Saljuqiylar davlati

Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti
Sharq mamlakatlari tarixi(sirtqi) fors-ingliz guruhi III kurs talabasi Saliyev Hamdam.
Mustaqil ish


Reja:
1.Saljuqiylar davlatining barpo etilishi
2.Sulton Sanjar
3.To'g'rulbek

SALJUQIYLAR DAVLATI
O'rta Osiyoda Saljuqbek asos solgan sulola boshchiligidagi o'g'uz qabilalarining Old Osiyo- ga yirik harbiy yurishlari XI asrdan keyin kuchayadi. Ichki ziddiyatlardan zaiflashgan Sharqiy Rim imperiyasi koʻchmanchi turk qabilalari hujumlariga qarshilik koʻrsata olmaydi. Vizantiyaning yollanma qo'shini esa Saljuqi-lar sultoni Alp Arslon lashkari 1071-yilda Mansikert jangida tor-mor qiladi. Imperator Roman IV Diogen jangda asir. Bu magʻlubdan so'ng vizantiyalar qarshilik oladi koʻrsata olmaganligi tufayli koʻp sonli turkiy qabilalar Kichik Osiyoga yoʻl. O Saljuqiylar davlati - Saljuqiylar sulolasi boshqargan davlat (1038-1308). Unga Saljuqning nevarasi Sul-ton Toʻgʻrulbek asos solgan. Ijtimoiy tuzum. Oʻgʻuzlar bu davrda urug'-jamoachilik- ning ishlab chiqarishi va mulkiy tabaqalarning bosqichida yashaganlar. XI asr kichik Osiyoni keyin toʻliq boʻlgan oʻgʻuzlar unda oʻzlarining qator amirliklarini tuzadilar. Amirlar rasman Saljuqiylar sulolasi hukmronli- gini tan olsalar-da, amalda o'z mulklarini mustaqil bosh- qarganlar. Ayni shu paytda koʻchmanchi turkiy qabilalarning oʻtroq turmushga oʻtishi gan turklar oʻlkaning tub aholisi kabi dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shugʻullanadi. Bu jarayonlar XII-XIII asrlarda saljuqiylarda ham yer egaligiga asoslan- gan uzil-kesil davlatga olib keladi. Mamlakatda shakllangan yer egaligi va soliqlar tizimi Sharqdagi islom davlatlaridan farq qilmagan. Ahamiyatli jihati, saljuqiylarda davlatlarining yer boshlanadi. O'troqlashayotgan davlatning uzil-kesil shakllanishiga olib keladi. Mamlakatda shakllangan yer egaligi va soliqlar tizimi Sharqdagi islom davlatlaridan farq qilmagan. Ahamiyatli jihati, saljuqiylarda davlatlarining yer xususiy yerlarga nisbatan ko'p bo'lishi edi. Davlat yerlarining katta qismi iqto' tarzida harbiylar va amaldorlarga xizmatlari evaziga in'om qilingan. Iqto'masdan merosiy mulk boʻl, faqat xizmat muddati davomida foy-dalanish sharti bilan berilgan. Asta-sekin turkiy qabilalarning yashash aholisi bilan ara yangi etnos asos boʻladi. Jarayon XIII asrning 20-30-yillarida kuchayadi. Lekin 1243-yildagi moʻgʻullar bosqini davlat-ning keyingi taraqqiyotiga taʼsir koʻrsatmoqda. XIV asr boshlariga kelib, Kichik Osiyodagi Saljuqiylar davlati parchalanib ketadi.


Sanjar
Sulton Muiz addunyo vadDin Abul Xoris Sanjar ibn Malikshoh [1086. 6(27). 11, Jazira viloyati Sanjar sh. — 1157.26.4(7.5), Marv] — Saljuqiylar davlati sultoni (1118—57). Malikshohning kenja oʻgʻli. Akasi sulton Gʻiyosiddin Muhammad vafoti (1118-yil)dan soʻng taxtga oʻtirgan.
S. Saljuqiylar davlatining sharqiy qismi tarkibiga dastlab Mozandaron, Tabariston, Seyiston, Kumis, Ray va Damgʻonni qoʻshib olgan va poytaxtni Marvga koʻchirgan. Movarounnahr va Xorazmni ham oʻz saltanatiga birlashtirgan. S.ning qudrati avjiga chiqqan vaqtlarda Gʻarbiy saljuqiylar sultonligi (Gʻarbiy Eron, Iroq, Ozarbayjon) va Qoraxoniylar davlati uning siyosiy taʼsiri ostida boʻlgan. S.ning nomi Qashqardan Yamangacha, Gʻaznadan Ummongacha, Kavkaz va Anatoliyadan Makka va Madinagacha xutbaga qushib oʻqilgan.
12-asrning 40y.laridan boshlab S.ning kuchqudrati zaiflasha boshlagan. 1141 yilda Movarounnahrga sharkdan qoraxitoylarniyat bostirib kirishi bilan S.ning ham kuchi qirqilgan. Qatvon jangiaya saljuqiylar va qoraxoniylar S. boshchiligida oʻzaro birlashib qoraxitoylar va qarluklarga qarshi kurashsalarda, jiddiy magʻlubiyatga uchrashgan. Jang maydonidan atigi 6 ta otliq bilan zoʻrgʻa qochib qutulgan. Marvga yetib borgan. S Movarounnahrdan ajralgan.
Balx va Xuttalon atroflarida koʻchib yuruvchi gʻuzlar (oʻgʻuzlar) S.ga navbatdagi jiddiy zarbani berishgan. Aslida bu magʻlubiyatga S.ning ochkoʻz amirlari va lashkarboshilari sabab boʻlgan. Balx hokimi amir — sipohsolor Koʻmach 10 ming kishilik qoʻshin bilan soliqlarning koʻpayganligiga qarshi qoʻzgʻolon kutargan gʻuzlarga qarshi yurish qilib, magʻlubiyatga uchraydi. Amir Koʻmach va uning tarafdorlari S.ni gʻuzlarga qarshi yurish qilishga koʻndirishgan. 100 ming kishilik ulkan lashkar toʻplagan S. gʻuzlarning uzri va tovon tariqasida 50 ming ot va tuya, 200 ming qoʻy, 200 dinor va bir yillik xiroj toʻlash taklifiga rozi boʻlayotganda, urushqoq amirlar jang boshlashni talab qilganlar. Balx atrofida boʻlgan katta jangda sulton S. lashkarlari magʻlubiyatga uchrab (jangda amir Koʻmach ham halok boʻladi), uning oʻzi asirga olingan (1153 y. iyul). Gʻuzlar Xurosonni egallab, Marv, Nishopur, Mashhad, Tuye va boshqa shaharlarni talashgan. Birok, gʻuzlar S.ga katta izzathurmat koʻrsatib, uni Balxda sulton sifatida faxriy tutqunlikda ushlab turishgan. Juvayniyning yozishicha, Termiz hukmdori Ahmad ibn Abu Bakr (amir Koʻmachning nevarasi) ming kishilik maxsus chavandozlar guruhini joʻnatib, S.ni gʻuzlar qoʻlidan qutqargan va Termizga olib kelgan (1156 y. okt.). Movarounnaxr, Xorazm va Xurosonning asosiy qismi qoʻldan ketganligini koʻrgan S. avvalgi qudratini tiklashga behuda uringan. 1156-yil noyabrda u Termizdan Marvga kelgan va poytaxt yaqinidagi Andarobod qalʼasida yashagan.
S. saroyida oʻz davrining mashhur shoir va ulamolari toʻplangan. S. Marv va boshqa shaharlarda koʻplab meʼmoriy obidalar qurdirgan. S. xastalanib, vafot etgan. Qabri ustiga maqbara qurilgan (qarang Sulton Sanjar maqbarasi).
Manba. Sadriddin Ali alXusayni, Axbor addaulat asseldjukiyya (Zubdat attavorix), M, 1980.