada ikki simga tarmoqlangan zanjirdan o’tadi. Zanjirning ACD qismida anchagina katta o’zinduksiya toklari hosil bo’ladi. Zanjirniig ikkinchi AGD qismiga G galvanometr ulangan. ACD va AGD qismlarda tok tutash strelkalar bilan ko’rsatilganidek chapdan o’ngga o’tayotgan bo’lsin.
Agar K kalitni uzsak, u holda ACD qismda dastlabki tok bilan bir tomonga yo’nalgan uzilish ekstratoki paydo bo’ladi. Zanjirning ikkinchi qismi uzib qo’yilganligi uchun bu tokning hammasi zanjirning DGA qismi orqali o’tadi. Ko’rinib turibdiki, bu tok DGA qismda o’ngdan chapga qarab o’tadi (punktir strelka); bunday ekanini galvanometr strelkasining oldingiga teskari tomonga og’ganligiga qarab payqaymiz.
Konturning kuchli yoki kuchsizroq o’zinduksiya hodisasiga ega bo’lish xususiyati o’zinduksiya koeffisiyenti deb ataladigan fizik kattalik bilan xarakterlanadi. Bu kattalikning ma’nosini aniqlab olaylik.
_{Faraz qilamizki, solenoid orqali I tok oqayotgan bo’lsin. Uning atrofida magnit maydon hosil bo’ladi. Bu magnit maydon oqimi}
(66)
formula bilan ifodalanadi.
Proporsionallik koeffisiyenti L konturning o’zinduksiya koeffisayenti deb ataladi. (66) tenglikda I tokni birga teng deb olinsa, o’zinduksiya koeffistnti miqdoran birga teng tok kuchi oqayotgan kontur o’rab turgan yuz orqali o’tuvchi magnit induksiya oqimiga teng ekanligini ko’ramiz.
O ’zinduksiya elektr yurituvsh kuch ε_Si ni elektromagnit induksiyaning asosiy qonunidan topamiz: (67)
Bu formuladagi Φ oqim o’rniga (66) dan uning o’zinduksiya koeffisiyeiti L va ko.nturdagi, tok kuchi I orqali ifodalangai qiymatini qo’ysak, o’zinduksiya o’zgarmas bo’lgan hol uchun quyidagini topamiz:
(68)
Bu munosabatdan foydalanib o’zinduksiya koeffisiyentining yana bitta ta’rifini berish mumkin: konturning o’zinduksiya .koeffisiyenti konturdagi tok kuchi vaqt birligi ichida birga o’zganganda shu konturda hosil bo’ladigan elektr yurituvchi kuchiga son qiymati jahatidan teng. O’zinduksiya koeffisiyenti faqat konturning geometrik shakli bilan kontur turgan muhitga bog’liqdir. (1) va (2) munosabatlar o’zinduksiya koeffisiyentining o’lchov birligini topishga imkon beradi. O’zinduksiya koeffisiyentining Xalqaro sistemadagi birligi genri deb ataladi. Bir genri deb 1 amper tok oqqanda yuzi orqali 1 veber magnit oqimi o’tadigan konturning o’zinduksiya koeffisientiga aytiladi.
Solenoiddan o’tayotgan tokning magnit maydon energiyasi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(69)
bu yerda I – tok kuchi, L – solenoidning o’zinduksiya koeffisienti. U quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(70)
bu yerda V - solenoidning hajmi; n - solenoidning birlik uzunligidagi o’ramlar soni va µ - solenoidning ichki qismidagi muhitning magnit singdiruvchanligi.