Samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov kadrlar konsaltingi

12-MAVZU: MEHNATGA HAQ TО‘LASH 
JAMG’ARMASINING AUDITI 
 
Reja: 
1. Mehnatga haq tо‘lash jamg‘armasi auditining maqsadi, 
yо‘nalishlari va vazifalari 
2. Mehnatga haq tо‘lash mablag‘lari va ijtimoiy xarakterdagi 
tulovlarning shakllanishini tahlili 
3. Mehnatga haq tо‘lash jamg‘armasi mablag‘lari va ijtimoiy 
tо‘lovlaridan foydalanish auditi 
4. Mehnatga haq tо‘lash jamg‘armasi mablag‘lari va ijtimoiy 
tо‘lovlardan foydalanish samaradorligini auditi 
5. Mehnat unumdorligining о‘sish sur’atlari bilan mehnatga haq 
tо‘lash darajasi о‘rtasidagi nisbatni о‘rganish 
1. Mehnatga haq tо‘lash jamg‘armasi auditining maqsadi, 
yо‘nalishlari va vazifalari 
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ish haqining о‘sish 
surati, moddiy rag‘batlantirish jamg‘armasini tashkil etish hamda 
qо‘shimcha mukofot va tо‘lovlar, okladlarni qattiq tartibga solish 
о‘zining samarasiz ekanligini amaliyot kо‘rsatdi. Davlat tomonidan 
ish haqi borasidagi audit eng avvalo, soliqlar tizimi orqali tartibga 
solish, mehnatga haq tо‘lash borasida tub iqtisodiy islohatlarni amalga 
oshirishning ustunvor yо‘nalishi qilib belgilangan. О‘zbekistonda 
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish yuzasidan bir qancha ishlar olib 
borilmoqda.
Mehnatga haq tо‘lash auditi eng avvalo, tarif tizimi, minimal ish 
haqini belgilash orqali va byudjet tashkilotlarining ish haqini tartibga 
solish yordamida amalga oshiriladi. Harakatdagi mehnatga haq tо‘lash 
tizimi qо‘yidagi asosiy tamoyillarga tayanadi. 
Birinchidan, 
mulkchililik 
va 
xо‘jalik 
yuritishning 
turli 
shakllarida korxona va tashkilotlarga maksimal darajada erkinlik va 
mustaqillik berish, bunda ish haqi, uni oshirish faqat korxonalarning 
о‘z mablag‘lari asosida amalga oshiriladi.
Ikkinchidan, bozor iqtisodiyotiga о‘tish davrida ishchilarni 
ijtimoiy himoya qilish maqsadida, milliy iqtisodiyotning deyarli 
barcha sohalarida tarif tizimi orqali minimal ish haqini tartibga soladi. 

---

150 
Minimal ish haqi mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar eng malakasiz 
mehnatni ham qayta takror ishlab chiqarish imkoniyatini yaratib 
beradi. Aholining ijtimoiy himoyasini davlat minimal iste’mol 
byudjetini tartibga solish orqali ta’minlab beradi. 
Uchinchidan, mehnat jamoalarida uning natijasiga qarab, 
mehnatning miqdori va sifatiga asosan haq tо‘lashni tо‘la-qonli joriy 
etish, mehnatga haq tо‘lashdagi о‘rtachalikka chek qо‘yish va ish 
haqining oshib borish tо‘sig‘ini olib tashlashni taminlashdan iborat. 
Demak, kafolatlangan minimal ish haqini о‘rnatish davlat 
ahamiyatiga molik bо‘lsa, qolgan barcha muammo va savollar 
mehnatning sifatiga binoan mehnat bozoridagi talab va taklif qonuni 
asosida vujudga keladi. 
Korxonalarda mehnatga haq tо‘lash jamg‘armasi nafaqat ish 
haqini о‘z ichiga oladi balki, asosiy ish haqiga qо‘shimchalar, 
individual egri tо‘lovlar, natural tо‘lovlar, sog‘liqni saqlash 
muassasalari, madaniyat, sport va boshqa obyektlar uchun tо‘lovlarni 
ham о‘z ichiga oladi.
Shunday qilib, ish haqi jamg‘armasi xodimlarning mehnatiga 
tо‘lanadigan 
korxona 
xarajatlarining 
yig‘indisini 
kо‘rsatadi. 
Bozordagi narh navoning holati, inflyatsiya darajasi, ishlab 
chiqarilgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta’minlab, xizmat va 
tovarlarga bо‘lgan ehtiyojdan kelib chiqqan holda korxonaning о‘zi 
ish haqi jamg‘armasi miqdorini belgilaydi. 
Shaxsiy tarkibning ish haqini tо‘lash chiqimlari xizmatlar va 
mahsulot ishlab chiqarish umumiy harajatlarning bir qismini tashkil 
etadi, ular mahsulotlarni ayiriboshlash hisobiga qoplanadi. Har bir 
xodimning ish haqi, ish beruvchi korxonada mehnat faoliyatidan hosil 
bо‘lgan daromad yoki Mehnat Kodeksiga muvofiq, ish haqi korxona 
foydasidagi ulushi deb belgilangan. Haqiqatda ish haqi, xodimning ish 
beruvchi korxonadagi faoliyati evaziga oladigan pul birligi yoki 
mehnat haqidir. Mehnat haqini belgilaganda tadbirkor ishlab chiqari-
ladigan mahsulot hajmini kamaytirmasdan, bir birlik mahsulotni 
ishlab chiqarishga sarflanadigan ish haqi miqdori va boshqa 
xarajatlarni kamaytirishdan manfaatdordir.
Ish haqi ish beruvchi tomonidan ishlab chiqarish jarayonini 
tashkil etishdagi yagona xarajatlar emas. Ish beruvchi va xodim 
о‘rtasidagi shartnomada kо‘pgina qо‘shimcha imtiyozlar va ijtimoiy 

---

151 
tо‘lovlar nazarda tutilishi mumkin
9
. Ish haqi, mumkin bо‘lgan ijtimoiy 
tо‘lovlar hamma xizmatchilarning manfaatlariga daxldordir, shuning 
uchun, ulardagi har qanday о‘zgarishlar har tomonlama tahlilni talab 
qiladi.