Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti tarixshunoslik va manbashunoslik kafedrasi

Tarix o`qitishning og`zaki metodlari klassifkatsiyasi

Tarix o`qitish og`zaki metodlari klassifkatsiyasi

Darsda jonli nutq

Tarixiy materialni bayon qilish (monolog formada)

Tarixiy materialni o`quvchilar bilan muxokama qilish(dialog formada)

Bayon

Ta’riflash

Xarasteristika

Tushuntirish Muhokama Suxbat

Qisqacha bayon, hikoya

Suratlar vositasida ta‘riflash. Analitik ta‘riflash

Ta‘rifiy xarakterist ika. Umumiy xarakteristika

Jonli tasvirlash (o`tmishni og`zakinutq yordamida gavdalantirish)

Materialni uki-tuvchining o`zi tax-lil etishi. Suxbat yordamida taxlil etish

O`qituvchi o`qitishning maqsad va vazifalarini, materialning mazmunini sinf o`quvchilarining umumiy tayyorgarligini e‘tiborga olib, N.Vagin klassifikatsiyasi jadvalidagi og`zaki bayonning tegishli formalarini tanlab ola bilishi, ularning ilmiy-nazariy asoslarini bir biridan ajraladigan xususiyatlarni yaxshi tushunib, bilib ulardan foydalanishi lozim. O`qituvchining bayoni jonli nutqi jadvalda ko`rsatilganidek manolog yoki dialog formasida bo`lishi mumkin.

Monolog qisqacha bayon, hikoya ta‘riflash, xarakteristika, tushuntirish, muhokama, maktab leksiyasi va boshqa shu kabi formalardn dialog ham ochiq yoki yopiq formada olib boriladi.

Qisqacha bayonning hikoyadan farqi shundaki, unda biror tarixiy voqea haqida qisqa axborot berish bilan chegaralanadi. Masalan 1991 yil 31 avgustda mustaqillik deklaratsiyasi qilindi deyiladi. Ammo deklaratsiyaning mazmuni, maqsadi va boshqalar e‘lon qilinmaydi.

Hikoyada esa, tarixiy voqeaning to`liq kartinasi beriladi. Hikoya metodining asosiy didaktik vazifasi o`quvchilarda tarixiy voqea haqida konkret tasavvur yaratishdan iborat, hikoya o`zining mazmuni jihatdan konkret va ko`rsatmali bo`ladi. Hikoyaning konkret bo`lishi o`quvchilarning tarixiy xodisalaridagi mohiyatini, xususiyatlarini tushunib olishlariga yordam beradi. Hikoya yorqin, eng tipik muhim tarixiy faktlar asosida to`ziladi.

Hikoya tarixiy materialni bilish metodi sifatida quyidagi xollarda:

1) ta‘lim-tarbiya jihatidan muhim va ularni o`rganish o`quvchilar ongida chuqur va yorqin iz qoldiradigan yirik tarixiy voqealarni bayon qilishda;

2) o`quvchilar yangi tarixiy xodisalar haqida mazmunli va aniq tasavvur yaratish zarur bo`lgan paytda qo`llaniladi.

Hikoya o`quvchilarda tarixiy voqealar haqida jonli tasavvur yaratish bilan birga, ularni ma‘lum umumiy xulosalarga ham olib keladi.

Tarix o`qitish tajribasida hikoya voqea xodisalarni bayon qilish metodi sifatidagina emas, balki u murakkab tarixiy voqealarni tushuntirish, ularning mohiyatini qonuniyatlarini ijtimoiy munosabatlar xarakteristikasini ochib berishda, tarixiy tushunchalarni shaqllantirish va o`quvchilarpipg aqliy faoliyatini aktivlashtirishda muhim usul bo`lib ham xizmat qiladi.

Maktabning yuqori sinflarida o`quvchilarning‘ umumiy saviyasini oshib borganligidan o`qituvchi bayonining mazmuni ham murakkablashib boradi. Hikoya o`qituvchi bayonining boshqa murakkab turlari (taxlil qilish. xaraktirestika berish, nazariy jihatdan umumlashtirish, leksiya formasi) bilan albatta birga qushib olib beriladi.

Bu sinflarda hikoya ko`pchilik hollarda murakkab nazariy masalalarni tushuntirish, o`quvchilarni jildiy xulosa va umumlashmalarga olib kelishga qaratiladi.

O`qituvchi bayonida tavsiflash usuli ham muhim o`rin tutadi. O`qituvchi tarixiy xodisalarning muhim belgilari yoki xususiyatlarini, uning tuzilishi va ko`rinishini tavsiflab beradi.

Aleksandr Makedonskiyga berilgan xarakteristika misol bo`ladi. "U g`ayratli, jasur, lekin shafqatsiz va serjaxl odam edi. U nixoyatda istedodli bo`lib, juda yaxshi ta‘lim olgan".

Bu o`rinda o`qituvchi bayonidagi qisqacha xarakteristika uni konkretlashtirish asosida vasitasi bo`lib xizmat qilmoqda.

Qullar qo`zgaloni va Spartakka "Spartak qo`llarning eng katta ko`zgalonlaridan birining eng atoqli qahramonlaridan biri edi" deb bergan xarakteristikasi, fransuz sudxur imperalizmi Rossiya xarbiy feodal imperalizmiga beriltan baxolar shu temalarga bag`ishlangan o`qituvchi bayonining yakuniy qismida beriladigan qisqacha xarakteristika bo`lib xizmat qiladi.

Shunday qilib, qisqacha xarakteristika darsda o`qituvchi bayonining asosiy elementi, yoki yakuni umumlashmasi bo`lib xizmat qiladi.

O`qituvchi bayonidagi keng xarakteristikalar ham xuddi shu funktsiyalarni o`taydi. O`qituvchi bayonining tarkibiy qismi sifatida, ulug tarixiy arboblarning shaxsiga berilgan mufassal xarakteristikalar o`quvchilarga tarixiy fakt sifatida taqdim etiladi. O`qituvchi bir necha soat davomida o`rganilgan faktik materiallarning yakuni va umumiy xulosasi sifatida krepostnoy barshina xo`jaligiga umumiy xarakteristika beradi.

O`qituvchi mufassal xarakteristika berayotganda xodisaning muhim belgilarini ma‘lum tartibda tavsiflashning hikoyadan farqi shundaki, unda syujet bo`lmaydi. Tavsiflash usulining aniq ob‘ekti bo`ladi. Mehnat, urush qurollari, tarixiy voqealar bo`lib o`tgan joy, xo`jalik komplekslari, arxitektura ko`rilishlari, kishilarning qiyofasi, kiyimlari tafsiflab beriladi.

Tavsiflash ikki to`rga: suratlab va analitik tavsiflashga bo`linadi. Suratlab tavsiflashda o`quvchilarda o`rganilayotgan ob‘ekt haqida yaxlit tasavvur yaratiladi. Masalan: o`qituvchi ta‘rif tavsiflashlar yordamida o`quvchilarning ko`z ungida mug`ullar va Rus yerlarining ahvolini yoki Moskvaning XVII, Poltava jangi oldidan Rus va Shved armiyalari egallangan pozitsiyalarni yoxud Peterburg shaxrining qurilishi haqida yaxlit manzarani gavdalantiradi. Analitik tavsiflashda esa o`rganilayotgan ob‘ekt bularlarga bo`lib o`rganiladi. O`rganilayotgan voqealarning ichki chuzilishini analitik usulda tavsiflashda o`qituvchining bayoni tushuntirish usuli bilan qushilib ketadi.

O`qituvchi o`zining bayonida tarixiy voqealarning muhim belgilarini ularning ichki aloqalarini xususiyatlarini tarixiy shaxslar, siyosiy partiyalar mamlakatlarning ma‘lum davrdagi iqtisodiy axvoli, siyosiy tuzilishining aniq ifoda etish uchun xarakteristika berish usulidan foydalaniladi. Xarakteristika qisqa yoki keng bo`lishi mumkin. Qisqa xarakteristikaga F.N.Korovkinning «Qadimgi dunyo tarixi» darsligining 193 betida sanab o`tish bilan birga o`quvchilar ko`z ungida uning eng bosh belgisini va bu bosh belgining qolgan belgilar bilan ichki aloqasini ochib ko`rsatishi mumkin. Masalan: imperalizmga xarakteristika berganda o`qituvchi uning asosiy belgilovchi momenti imperalizm kapitalistik monopolistik hukmronligi, uning davlat monopolistik kapitalizmi ekanligini takidlaydi, imperalizmning asosiy mohiyatini kapitalizmning monopolistik bosqichi tashkil etishini ochib beradi. Uning qolgan boshqa belgilari monopoliyaning hukmronligidan kelib chiqishning va u bilan belgilanishini ko`rsatadi. O`qituvchi imperalizmga kengaytirilgan xarakteristika berganda uning tarixiy o`rnini kapitalizmning oxirgi va so`ngi bosqichi ekanligini ta‘riflaydi.

Dekabiristlar, Gesrtsin va Chernishevskiyga 60-yillardagi reformalarga, Rossiyadagi 1905-1907 yillardagi revolyutsiyaga, 1905 yil oktyabr stachkasi Moskva qurolli qo`zg`aloniga, opporturnistlarga, sotsial shovinistlarga, burjua siyosatdonlari Gladiston, Chimberlin va V.Vilsonlarning shaxsiga aniq va real xarakteristikalar berilgan.

O`qituvchining o`z bayonida bu klassik xarakteristikalarning namunalaridan foydalanish, birinchidan o`quvchilarning voqealarning tub mohiyatini ilmiy asosda fikrlashiga va uni tushunib olishiga yordam bersa, ikkinchidan o`qituvchining o`zi tarixiy voqealarga, ilmiy asosda xarakteristika berish san‘atini egallab olishga yordam beradi.

Hikoya qilish san‘atining egallash tarixiy xodisalarini tavsiflash va xarakteristika bera bilish tarix o`qituvchisining pedagogik maxoratini egallashda muhim bosqichdir. Biroqo`qituvchi bayonining mazmuni, hikoya tavsiflash va xarakteristika berish bilan chegaralanmaydi. O`qituvchi bayon qilish jarayonida tarixiy materialni idrok, tasavvur qilishnigina emas, uni tushunib olinishini ham uyushtiradi. O`qituvchinipg hikoyasi tarif tavsiflar va bergan xarakteristikalar davomida o`quvchilar voqeani ma‘lum darajada o`zlashtiradi albatta. Ammo bu vazifa kifoya qilmaydi. O`qituvchi o`z bayonida tushuntirish usulidan ham foydalandi.

Tushuntirish yordamida tarixiy voqealarning ichki aloqalari, qonuniyatlari, mazmuni, mohiyati, ahamiyati yangi tushunchalar va terminlar hamda ularning mazmuni ochib beriladi.

Bayon etilgan va tushuntirilgan faktik materiallar asosida ba‘zi nazariy xulosalarning mazmunini ochib berish va ularni asoslab berishga to`g`ri kelgan vaqtda o`qituvchining bayoni muxokama yuritish xarakterini muxokama yurutish yo`li bilan o`quvchilar ma‘lum xulosalariga olib kelinadi, ularga nazariy xulosalarning mohiyati ochib beriladi. Tarixiy fikrlashga o`rgatiladi. O`qituvchi bayonidagi muxokama konkret tarixiy materiallarni taxlil qilish va umumlashtirish asosida olib boriladi. Muhokamaning keng kulamda olib borilishi o`qituvchi bayonini leksiyaga yaqinlashtiradi.

Ma’ruza haqida gap borganda, oliy maktabda studentlarga 2 soat davomida o`qitiladigan leksiya bilan maktab o`quvchilariga 45 minutning ham ma‘lum vaqtida o`qiladigan leksiyaning farqlash ajrata bilish kerak.

Oliy maktab leksiyasi-konkret tarixiy material ustida keng nazariy muxokama yuritish, uni ilmiy asosda chuqur taxlil qilish va umumlashtirishdan iborat.

Ma‘ruza hikoya va tavsif etilgan material taxlil qilish va umumlashtirish vazifasini o`taydi, xulosa qilish va yakun yasash uchun faktik asos bo`lib xizmat qiladi. Leksiyada materiallar analizi va umumlashtirishlar suxbat shaklida emas, monolog shaklida bo`ladi.

Taxlil qilish, umumlashtirish, sistemaga solish va muxokama yuritish usullari leksiya metodining eng muhim tomonlarini tashkil etadi. Oliy maktab ma‘ro`zasi asosan o`zining ana shu xususiyatlari bilan farq qiladi.

Maktab ma‘ro`zasi faqat ajratilgan vaqtning ko`p yoki ozligi bilan emas, balki o`zining mazmuni, o`qitish va o`rganishning metod va usullari jihatidan ham oliy maktablarda leksiyalardan farq qiladi.

O`qituvchi ma‘ro`za temasi birga uni bayon qilish rejasini ham e‘lon qiladi. Ba‘zan leksiya rejasini leksiya qilish davomida ham e‘lon qilib borish mumkin. O`qituvchi o`quvchilarning diqqatini leksiyaning g`oyaviy-siyosiy va axloqiy jihatdan muhim bo`lgan tomonlariga qaratadi, chiqarilgan xulosa va ummumlashmalarni qisqa va aniq ifodalab beradi va ularni o`quvchilar yozib oladilar. Maktab ma‘ro`zasida suxbat metodining elementlari qo`llaniladi. O`quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish, ularning diqqatini leksiyaning muhim momentlariga jalb qilish maqsadida savollar berib boriladi.

Maktab ma‘ro`zasi bayon qilingan material yuzasidan yakuniy suxbat bilan tugaydi. Maktab ma‘ro`zaning eng muhim joylarini o`quvchilar yozib ulgurishi uchun leksiya nisbatan sekin o`qiladi.

Maktab ma‘ro`zasiga quyiladigan asosiy talablar metodist V.N. Bernadskiyning "Yuqori sinflarda tarix o`qitish metodlari" (Metodika prepodovaniya istorii v starshix klassax L. 1939) nomli kitobida yaxshi ifoda etilgan.

1. Leksiya ilmiy jihatdan mukammal bo`lishi kerak.

2. Leksiya darslik mazmunidan keng, uni ko`p jihatdan konkretlashtirishi lozim. Leksiya mazmuni darslik mazmunidan qisqa yoki aynan shu mazmundan iborat bo`lib qolsa, uni o`quvchilar butunlay tinglamay qo`yishadi.

3-4. O`quvchilarni o`tmishni fikrlashga o`rgatish tarixiy voqealarni taxlil

qilish va umumlashtirish namunasini ko`rsatish, o`quvchilarning tarixiy fikrlashini tarbiyalashi lozim.

5. Leksiyaning o`quvchilarga yetib borishi uchun o`qituvchi o`zining nutqi ustida ko`p ishlashi lozim.

Metodist V.N. Bernadskiy tomonidan maktab leksiyasi oldiga quyilgan asosiy talablar bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yuqotgan emas. Maktabi taraqqiyotining hozirgi bosqichida, ta‘limning yangi mazmuni amalga oshirilayotgan bugungi sharoitda o`qituvchining bayoni va maktab leksiyasi oldiga yuksak talablar quyilgan.

Bu talablar birinchi navbatda ma‘ro`zaning g`oyaviy-siyosiy saviyasini, ta‘sirchanligani oshirishdan xayot, jadallashtirish, qayta kurish praktikasi bilan maxkam bog`lanishni, ishonarli va emotsional bo`lishini ta‘minlashdan iboratdir.

Shunday qilib, darsda tarixiy bilimlar o`qituvchining bayoni va suxbat yordamida o`zlashtiriladi. O`qituvchining bayoni qisqacha tavsiflash hikoya, ta‘riflash xarakteristika tushuntirish, muxokama yuritish va maktab leksiyasi formalarini o`z ichiga oladi.

Maktabda beriladigan ilmiy bilimlarni o`quvchilarning puxta o`zlashtirishlari ko`p jihatdan o`qituvchiga, uning mavjud o`qitish metodlaridan samarali foydalana olishiga o`quvchilarning o`quv usullari bilan qurollantirishga mustaqil o`rganish va ijodiy ish kurish qobiliyatlari o`sishiga, bilish faoliyatlarini o`qituvchining boshqara bilishga bog`liqdir.

O`quvchilarning bilish faoliyati va uni o`qituvchining boshqarish haqida so`z berganda ularning:

1) tayyor bilimlarni olish jarayonidagi faoliyati bilan;

2) o`quvchilarning mustaqil fikrlash faoliyati asosida bilimni o`zlashtirish jarayonidagi faoliyati nazarda tutiladi.

Bu muhim masalaning mohiyatiga tushunib olish juda katta nazariy tajribasiga nazar tashlaydigan bo`lsak ko`p xollarda mazkur masalaning mohiyatiga yaxshi tushunmaslik xollari tarix o`qitish saviyasiga uning xayot bilan mamlakatimizda bozor iqtisodi bosqichli o`tishi bilan bog`lab olib borilishi ma‘lum darajada ijobiy ta‘sir ko`rsatayotganligini tushunib olish qiyin emas.

Ba‘zi o`qituvchilar eng samarali manba darslik teksti va xujjatlar degan xulosaga keldilar. Darsda ana shu manbalarni o`rganish bilash mashg`ul bo`lib, o`quvchilarning asosiy va bosh bilim manbai ya‘ni o`qituvchining bayoni roliga putur yetkazdilar. Ammo bu usulning ham ko`zlangan maqsadga olib bora olmasligini darslik teksti o`qituvchi bayonining o`rnini bosa olmasligini darslik teksti o`qituvchi bayoniniti o`rnini bosa olmasligini tezda tushunib olishdi. Ayrim o`qituvchilar dars strukturasini o`zgartirish yo`li bilan ta‘limning samaradorligini kutarishga xarakat qildilar. Ammo maktab tajribasi va ilmiy-tadqiqot ishlari xar qanday strukturada o`tqazilgan dars ham yomon yoki yaxshi dars bo`lishi mumkinligini dars strukturasini o`zgartirishning o`zi dars sifatini belgilay olmasligini tasdiqlab berdi.

O`quvchilarning bilim darajasi va umumiy saviyasi fan asoslari vositasida yuksaltirish problemasi ustida didaktlari va psixologiyalari muvaffaqiyatli ish olib bormoqdalar.

Olimlar bu masalani xar xil fanlar soxasida turlicha xal qilayotgan bo`lsalarda, umumiy fikrlar mavjud.

1) Ta‘lim jarayonida o`quvchilarning bilish va faoliyatini boshqarish.

2) O`quvchilar faoliyatining eng yaxshi namunalarini rivojlantirish.

3) O`quvchilarning o`qituvchidan ibrat olib unga taqlid qilish bosqichidan mustaqil ijodiy o`quv faoliyatiga o`tishga yordam beradigai bilim.

4) O`zlashtirilgan bilim va malakalarni amaliy vazifalarni xal qilishga yordam beradigan aktiv faoliyat usullariga aylantirish.

T.V.Kudryavtsev, N.M.Matyushin, M.I.Maxmutov, M.N. Skotkin kabi yirik didaktlari va psixologlarga o`quv materialini problemali bayon qilish, o`quvchilar oldiga problemali vazifalarni qo`yish problemali vaziyatni vujudga keltirish, o`quvchilarni o`qituvchi raxbarligida juda murakkab bo`lmagan o`quv tadqiqot ishlariga jalb etish vositasida o`quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish imkoniyatlarini ilmiy asosda ishlab chiqarishga juda katta e‘tibor berdilar. Bu soxada metodist olimlar, shu jumladan tarixchi metodistlardan, F.B.Gorelik, N.G.Dayri, M.I.Kruglyak, I.Ya. Lerner va P.V. Goro, A. Sa‘dievlarning xizmati kattadir.

Yuqorida maktabda tarix o`qitishni tashkil etish haqida so`z borganda o`qitish usullari va o`rganishning muhim komponenti bilimlarni eslab qolishdan, idrok etish va ijodiy izlanishdan xullas o`quvchilarning bilish faoliyatidan iborat ekanligini ko`rsatib o`tgan edik.

O`qituvchining batafsil tushuntirib bergan matsreali va boshqa bilim manbalari jumladan o`quvchilarning darslikni o`qib xosil qilgan tayyor bilimlari eslab qolish ta‘limining asosini tashkil qiladi.

O`qituvchi o`quv materialining mazmunidan, vazifalaridan, sinfning umumiy tayyorgarligiga muvofiq bayon qilishning turli forma va usullaridan foydalanib, o`quvchilar ko`z ungida ijtimoiy xayotning yaxlit manzarasini gavdalantiradi. Tarixiy protsessning muhim ichki jarayonlarini tushuntiradi, o`rganilayotgan o`quv materialiga mos o`quv faoliyati usullarini va ularni qo`llanish metodikasini ko`rsatib beradi. O`quvchilar eslab qolishi faoliyatining dastlabki paytlarida materialni uchlashtiradi, esda saqlab qoladi, so`zlab beradi, o`qituvchi ko`rsatgan usullar yordamida o`quv materialini tegishli kulamda va mantiqiy izchillikda qo`llay oladi.

O`quvchilarning bilish tajribalari va o`quv ishlari usullarini asta-sekin egallab olishlari bilan birga ularning mustaqilligi ham osha boradi. O`rganilgan materialni mantiqan o`zicha qayta joylashtiradi, taxlil qiladi, taqqoslaydi, tayyor o`quv informatsiyalarini va oldingi darslarda o`zlashtirilgan bilimlarni umumlashtiradi, buning uchun o`ziga tanish usullardan foydalanadi, esda saqlab qolish ta‘limi o`quvchilarni bilimlar va bilish faoliyatining zarur usullari bilan oddiyroq o`quv problemalarini mustaqil xal qilish uchun zarur umumlashgan malakalar bilan qurollantiradi. Fikrlash qobiliyatlarini ustiradi va ularni mustaqil ijodiy ishlarga tayyorlaydi.

O`qituvchining o`quv materialini bayon qilish va o`quvchilarning mustaqil ravishda boshqa bilim manbalaridan foydalanishi ijodiy izlanish-ta‘limning asosini tashkil etadi. Bayonning bu turiga o`qituvchi o`quvchilar ko`z ungida yaxlit tarixiy obrazlarni gavdalantiradi, biroq ular mohiyatini tushuntirib bermaydi. Faktik materialni bayon qiladi, xodisalarni ta‘riflaydi.

O`qituvchi bayonining mazmuni va uning tuzilishi xarakteri jihatdan o`quvchilar oldiga qandaydir bilish problemalarini, ularni uylash va qidirishga majbur etadigan savollarni o`rtaga tashlaydi.

Problemali bayon va o`quvchilar oldiga quyiladigan savollar yoki ularga beriladigan topshiriqlar ularni mustaqil izlanishga undovchi problemani vujudga keltiradi. Ular shu problemani xal qilish uchun mustaqil ravishda aktiv fikrlashga ijodiy fikr yuritishga majbur bo`ladilar.

O`quvchilar mavjud o`quv tajribalari bilim va malakalariga suyanib, o’qituvchi bayon qilgan faktlarni mustaqil taxlil qiladi, umumlashtirib, ma‘lum xulosalarga keladi, mohiyatini ochilmay qolgan tarixiy obrazlarni mohiyatini anglab oladi. O`quvchilarning problemalarni yoki boshqacha aytganda problemali vaziyatni mustaqil xal etishi, birinchidan, ularning yangi tarixiy faktlarni mustaqil taxlil etish uchun ishlatish lozim bo`lgan tushuncha va qonunyatlarni yaxshi o`zlashtirib olishiga yordam beradi. Ikkinchidan ularda zarur malakalarni yuzaga keltirishga yordam beradi.

Problemali bayon yoki problemali o`qitishning afzalligi shundaki bunda o`quvchilarning o`rganilayotgan yangi materiallarni va undan kelib chiqadigan xulosalarni tayyor xolda o`zlashtirishga yo`l quyilmaydi, o`quvchilar o`qituvchi raxbarligida "problemalar"ni mustaqil xal qiladi.

O`qituvchi bayonining problematik bo`lishi o`quvchilarning fikrlash faoliyatini kuchaytiradi, ularni problemalar ustida uylashga muxokama yuritishga o`rgatadi. Bayon etilgan faktlardan mustaqil xulosalar chiqarish, ularni umumlashtirishga va bu soxada ularda zarur malakalarni yuzaga kelishiga yordam beradi.

Shunday qilib, problemali bayon o`quvchilarning bilish faoliyati va qobiliyatini ustiradi, ularning aqliy rivojlanishpga yordam beradi ijodiy fikrlashga o`rgatadi. Shuningdek, o`quvchilarning darsda aqlan ishtirok etishi, mustaqilliklarining o`sishi o`qitishning samaradorligini oshiradi, o`quvchilar bilimining puxta, ongli va mustaxkam bo`lishini ta‘minlaydi.

Problemali vaziyat o`quvchilarning tarixi o`rganishga e‘tibori va qiziqishini oshiradi, o`quvchilarning tarixiy bilimlari chuqurlashadi, shu chuqur bilimlarga asoslangan e‘tiqodga aylanadi.

O`quv qidirish ishlari o`quvchilarni ijtimoiy xayotdagi xodisalarni taxlil qila bilishga aktiv ijtimoiy faoliyatga o`rgatadi va bu bilan ular ijodiy bunyodkorlik mehnatda sodir bo`ladigan problemalarni xal qilish malakasiga ega bo`ladi. Hozirgi vaqtda o`qituvchi bayonining aktiv formasi sifatida problemali ta‘limga katta e‘tibor berilib, maktab praktikasida uning ommaviy ravishda qo`llanilayotganligi va metodistlar ilg`or o`qituvchilar diqqatini o`ziga tortayotganligini boisi ham shundadir.

O`quvchilarning o`quv faoliyatini aktivlashtirish mustaqilligini ustirishning muhim vositasi bo`lgan problemali ta‘limning nazariy asoslarini T.V. Kudryavtsev, A.M.Matyushin A. Sa‘dievlar kabi yirik psixologlar va didaktlar o`zlarining asarlarida ishlab chiqdilar.

Problemali ta‘lim deganda problemali vaziyatning vujudga keltirish ya‘ni o`quvchilarning ko`z ungida psixologik jihatdan qarama-qarshi vaziyat ba‘zi qiyinchiliklar to`g`dirish shu yo`l bilan ularni qurilayotgan masalaga qiziqtirish tushuniladi. Odatda bunday xolatlar o`quvchilarnnng yangi bilimlarini mustaqil o`zlashtirish yoki bilish usullarini aniqlashini talab qiladigan o`quv topshiriqlarini bajarish jarayonida yuzaga keladi. Problemali vaziyatning eng muhim xususiyati shundaki, u o`quvchilarda yangi bilimlarni o`zlashtirish usullarini egallab olishga intilishi to`g`diradi. Problemali bayon jarayonida o`quvchilarning yangi materiallarni mustaqil ijodiy egallash bilan bog`lik qiyinchiliklarni bartaraf qilish bilan ularning aqliy faoliyati bilish aktivligi mustaqilligi rivojlandi.

Problemali ta‘lim doim problemali vaziyatni vujudga keltiruvchi savol berishdan yoki vazifalar qo`yishdan boshlanadi. Problemali bayon o`quvchilarni problematik vazifalarni anglab olish uni xal qilish yo`llarini qidirishga so`ngra problemani yechish va uning natijalarini tekshirib kurishga majbur etadi.

Hozirgi maktabda problemali ta‘lim ko`pincha problemali o`qitishda keng qo`llanilmoqda. Tarix o`qitish nazariyasida problemali ta‘lim masalasi N.T.Dayri, M.I.Kruglyak, R.B Gorellk, I.Ya. Lisrnsir, P.V. Gora, A. Sa‘diev va boshqa metodist olimlarning asarlarida batafsil ishlab chiqilgan. Problemali ta‘lim va tarix o`qitishning boshqa muhim masalalarini "Nrepodovaniya istorii v shkole" jurnalining 1972-1976 yillarda chiqqan sonlarida keng munozara qilinishi ham bu masalaga jiddiy aniqliklar kiritdi. N.R.Dayri o`zining mazkur problemaga bag`ishlangan asarlarida problemali vaziyatni vujudga keltiruvchi problemali bayon va mantiqiy topshiriqlar metodikasini ishlab chiqdi.

O`quvchilar problemali topshiriqlarni ijodiy xal etish natijasida tarixiy voqea xodisalarni ahamiyatini tushunib oladi. N.R.Dayri fikricha problemali bayon ham, bayonning boshqa turlari singari ilmiy va obrazli emotsional bo`lishi o`quvchilarni mustaqil fikrlashga o`rganishi lozim. O`quvchilar mustaqil fikrlashga o`rganar ekan, ularning diqqati o`zlashtirish hamda esda saqlab qolish faoliyati aktivlashadi. Problemali bayon o`quvchilarga ilmiy informatsiya berish vazifasini o`tash bilan birga ularning irodasiga va sezgi organlariga ham kuchli ta‘sir ko`rsatadi, tafakkurni rivjlantiradi, xotirasini, nutqini va boshqa bilish imkoniyatlarini ustiradi.

Problemali bayon va topshiriqlarning o`quvchilarda bilish aktivligi va mustaqilligini oshirish ahamiyati haqida gapirganda xar bir darsning maqsadi, ta‘lim-tarbiyaviy vazifalari va mazmuniga e‘tibor berish kerak.

O`qituvchi bayonining ma‘lum usuli o`quv materialining mazmuni vazifalari o`quvchilarning tayyorgarligiga qarab tanlanadi. Mustaqil izlanish o`quv problemalarini xal qilishi uchun ma‘lum bilimlar va bilish faoliyatining usul va malakalarini egaplash zarur. Ularning hammasi ham problemali ta’lim asosida o`rganib bo`lmaydi. Chunki unga juda ko`p vaqt talab qilinadi. Hamma darslar ham problemali ta‘lim asosida olib boriladigan bo`lsa o`quvchilarga ta‘lim-tarbiya berishda o`qituvchi bayonining boshqa usullari o`ynaydigan rol pasayib ketar edi. Ammo bunga sira yo`l qo’yib bo`lmaydi.