Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

2.2. Мешитлердин архитектура -планлиқ структуралари ҳам кенисликдеги-планлиқ шешимлери
Мешитлерди жаратиу тарийхи Мадина қаласинда қурилган биринши мешиттен басланади, ол эрда 622 жилда мусулман дини - Ислам расмий тууилган. Минарли биринши мешит болса 847 жилда Самаррада (Ирак ) қурилган.
Шигис архитектурасинин кем ушрайтугин эн жақси газийне шигармаси болган балент кўкаламзорларда жасиринан архитектуралиқ объектнин уизуал сувретине иелеу ушин биз бирпара қала колеминдеги архитектуралиқ -жойбарлау ҳам космик жойбарлау сапаларинин композитсияларини корип шигамиз ҳам болек уйренемиз. Озбекстан қалалариндаги мешитлер.
Хожа Абду Дарун мешити ансамбли
Абди-Дарун аймаги 14-асирде қаланин жуда жанли болегине айланди. бул маннан эки жол откен: бири — Зараушон ойпатлиқси бойлап, экиншиси — қублага, Кеш (ҳазирги Қаласисабз) тареп ҳам одан кейин Термиз арқали Кобул ҳам Индияга.
«Абди-Дарун» ансамбли жайласқан Самарқанд аймаги 10 -асирде «ташқи қала» деп аталган аймақ қурамина кирген. (“ишки қала”, Қаласистон Афрасиёб посёлкаси аймагинда жайласқан эди.). бул жерде баглар ҳам жузим багилар арасинда феодаллардин мулки болган. " сиртқи қала" дийуал менен оралган эди. кейинирек, 14-асирде онин орнина Самарқанднин жана дийуали жузеге келиу этилген.
ХУ-асирде айемги аулие қасинда, Абдидорун қасинда Самарқандтин эн жақси архитектуралиқ эстеликлеринен бири Ишратхон мазари қурилган.
гербиш менен оралган, терек ҳам путалар менен оралган, аулиени кесип откен дигириқ жолак даруаза бинасина жургизеди, онин артинан ансамбл ҳаулиси ashиladи.jolda пайда болган жақинлиқ сезими бул эрда да жогалмайди. киши, саяли ҳаулинин ортасинда сегиз қирли шанарақ болип, онин атирапинда ансамбл исленен. санатли шинарлар, жазги мешиттин назик ҳаулии, киши минар, ханақонин портали (даруешлар макани ), медресе ҳоузнин айна майданинда саулеленен. ансамбл даги эн айемгиси Абдидорун мазари. Ансамбл, сонин менен бирге, гор ИХ асирде Самарқандда жасаган қази (қази ) Хўжа Абди ямаса бул жерде комилген Абд-ал Мазеддин ати менен аталган. атина қосимша - " дарун" " ишки" деген манисти анлатади жане онин қабри Самарқанд қала дийуали ишинде жайласқанлигин анлатади. Хлл-асирде қурилган, ол тек ХУ-асирде тикленен. рестаурация горди сол дарежеде оозгертти, онин айемги дауирде қандай кориниси улиума белгисиз.
Гор сегиз муештеги барабан устиндеги пирамида таризли гумбезли киши куадратли қурилис болип табилади. Гордин ишки болеги талай апиуайи, бул жерде тилла рен сувретлер де, илайдан исленен идис буйимлар жоқ. гор дийуаллари, гумбезлери ақ алебастр менен исленен. онин дерлик путкил майданин улкен қабир тамалтаси иелеген. ХУ-асирде гор жанинда бир ханали зиоратхона (сийиниу дастурин откериу ханаси — зиората) пайда болган. айирим изертлеушилердиндин пикрине қараганда, бул ханақоҳ болип табилади. киши портал кок сирланан плиткалар менен безетилген. сари гербиш жумислари фонинда олар геометриялиқ безеу - гириҳ пайда этеди. онин туп формасинда, портал талай жоқари эди. сақланип қалган болегинин жоқарисинда жазиули горизонтал лента, онин устинде болса лансетли қамарлардан ибарат безеу галереяси жайласқан. Қуран тексти " сулс" қўлёзмасида гумбезди қоллап -қууатлайтугин улкен cилиндрсимон барабанни уш рет қоршап алади.
Мешиттеги кен намазхана дийуалларинин тагида кок рендеги илайдан исленен идис панно, ортада коп жапирақли мозаикали розет менен безетилген. Батис токчада мешитте қубла тарепте туратугин текше жайласқан горге жалганан бир неше кейини хизмет болмелери жайласқан.
ХИХ асирде бул жерде қисқи намаз оқиушиа, ҳаули ҳам киши минарли мешит қурилган. мешиттин қисқи имаратлари, ҳаулинан айриқша болип эсапланиу, қизигиушилиқ оятмайди. иуан жуқа, агаш устинлер менен безетилген, пайтахтлардин сталактит тажлари менен bezetilgen.jay нурлари арасиндаги жақти, жуда ренли саялар. Ойилган устинлерден пайдаланиу айемнен Озбекстан ҳам Таджикистан архитектурасина тан болган : ойма устинлер Халчаён сарайинин ҳаулиин безатади (ерамиздин 1-асри). " Дийуаллардин бос тегисликлери менен оралган устинли айуан системаси жергиликли турар -жай архитектураси дастурлеринеде озинин уизуал аниқламасин табади. "
“Абди-Дарун” мешитинин ҳаулиина боялган нагис ойиушилиқ ҳажже менен безетилген. ҳажже - лöсснин табий қоспасин оз ишине алган жергиликли гипс сорти. Айемги заманлардан берли ол коркем онерментшилик, сондай-ақ мусиншилик ушин, архитектуралиқ безеу ретинде, ҳак ретинде ислетилинен.
Ўйилган ҳажжедин ранланиши 19 -асирдин экинши яримина тан болган рен бериудин коринислеринен бири болип табилади. декор ренин асириу : архитектуралиқ ҳам пардазлау жумисларинда - ўйилган ҳажже, зергерлик буйимларин бояу, кестелерде - ренли фон ҳам коп ренли. дийуал ҳам шифт безеулеринде архитекторлар : Собир Наджара, Сиддиқ, Абдузоҳид, Абдуғани Хасанхон Таилякий атлари ҳам қурилистин питкен санеси — 1909 жил. ҳаулинин арқа тарепинде 1905 жилда қурилган киши медресе жайласқан.
“Абди-Дарун” ансамбли сувретлейтугин композитсияга мисал этип, ҳаулинин ишки кенислиги имаратлар, кўкаламзорлар ҳам уйлер бойсунатугин қурайтугин элемент болип хизмет этеди.