Sаbzаvоtchilikdа innоvаtsiоn tехnоlоgiyalаr vа ulаrning iqtisоdiy sаmаrаdоrligi

Qishlоq хo`jаligi ishlаb chiqаrishining iqtisоdiy
sаmаrаdоrligi.

Q ishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida iqtisodiy sam aradorlikrti aniqlashda obyektiv

iqtisodiy qonunlarni moddiy ishlab chiqarishning shu tarm og'ida o ‘z ko'rinish
shakllarini ifodalaydigan ko'rsatkichlar tizim idan foydalanish tavsiya etiladi.
Iqtisodiy sam aradorlik ko'rsatkichlari tizimining amaliy ahamiyati shundaki, ishlab
chiqarish resurslar sam aradorligini um um lashgan holda aks ettirishdan, uning m
ezonini m utloq va nisbiy ko'rsatkichlarini hisoblash usullaridan foydalanishni
taqozo ctadi. Ishlab chiqarish sam aradorligini baholash uchun foydalaniladigan
ko'rsatkichlar tizimiga asoslash, turli xarakterda iqtisodiy sam arani o'lchash ham da
turli xarakterdagi resurslar va xarajatlarni o'lchash sifatida ham zarurdir. U lar o
‘zining iqtisodiy tabiati va har doim taqqoslab bo'lm asligi bilan farq qiladi. Qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi ko‘rsatkichlari xususiy va
umumlashtiruvchi ko'rsatkichlarga boMinadi. Xususiy ko‘rsatkichlarga, mahsulot
hajmi va m ahsulot sifati, m ehnat unum dorligi, yer qaytim i, fond qaytim i, m aterial
qaytim i, m ahsulot tannarxi va shularga teskari ko‘rsatkichlar kiradi. Bu
ko'rsatkichlar natija sifatida, sanoatning xomashyoga, aholining oziq-ovqatga
bo'lgan ehtiyojini to ‘laroq qondirishga yo‘naltirilgan qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishining m aqsadini ancha to 'laro q aks ettiradi. Shuni ta ’kidlash lozim ki,
um um iy sam ara faqat ishlab chiqarilgan m ahsulotning miqdori bilan em as, balki
qo'yilgan maqsadga bog'liq holda, boshqa hajm ko'rsatkichlarga ham ega. M asalan:
yalpi m ahsulot ishlab chiqarish sam arasini bosh vazifa — iste’m ol qiym at yaratish
nuqtayi nazardan; tovar m ahsulotqishloq xo‘jalik m ahsulotlariga ijtim oiy ehtiyojni
qondirish nuqtayi nazaridan; sof m ahsulot (yalpi darom ad) — takror ishlab
chiqarishning ikki tom oni — iste’m ol va jam g 'arish — birligida ishlab chiqarish
sam aradorligini hisoblash uchun; foyda va sof darom ad — ishlab chiqarish sam
aradorligini ishlab chiqaruvchilarning iste’mol qiym atga b o ‘lgan m anfaatini
qondirish nuqtayi nazaridan xarakterlanadi. Shu bilan birga, kishilarning ehliyojini
qondirish darajasi ishlab chiqarilgan m ahsulotning faqat miqdoriga emas, baiki
sifatiga ham bog'liq.M ehnat unumdorligi yoki mehnat qaytimi m a’lum vaqt birligi
ichida ishlab chiqarilgan m ahsulot miqdoriga sarflangan jam i m ehnal
xarajatlarining samaradorligini xarakterlaydi. Yer qaytimi qishloq xo'jaligida bosh
ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer resurslaridan foydalanish sam aradorligini
aks ettiradi. Fond qaytimi qishloq xo'jaligiga laalluqli asosiy ishlab chiqarish
vositalarida m ujassamlashgan, buyum lashgan m ehnat xarajatlaridan qay darajada
samarali foydalanayotganligini ko'rsatadi. Material qaytimi barcha turdagi moddiy
resurslardan, shu jum ladan, buyum lashgan m ehnat xarajatlaridan foydalanish
samaradorligini aks ettiradi. Mahsulot birligi tannarxi um um lashgan holatda jam i
iste’mol qilingan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish sam aradorligini
xarakterlaydi, qishloq xo'jaligi mahsuloti qanday darajadagi xarajatlar hisobiga
ishlab chiqarilganiigini ko'rsatadi. Alohida resurslar va xarajatlardan foydalanishni
tavsiflaydigan bu ko'rsatkichlar qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi absolut sam
aradorligining asosiy ko'rsatkichlaridir.
Q ishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining rivojlanishi kengaytirilgan takroriy ishlab chiqarish qonuni asosida amalga oshadi. Bu rivojlanishga ekstensiv rivojlantirish va intensiv rivojlantirish yo'llaridan foydalangan holda erishiladi. Qishloq xo'jaligini ekstensiv shaklda rivojlantirish deganda, m ahsulot ishlab chiqarish va sam aradorlikning o'sishini m iqdoriy om illar evaziga — yangi yerlarni o ‘zlashtirish hisobiga ekin maydonlarini ko'paytirish, chorva m ollari boshini ko‘paytirishga qo'shim cha ishlovchilarni jalb etish orqali erishish tushuniladi. B unda ishlab chiqarish resurslari ko‘lamlarining ortishi yuz bergani holda texnika texnoiogiyasi, sifat darajasi, yer unum dorligi va chorva mollari mahsuldorligi tubdan o'zgarm aydi. Ekstensiv om illar dehqonchilik va chorvachilik m ahsulotlarini ko'plab ishlab chiqarishda m uhim aham iyat kasb etadi. O dainlar qadim da o'zlari o'zlashtirgan yerlarni tark etib unum dor yerlarni qidirish uchun yer sharining har tom oniga tarqalganlar. Yangi yerlarni o ‘zlashtirish hozir dunyoning boshqa m am lakatlarida ham davom etm oqda. Shu bilan birgalikda dunyo m am lakatlarining rivojlanish tarixi tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qishloq xo'jaligini yuksaltirishni nisbatan samaradorlik va ahamiyatliroq shakli bo'lgan intensivlashtirish m uhim o'rin tutadi. Qishloq xo'jaligini rivojlantirishning intensiv shaklida — m ahsulot ishlab chiqarishning o'sishi sifat omillari evaziga, ya’ni ishlab chiqarishga nisbatan takom illashgan zamonaviy ishlab chiqarish resurslarini tadbiq etish (ulardan to 'la va samaraii foydalanish), dehqonchilik va chorvachilikning mahsuldorligiga ijobiy ta ’sir etuvchi ilg'or texnologiya, ilm iy-texnika taraqqiyoti natijalari, ishlab chiqarishni va m ehnatni tashkillashtirishning zamonaviy usullarini joriy etish orqali am alga oshiriladi. Shuni ham nazardan chetda qoldirm aslik kerakki, kengay256 tirilgan takror ishlab chiqarishning ekstensiv shakli b a’zi hollarda samarali bo'lishi m um kin, shunga muvofiq h ard o im ekstensiv shaklni samarasiz deb hisoblash o'zini oqlamaydi. A m alda bu ikki yo'l ishlab chiqarishning rivojlanishida bir-birini to'ldirib, pirovardida um um iy iqtisodiy sam aradoriikning ortishiga olib keladi. Shu sababli qishloq xo'jaligida ayrim holatlarda ekstensiv o'sish om illari va intensiv o'sish om illarini birgalikda qo'llash natijasida samaraga erishiladi. U lar yagona xo'jalik faoliyatiga xos usuliar bo'lib, bir vaqtning o'zida iqtisodiy o'sishda ham m iqdoriy (ekstensiv), ham sifat (intensiv) jihatlari m avjuddir, am m o ularning nisbati har xil m utanosiblikda bo'ladi. Iqtisodiyotda qo'l m ehnati texnoiogiyasi va m alakasiz ish kuchiga asoslanilsa, ekstensiv o 'sish u stu n turadi. Aksincha, ishlab chiqarish m ashinalashgan, serunum texnologiya va vuksak malakali ish kuchiga tayanilgan joyda intensiv o'sish birinchi o 'rin d a turadi, ishlab chiqarish rivojlangan sari qonuniyatli tarzda intensiv o'sishning aham iyati barqaror oshib boradi. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirish nazariyasi, aw alo, yer xususiyatini hisobga olish, uni qishloq xo'jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi ekaniga asoslanadi. M a’lum ki, yerning asosiy vosita sifatida m uhim xususiyatlaridan biri uning chegaralanganligidir. Yerning chegaralanganligi, o 'z navbatida, qishloq xo'jaligini intensivlashtirishni taqozo etadi. Q ishloq xo'jaligi m ahsulotlari ishlab chiqarishni ko'paytirishni q o 'sh im ch a yer m aydonlarini o'zlashtirish orqali am alga oshirish chegaralanganligi ishlab chiqarish oldiga mavjud o'zlashtirilgan yerlarning sifatini yaxshilash, bin o b arin , ulard an intensiv foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Q ishloq xo'jaligini intensivlashtirish — ko'p jihatli jarayon bo'lib, hozirgi sharoitda ishlab chiqarishni intensivlashtirishda quyidagi omillai m uhim hisoblanadi: 1). Iqtisodiy m unosabatlarni tubdan qayta qurish. Qishloq xo'jaligini yuksaltirishni birlam chi m asalalaridan biri qishloqda iqtisodiy m unosabatlarni o'zgartirish, dehqonlarga kam xarajat qilgan holda ko'plab sifatii m ahsulot yetishtirishga intilish hissiyotiga ega bo'lgan yerning haqiqiy egalik huquqini qaytarish. Q ishloqda iqtisodiy qayta 17 — Samatov, G \ A. va boshq. 257 qurishning asosida — dehqonlarga mustaqil harakat etish, tadbirkorlik va tashabbuskorlikni amalga oshirish uchun xo'jalik yuritishm ng turli m ulkchilikka va shakliga asoslangan m uhitni yaratish; 2). Yetishtirilgan m ahsulotlarni asrash, nobudgarchilikning oldini olish. Qishloq xo'jaligini mavsumiylik xususiyatiga m utanosib holda ishlab chiqarish infratuzilm asini rivojlantirish. Q ishloq xo'jaligida xo‘ja!ik yuritishning turli mulkchilik shakllarini kcng rivojlantirish orqali ishlab chiqarishda saqlash, qayta ishlash shoxobchalarini yaratish. M ahsulotlarning nobudgarchiligi oldini olish bilan bir qatorda ularni tashish bilan bog'liq xarajatlarni kamaytirish; 3). Q ishloq xo‘jaligm i kim yolashtirish. Ishlab chiqarishrii kimyolashtirish asosida yerning unum dorligini oshirish orqali dehqonchilik va chorvachilik m ahsulotlarini yetishtirishni ko'paytirishga qaratilgan tadbirlar yotadi: a) Qishloq xo‘jaligida hosildorlikni oshirishga qaratilgan m ineral o ‘g‘itlarni qo'llash tadbirlari; b) Kimyoviy vositalardan begona o ‘tlarga qarshi kurashish tadbirlari; d) 0 ‘simlik va chorva m ollarining zararkunanda hashoratlari va kasalliklariga qarshi kurashishda kimyoviy vositalardan foydalanish tadbirlari; c) Chorva m ollari ozuqasini to'yim liligini oshirishda kimyoviy m ahsulotlarni kcng ko‘lam da q oilashga qaratilgan tadbirlar; t) Qishloq xo‘jaligi chorva m ollarining mahsuldorligini oshirishda qo‘shim chalardan foydalanish. 4) Qishloq xo‘jaligini m clioratsiyalash — sug'orish, zax qochirish, yerni ohaklash, sho'rni yuvish tadbirlarini o ‘z vaqtida, sifatli amalga oshirish tadbirlari; 5) R esurs talabchanligi kam bo'lgan intensiv tcxnologiyalarni qo'llash. D ehqonchilikda mavjud tcxnologiyalarni takom illashtirtsh m uhim b o ‘lib, ularning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: a) Ilm iy asoslangan o 'g 'it m c’yorlarini q o ‘llash orqali qishloq xo‘jaligi ekinlarining ozuqa talabchanligini optim allashtirish; b) Qishloq xo'jalik ekinlarining intensiv uavlarini ishlab chiqarishga tadbiq etish: d) Ycrdan va boshqa asosiy vositalardan samarali foydalanishni ko‘zda tutgan o ‘sim liklam i joylashtirishning ratsional usullarini ishlab chiqish; e) Qishloq xo'jalik mashinalarini takomillashtirish orqali agrotexnika tadbirlarini am alga oshirishni qisqartirish va qo'shib olib borish; 258 о M ahsulotlarni yig'ish, ortish va tashishdagi tadbirlarni lakomil lashtirish. 6) C horva m ollarining tarkibi, sifati va ozuqa bazasini yaxshi lash. C horvachilikni intevsivlashtirishning m uhim om ili poda liarakati va sifatini yaxshilash hisoblanadi. Bunga yuqori m ahsuldor m ollar nasllarini yaratish bilan bog'liq tadbirlar kiradi. C horvachilik ning rivojlanishida uning m ustahkam ozuqa bazasini yaratish m uhim b o ‘lib, ozuqa tarkibi, k o la m i va sifatini yaxshilashga qaratilgan tad b irlar; 7). Ishlab chiqarishni joylashtirish va ixtisoslashtirishni takom il lashtirish. F an -tcx n ik a taraqqiyoti ta ’sirida qishloq xo'jalik ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va ijtim oiy m ehnat taqsim otining chuqurlashuvi yuksala boradi. Shu bilan birga iqtisodiy asoslangan qishloq xo‘jalik korxonalarining optim al o 'lch am lari, ularni m ehnatga m uvofiq ixtisoslashuviga, dehqonchilik va chorvachilik m adaniyatini ko‘tarishga, fan-texnika yutuqlarining am aliyotga tadbiq etilishiga zam in yaratilib, m ahsulot yetishtirish sam aradorligini oshirishga erishiladi; 8) M utaxassislarning malakasini oshirish. Qishloq xo‘jaligiga fan yutuqlarini tadbiq etishga kadrlarning mutaxassislik saviyasi va texmk tayyorgarlik darajasini oshirm ay turib erishish m um kin emas. Qishloq xo‘jaligida mutaxassislarning malakasini oshirish, birinchidan, mutaxassislarga m urakkab va ilgari amalga oshira olm agan ishlarni bajarish uchun ularning malakasini oshirish va qo‘shim cha kasblarni egallashiga zam in yaratish, ikkinchidan, nisbatan yuqori sifatga ega bo'lgan m ahsulot olish, uchinchidan, m a’lum bir vaqt oralig‘i davom ida aw aldagidan ko'proq mahsulot yetishtirish yoki xizm atlar hajmini bajarishga im kon yaratish; 9) Ishlab chiqarishga fan-texnika yutuqlari va ilg‘orlar tajribasini tadbiq etish. Hozirgi sharoitda qishloq xo'jaligini intensivlashtirish sur’atlarini oshirish va uning sam aradorligini ko‘tarishga fan yutuqlari natijalarining tadbiqisiz erishib bo‘lmaydi. Fan-texnika sohalaridagi yutuqlar ishlab chiqarish kuchlarini yanada yuksaltiruvchi m uhim omil bo'lib, ishlab chiqarish resurslari qatorida ishlab chiqarish jarayonlarida ishtiroq etadi. Qishloq xo'jaligini intensivlashtirishda amaliyotda mavjud bo‘lgan ilg'or tajribalar natijasini tahlil qilish va ularni ishlab chiqarishga keng tadbiq qilinishi katta aham iyat kasb etib, mahsulot ko'lam ining ortishiga va ishlab chiqarish sam aradorligining o'sishiga ijobiy ta ’su ko‘rsatadi.
Qishloq xo'jaligini intensiv rivojlantirish m asalalarini o'rganishda intensivlik va intensivlashtirish darajasi, intensivlashtirishning iqtisodiy sam aradorligi tushunchalarini bir-birdan ajrata bilish lozim. Intensivlik — bu qishloq xo'jaligi va uning ayrim tarm oqlarini m a’lum vaqt ichida ishlab chiqarish vositalari bilan qay darajada ta ’m inlanganligini aks ettiradi. Intensivlashtirish darajasi — qishloq xo'jaligi va uning ayrim tarm og‘ini xolisona o ‘sish sur'ati darajasini o'zida aks ettiradi. Intensivlashtirishning iqtisodiy sam aradorligi ekin m aydoni birligi ham da chorva m oli boshi hisobiga o ‘sishni o ‘zida aks ettiradi. Qishloq xo‘jaligini intensiv rivojlantirish darajasi natural va qiymat ko‘rsatkichlari yordam ida aniqlanadi. N atural ko‘rsatkich yordam ida xo‘jalikdagi tarm oqlar va ularni bir-birlari bilan qanchalik bog'langanligi ham da ayrim tarm oqchalar va ekin turlari bo‘yicha qancha mahsulot yetishtirilganligini aniqlash m um kin. Q ishloq xo‘jaligini intensiv rivojlantirish darajasini o ‘zida aks ettiruvchi natural ko'rsatkichlar quyidagilardan iborat: 1) Yer m aydoniga to ‘g‘ri keladigan energetika quvvati. Bu ko‘rsatkich bar 100 gektar yer m aydoniga qancha texnika vositalari, avtom ashina va boshqa qishloq xo‘jalik m ashinalari to ‘g'ri kelishini ko‘rsatadi; 2) H ar gektar ekinzorga to ‘g ‘ri keladigan m ineral va mahalliy o lg'it. Bu ko'rsatkich yerning iqtisodiy unum dorlik darajasiga ta ’sir etish ko‘lam ini ifoda etadi; 3) Y erfondida ekin maydoniari hissasini ko'paytirish. Bu ko'rsatkich yerdan qay darajada foydalanilayotganligini ko‘rsatadi; 4) Sug‘ori!ib dehqonchilik qilinadigan yerlarning um um iy yer m aydoniga nisbati. Bu ko'rsatkich tuproqning iqtisodiy unum dorligi o ‘sish darajasini ifodalaydi. Chorvachilikning intensiv rivojlanganligini aks ettiradigan ko'rsatkichlarning asosiylari quyidagilardan iborat: 1. H ar bosh qishloq xo^jaligi hayvoniga to ‘g ‘ri keladigan qiymako‘rinishdagi jonli va buyum lashgan m ehnat sarfi. Har bir bosh hayvon hisobiga qancha ko‘p ishlab chiqarish vositalari va bevosita m ehnat xarajatlari to ‘g‘ri kelsa, qoidaga m uvoliq undan olinadigan m ahsulot m iqdori ham shuncha yuqori b o iad i. 260 2. Наг bosh qishloq xo‘jaligi hayvoniga to'g'ri kcladigan o/.uqa Chorva m ollarini ilmiy ratsion asosida oziqlantirish mahsuldorlikning ortishiga olib keladi; 3. Chorvachilikni yuritish m adaniyatini ko'tarish: maxsus qulayliklarga ega bo'lgan chorva binolarini Ь аф о etish, ish jarayonlarim mexanizatsiyalashtirish va elektrlashtirish, sanitariya va gigiycna sharoil larini yaxshilash va boshqarish; 4. Chorvachilikda naslchilik bilan bog'liq ishlarni yaxshilash. Chorva m ollarining nasli qancha zotdor bo'lsa, ulardan olinadigan mahsulot m iqdori ham shuncha sifatli bo'ladi; 5. M utaxassislarning malakasini oshirish m ehnat unum dorligining o'sishiga ta ’sir etadi. Qishloq xo'jaligini intensiv rivojlantirish darajasini o'zida aks ettiruvchi qiym at ko'rsatkichi sarflangan m ehnat va mablag' evaziga qancha so'm lik qo'shim cha mahsulot yetishtirilganligini ko'rsatadi. Qishloq xo'jaligini intensiv rivojlanish darajasini o'zida aks ettiruvchi qiym at ko'rsatkichlari quyidagilardan iborat: 1. Bir gektar ycr m aydoniga to'g'ri kclgan asosiy ishlab chiqarish xarajatlari va joriy ishlab chiqarish (am ortizatsiyadan tashqari). Bu ko'rsatkich quyidagi ifoda yordam ida aniqlanadi: AF„ + A VF„ Id = - 4 s У q ; q (14.1) bunda: Id — intensivlik darajasi; AF — asosiy fondlarning vositalari qiymati; AyF4 — aylanm a fondlarning qiymati; S — yer maydoni. Intensivlik darajasi ko'rsatkichi qishloq xo'jaligining qay darajadu intensiv rivojlanganligini o 'zid a aks ettiradi; 2. Bir gektar yer hisobiga to 'g 'ri kclgan asosiy ishlab chiqarish vositalari qiymati. Bu ko'rsatkich har gektar yer m aydoni hisobiga qancha ishlab chiqarish vositalari to 'g 'ri kelishini o'zida aks ettiradi; 3. Bir gektar yer hisobiga to 'g 'ri kelgan joriy ishlab chiqarish xarajatlari. Bu ko'rsatkich har gektar yer va har bir qishloq xo'jalik hayvonlaridan olingan m ahsulot uchun bevosita sarflangan xarajatlar m iqdorini o'zida ifoda etadi; 4. Bir gektar yer hisobiga to 'g 'ri kelgan jonli m ehnat sarfi. Bu ko'rsatkich m ahsulot yetishtirishda sarflanayotgan jonli m ehnat hissasini ko'rsatadi. 2 6 ! Shunday qilib, intensivlashtirishning natural va qiymat ko‘rsatkichlari yordam ida intensivlashning iqtisodiy sam aradorlik darajasini atiiqlash m um kin.
Qishloq xojaligi ishlab chiqarishi sam aradorligini oshirishning hal qiluvchi sharti liar hir gektar yerdan va har bir bosh m oldan olinadigan m ahsulotni ko'paytirish hisoblanadi. Intensivlashtirish jarayoni bir gektar ycrga yoki bir bosh m olga q o ‘shim cha m ablag‘ning o ‘sishi bilan birga ulardan sam arali foydalanishni ham bildiradi. Q ishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi sarflangan xarajatlar hajm iga taqqoslaganda har bir gektar yerdan arzon va yuqori sifatli m ahsulotni yuqori sur’atda olishda ifodalanadi. Qishloq xo‘jaligini intensivlashtirishning iqtisodiy sam aradorligini oshirish, yer, m oddiy texnika va m ehnat resurslaridan faol foydalanish, tabiiy va iqtisodiy sharoitlam i har tom onlam a hisobga olishni talab qiladi. Nazariy jih atd an har qandav yer uchastkasiga, h ar qanday hajm da har qanday kapitalni qo‘yish m um kin, lekin bu m am lakatda shu paytda barcha sharoitlar, ya’ni iqtisodiy, texnikaviy, m adaniy va boshqa sh a ro itlar m avjud b o ‘lishiga b o g ‘liq. Q ishloq x o ‘jaligini rivojlantirishga sarflanadigan xarajatlar oqilona sarflanishi kerak, bunda xo‘ja!ik har bir birlik xarajatga ko‘proq m ahsulot va m aksim um foyda olsiu. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirishning iqtisodiy sam aradorligi ko'rsatkichlar tizim i orqali aniqlanadi. U lar orasida birinchi darajali aham iyatga ega bo'lganlari quyidagilar: — bir gektar yer maydonga to ‘g‘ri kelgan yalpi mahsulot: ISam~ intensivlashtirishning iqtisodiy sam aradorligi, so‘m /ga; YM — yalpi m ahsulot qiym ati, so‘m; S — yer m aydoni, ga. X o‘jalik yalpi m ahsuioti taqqoslam a baholarda baholanadi. Bunday baholanish ushbu ko‘rsatkichni dinamikada, shuningdek, birxil sharoitda ishlaydigan qator xo'jaliklar faoliyatini taqqoslashni o'tkazishda foydalanish im konini beradi. Hosildorlikning oshishi va bir vaqtning o ‘zida 262 unga sarflangan tannarxning pasayishi intensivlashtirish sam aradorli gining yuqori darajada ekanligini bildiradi. Bunday holatda yerga sail qilingan har bir so'm nafaqat xarajatlarni qoplaydigan qo'shim cha mahsulot olib kelmasdan, balki qo'shim cha sof darom ad olish imkonim ham beradi: - bir gektar qishloq xo'jaligiga yaroqli yerga to'g'ri kelgan yalpi daromad: YD W = bunda: A F4— asosiy fondlarning qiymati, ming so'm ; AyFq— aylanm a fondlar qiym ati, ming so'm . Shunday qilib, qishloq xo‘jaligini intensivlashtirishning iqtisodiy samaradorligi bir gektar yerdan ishlab chiqariladigan m ahsulotning ko‘payishida, m ahsulot birligiga sarfiarigan jonli va buyum lashgan m ehnat xarajatlarining pasayishida o ‘z aksini topadi. Qishloq xo'jaligini intensivlashtirish, uning yo'nalishiga, sur’atiga va samaradorligiga ta ’sir ko'rsatadigan ko‘p om illarga bog'liq. Qishloq xo‘jaligini intensivlashtirishda m uhim om il fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga tadbiq etish bo‘lib, u o ‘z tarkibiga nafaqat m ashina texnikasidagi taraqqiyotni, balki ishlab chiqarishni tashki! qilish va boshqarish texnologiyasidagi ishlab chiqarishni rivojlantirishning ilg‘or tajribalaridan foydalanishni ham kiritadi. Tuproqqa ishlov berishni yaxshilash, qo‘shim cha organik va mineral o ‘g‘itlarsolish, m eliorativ ishlam i o ‘tkazish, barcha kompleks agrotexnik tadbirlarni bajarish tuproqning iqtisodiy unum dorligini oshirishga, dehqonchilik va chorvachilik m ahsulotlari ishlab chiqarishni o ‘stirishga im kon beradi. Qishloq xo‘jaligini intensivlashtirish samaradorligini oshirish yo'llari quyidagilar: a) qishloq xo'jaligida fan-texnika taraqqiyotini rivojlantirish; b) qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida investitsiya va kapital qo'yilm alam ing o'sishi; d) qishloq xo'jaligi m oddiy texnika bazasini m ustahkam lash; e) ishlab chiqarish jarayonlarini m exanizatsiyalashtirish darajasini oshirish; 0 qishloq xo'jaligini kim yolashtirishni rivojlantirish (m ineral o 'g 'itla r solish va kimyoviy o'sim liklarni him oya qilish vositalarini qo'llash); g) qishloq xo'jaligini m elioratsiyalash (sug'orish, yerning zaxini qochirish, boshqa ishlarni rivojlantirish); h) qishloq xo'jaligi uchun kadrlar tayyorlashni takom illashtirish. Intensivlashtirishni i/chillik bilan amalga oshirishning m uhim sharti qishloq xo'jaligiga ajratilgan kapital qo'yilm alarning o'sishidir. Qishloq xo'jaligida mahsulot ishlab chiqarishni asta-sekinlik bilan sanoat asosiga 264 o 'tk a z ish g a im k o n b e ru v c h i k u c h n in g iq tiso d iy p o tcn siu lid an foydalaniladi. Q ishloq xo'jaligining m oddiy texnika bazasini m ustahkam lasli, traktorlar, kom baynlar, avtom obillar va boshqa texnikalam i yctka/ib berishni ko'paytirish ishlab chiqarish jarayonlarida m exanizatsiyalashtirish darajasini asta-sekinlik bilan oshirish, dehqonchilik va chorvachilikda ishlab chiqarishni kompleks m exanizatsiyalashtirish va avtom atlashtirishni joriy qilishning ishonchli asosi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda shudgorlash, g‘alla ekish, paxta ekish, qator oralariga ishlov berish, g'allani yig‘ishtirish ishlari to 'liq mexanizatsiyalashgan. Qishloq xo'jaligini intensivlashtirishning yetakchi yo‘nalishlaridan biri kim yolashtirishdir. Organik va m ineral o ‘g‘itlam i solish qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi sam aradorligini oshirishga, qo'shim cha m ablag'lar qaytim ini tczlashtirishga im kon bcradi va bevosita tuproq unum dorligini o'zgartirishga yordam beradi. Qishloq xo'jaligini intensivlashtirishning yana bir m uhim yo'nalishi m elioratsiya hisoblanadi. Bu tuproqning iqtisodiy unum dorligini va dehqonchilik sam aradorligini oshirishning kompleks v au zo q m u d d a t ta ’sir qiluvchi omilidir. Qishloq xo'jaligini intensivlashtirish ishlab chiqarishga qo'yilgan, sarflangan har bir so'm dan oqilona foydalanishni ko'zlaydi. Qishloq xo'jaligini tubdan intensivlashtirish qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini sifat jihatdan qayta tashkil etish va uning sam aradorligini oshirishning yetakchi omili hisoblanadi.

O`simlikchilik tаrmоqlаri iqtisоdiyoti.

Respublika qishloq xoʼjaligi tarkibida quyidagi yirik tarmoqlar mavjud:

-
oʼsimlikchilik;
-
chorvachilik.
Oʼsimlikchilik mamlakat qishloq xoʼjaligining eng asosiy tarmogʼi hisoblanadi.
Uning qishloq xoʼjaligida ishlab chiqarilgan jami yalpi mahsulotdagi salmogʼi 1998-
2001 yillarda 80-90 foizni, tovar mahsuloti tarkibidagi salmogʼi esa 80-82 foizni
tashkil etgan. Qishloq xoʼjaligining oʼsimlikchilik tarmoqgʼi:
-
don-gʼallachilik (bugʼdoychilik, sholichilik, …);
-
texnika ekinlari (paxtachilik, kanopchilik, tamakichilik, lavlagichilik,
-
kartoshkachilik;
-
sabzavotchilik (karamchilik, pamidorchilik; …);
-
polizchilik (qovunchilik, tarvuzchilik; …);
-
bogʼdorchilik (uzumchilik, oʼrikchilik, olmachilik; …) va boshqa
tarmoqlardan iboratdir.
Bu tarmoqlarda bugʼdoy, arpa, sholi, makka doni, mosh, paxta xomashѐsi, tamaki
bargi, kanop, qand lavlagi, yer ѐngʼoq, kartoshka, pamidor, bodring, karom, sabzi,
qovun, tarvuz, uzim, olma, oʼrik, ѐngʼoq, anor va boshqa mahsulotlar yetishtiriladi.
Ular qayta ishlash sanoati tarmoqlari uchun xomashѐ, aholi uchun esa oziq-ovqat
mahsulotlari hisoblanadi. Oʼsimlikchilik tarmoqlari orasida ichida paxtachilik bian
gʼallachilik davlat miqѐsida strategik ahamiyatga egadir. Bu tarmoqlar
respublikadagi yirik va muhim hisoblangan «Oʼzdonmahsulot», paxta tozalash
sanoati, toʼqimachilik va yengil hamda non mahsulotlari korxonalarini xomashѐ
bilan taʼminlaydi. Natijada millionlab ishchi- xizmatchilar ish hamda daromad bilan
taʼminlanadi. Paxta tolasini sotish natijasida mamlakat valyuta tushumining 55
foizga yaqini oinmoqda. Gʼallachilik asosan respublika aholisining don
mahsulotlariga boʼlgan talabini qondirishga xizmat etadi. 2002 yilda 5,4 mln. tonna
gʼalla yetishtirildi jon boshiga 216,5 kg. don toʼgʼri keldi. Tibbiѐt normativlari
boʼyicha bir kishi-kuniga 124 kg. un va un mahsulotlarini isteʼmol qilishi lozim.
Gʼallachilikda erishilgan natija respublikamiz bu boradagi talabni qondirish
imkoniyatiga ega ekanligidan dalolat beradi. Bu Respublika Prezidenti I.А.Karimov
tomonidan amalga oshirilaѐtgan gʼalla mustaqilligi siѐsatining natijasidir.
Gʼallachilikning rivojlanishi chorvachilik va sanoat tarmoqlari yuksalishiga ham
ijobiy taʼsir etishi mumkin.
O‘simlikchilik tarmoqlarining ahamiyati
Respublika qishloq xo‘jaligi tarkibida quyidagi yirik tarmoqlar mavjud:
-o‘simlikchilik;
-chorvachilik.
O‘simlikchilik mamlakat qishloq xo‘jaligining eng asosiy tarmog‘i hisoblanadi. Uning qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilgan jami yalpi mahsulotdagi salmog‘i 1998-2001 yillarda 80-90 foizni, tovar mahsuloti tarkibidagi salmog‘i esa 80-82 foizni tashkil etgan. Qishloq xo‘jaligining o‘simlikchilik tarmoqg‘i:
-don-g‘allachilik (bug‘doychilik, sholichilik, …);
-texnika ekinlari (paxtachilik, kanopchilik, tamakichilik, lavlagichilik, …);
-kartoshkachilik;
-sabzavotchilik (karamchilik, pamidorchilik; …);
-polizchilik (qovunchilik, tarvuzchilik; …);
-bog‘dorchilik (uzumchilik, o‘rikchilik, olmachilik; …) va boshqa tarmoqlardan iboratdir.
Bu tarmoqlarda bug‘doy, arpa, sholi, makka doni, mosh, paxta xomashѐsi, tamaki bargi, kanop, qand lavlagi, yer ѐng‘oq, kartoshka, pamidor, bodring, karom, sabzi, qovun, tarvuz, uzim, olma, o‘rik, ѐng‘oq, anor va boshqa mahsulotlar yetishtiriladi. Ular qayta ishlash sanoati tarmoqlari uchun xomashѐ, aholi uchun esa oziq-ovqat mahsulotlari hisoblanadi.
O‘simlikchilik tarmoqlari orasida ichida paxtachilik bian g‘allachilik davlat miqѐsida strategik ahamiyatga egadir. Bu tarmoqlar respublikadagi yirik va muhim hisoblangan «O‘zdonmahsulot”, paxta tozalash sanoati, to‘qimachilik va yengil hamda non mahsulotlari korxonalarini xomashѐ bilan taʼminlaydi. Natijada millionlab ishchi- xizmatchilar ish hamda daromad bilan taʼminlanadi.
Paxta tolasini sotish natijasida mamlakat valyuta tushumining 55 foizga yaqini oinmoqda.
G‘allachilik asosan respublika aholisining don mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirishga xizmat etadi. 2002 yilda 5,4 mln. tonna g‘alla yetishtirildi jon boshiga 216,5 kg. don to‘g‘ri keldi. Tibbiѐt normativlari bo‘yicha bir kishi-kuniga 124 kg. un va un mahsulotlarini isteʼmol qilishi lozim. G‘allachilikda erishilgan natija respublikamiz bu boradagi talabni qondirish imkoniyatiga ega ekanligidan dalolat beradi. Bu Respublika Prezidenti I.A.Karimov tomonidan amalga oshirilaѐtgan g‘alla mustaqilligi siѐsatining natijasidir. G‘allachilikning rivojlanishi chorvachilik va sanoat tarmoqlari yuksalishiga ham ijobiy taʼsir etishi mumkin.
G‘allachilik bilan paxtachilik tarmoqlarining umumiy maydoni respublika jami ekin maydonining 82 foizga yaqinini tashkil etmoqda. Ayrim qishloq xo‘jalik korxonalarida esa jami ekin maydoninig 90 foizga yaqini paxta hamda g‘alla bilan band bo‘lmoqda. Shuning uchun ham ularning yalpi mahsulotdagi salmog‘i yuqori.
Respublika o‘simlikchilik tarmoqlarida inson salomatligi uchun kerak bo‘lgan turli xil mahsulotlar yetishtiriladi. Jumladan, ikkinchi non hisoblangan kartoshka, sabzavot, poliz va bog‘dorchilik mahsulotlari va boshqalar. Keyingi yillarda tarmoqda dorivor mahsulotlar yetishtirishga ham alohida eʼtibor berilmoqda.
Ularning ko‘proq yetishtirilishini doimiy yo‘lga qo‘yish mamlakat axolisining bu boradagi talabini qondirish bilan birga tashqi bozorda ko‘proq sotilishini ham taʼminlaydi. Bu esa valyuta tushumining oshishiga olib keladi.
14.2.O‘simlikchilik tarmoqlari iqtisodiѐtining hozirgi holati
Qishloq xo‘jaligining o‘simlikchilik tarmoqlarida ichki va tashqi bozor talabini qondira oladigan turli xildagi mahsulotlar davlat siѐsatini eʼtiborga olgan holda yetishtirilmoqda.
O‘simlikchilik tarmoqlarida yetishtirilaѐtgan mahsulotlarning samaradorligi bir qancha ko‘rsatkichlar ѐrdamida aniqlanadi. Ular miqdor (natural) va qiymat shaklida namoѐn bo‘ladi. Jumladan, ekin turlari bo‘yicha 1 gektar maydondan olingan hosil, yaʼni ekinlarning hosildorligi, oziqa ekinlari bo‘yicha qo‘shimcha har gektardan olingan oziqa birligi miqdori aniqlanadi. Uni aniqlash uchun jami yetishtirilgan hosilni shu hosil olingan ekin maydoniga taqsimlash lozim. Buning uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin:

Ex ; Ob
Bunda: Ex – ekin turlarining hosildorligi, sG‘ga; Ob – bir gektardan olingan oziqa birligi, sG‘ga; Yax – yalpi olingan hosil, tonna ѐki sen;

∑Ob – jami olingan oziqa birligi, tonna ѐki sen; Xm, Obm – hosil, oziqa birligi olingan maydon, ga.
Bir gektar ekin maydoniga, olingan bir sentner hosil uchun sarflangan ishlab chiqarish xarajatlari (mehnat, mablag‘), ularning jami sarflangan mehnat va mablag‘ xarajatlarini hosil olingan maydon ѐki jami hosil miqdoriga taqsimlash natijasida aniqlash mumkin. Buning uchun ushbu formuladan foydalanish lozim:
Xga ; yoki
Bunda: Xga – 1 gektarga sarflangan ishlab chiqarish, mehnat xarajatlari, so‘mG‘ga,
kkG‘ga;
∑Ичх – ekin turlari bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlari, mln. so‘m;
∑Мх – ekin turlari bo‘yicha sarflangan mehnat sarfi, ming kishi-kuni. Ekinlarning turlari bo‘yicha ishlab chiqarish tannarxi. Uni jami ishlab chiqarish
xarajatlar summasining olingan mahsulot miqdoriga nisbati bilan, yaʼni quyidagi formula ѐrdamida aniqlash mumkin:
Mtn
Bunda: Mtn – mahsulot turini yetishtirish tannarxi, so‘mG‘sen. Bu ko‘rsatkich yetishtirilgan har bir mahsulotning bir sentnari necha so‘mga tushganligini ko‘rsatadi. Ular mahsulotlarni sotish baholari bilan taqqoslanishi natijasida har bir sentner mahsulotni yetishtirish evaziga erishilgan natijalarni hisoblash, yaʼni shu mahsulotni yetishtirishdan xo‘jalik foyda oldimi ѐki zarar qilganligini aniqlash imkoniyatini yaratadi. Natijada har bir mahsulot turining rentabellilik darajasi aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
R SF
IChx

100

Bunda: R – har bir mahsulot turining, o‘simlikchilikning rentabellik darajasi, foizda;
Sf – olingan foyda.

O‘simlikchilik tarmoqlarida ham bozor iqtisodiѐti munosabatlarini shakllantirish maqsadida yerlarni fermer, dehqon xo‘jaliklariga uzoq muddatga, fuqarolarga esa umrbod foydalanishga berish natijasida jamoa, shirkat va davlat xo‘jaliklari ixtiѐridagi yerlar kamayib bormoqda. Chunonchi, o‘simlikchilik tarmoqlarida ekinlarning jami maydoni 1995-2000 yillarda 390,1 ming gektarga ѐki 9,4 foizga kamayib, 3774,9 ming gektarni tashkil etgan. Qisqarish asosan paxta hamda yem- xashak ekinlarining maydonlari kamayishi hisobiga yuz bergan (31-jadval).

Hozirgi davrda qishloq xo‘jalik ekinlarini joylashtirishda tabiiy-iqtisodiy sharoit, davlat siѐsati hamda bozor talabi eʼtiborga olinmoqda. Respublika aholisining donga bo‘lgan talbini qondirish maqsadida Prezident I. Karimov rahbarligida g‘alla mustaqilligi siѐsati amalga oshirilmoqda. Uni samarali hal etish maqsadida paxta yakkahokimligi asta-sekin pasaytirilmoqda. Bunga paxta ekin maydonining 48,5 ming gektarga ѐki 3,2 foizga qisqargani dalil bo‘ladi. Uning maydoni paxtachilik uchun tabiiy-iqtisodiy sharoiti noqulay hisoblangan respublikaning shimoliy xududlarida sezilarli miqdorda qisqartirildi. Ayniqsa, Qoraqalpog‘iston Respublikasida shu yillar ichida 51,0 ming gektarga ѐki 34,8 foizga, Xorazm viloyatida 13,1 ming gektarga ѐki 13,0 foizga, Qashqadarѐ viloyatida esa 23,3 ming gektarga ѐki 13,5 foizga kamaytirilgan. Suv resurslari yetishmasligi sababli sholi maydoni O‘zbekiston bo‘yicha 24 ming gektarga ѐki 12 foizga qisqartirilgan. Bu jaraѐn asosan Qoraqalpog‘iston Respublikasida hamda Xorazm viloyatida sodir bo‘lgan.
31-jadval
Respublikada qishloq xo‘jalik ekinlarining maydoni (ming.ga)*

Экинларнинг номи