Samarqand qishloq xo‘jalik instituti

2. Ozik-ovkat maxsulotlarining turkumlanishi 
Oziq-ovqat maxsulotlarini turkumlashning xam uziga xos-xususiyatlari 
mavjud bulib, qadimdan olimlar, tadqiqotchilar bu masalaga aloxida e’tibor 
berganlar. Oziq-ovqat maxsulotlarini turkumlashda Libix tavsiya etgan turkumlash 
eng qadimiy hisoblanadi. U xamma oziqaviy moddalarni 3 guruxga ajratadi: 
plastik moddalar (oqsillar), nafas olishda ishtirok etuvchi (uglevodlar, yoglar) va 
tuzlar (neorgonik moddlar). Bu turkumlanishdagi ijobiy xolat shundan iboratki, 
oksillarning plastik xususiyatlari tugri kursatilgan. Bu turkumlanishning asosiy 
kamchiligi shundan iboratki, nafas olish jarayonida nafakat uglevodlar va yoglar, 
balki, organik kislotalar, vitaminlar xatto mineral moddalarning xam ishtirok etishi 
aniklangan. 
Ozik-ovkat tovarlarini turkumlashda XIX asr oxirlarida Rubner tadqiqoti 
xam muxim rol uynaydi. U ozikaviy moddalarni inson organizmida bajargan 
funksiyasiga karab uch guruxga ajratadi. 
Organizmda material xarakatini bajaruvchi moddalar. Ularga neorganik 
moddalar va oksillar kiritiladi. 
Energiya beruvchi moddalar. Bularga xamma organik moddalar kiritiladi. 
Organizmda tuplanadigan moddalar yoki tukima moddalariga aylanadigan 
moddalar. Bularga yog, tuz, oksillar kiritiladi. 
Rubner keltirgan turkumlashdagi asosiy kamchilik shundan iboratki, xamma 
moddalar xam organizmda kanday iste’mol kilingan bulsa, shunday xolatda 
tuplanmaydi, balki ular boshka xolatlarga utadi va boshkalar. 
Ba’zan, ozik-ovkat maxsulotlarini turkumlashda ularnish fiziologik - 
biokimik belgilari xam asos kilib olingan. Bu belgilari buyicha ozik-ovkat tovarlari 
4 guruxga ajratilgan. Bular kuyidagilardan iborat. 

---

9 
Fizikaviy-biokimik belgilari buyicha 1-chi katorda turadigam maxsulotlar. 
Bularga tirik organizmlarga xos-xususiyatga ega bulgi maxsulotlarni kiritish 
mumkin. Bunday maxsulotlarda assimilyasiya na dissimilyasiya jarayonlari tulik 
boradi. Bularga tirik xayvonlar kushlar, baliklar va boshka xayvonlarni kiritish 
mumkin. 
Fiziologik - biokimik belgilari buyicha 2-chi katorda turadigam maxsulotlar. 
Bularda xam tirik mavjudotlarga xos jarayonlar boradi. Bu maxsulotlarga xul 
meva-sabzavotlar va don maxsulotlarini kiritish mumkin. 
Fiziologik - biokimik belgildari buyicha 3-chi katorda turadigan maxsulotlar. 
Bularda tirik mavjudotlarga xos jarayonlar kisman uzgargan buladi. Bu 
maxsulotlarga gusht va gusht maxsulotlari, sut va sut maxsulotlari, usimlik moylari 
va xokazolarni kiritish mumkin. 
Ba’zan ozik-ovkat maxsulotlarini ularning suvga nisbatan xususiyatlariga 
karab xam turkumlanadi. Bu xususiyatlari buyicha ozik- ovkat maxsulotlari 
gigroskopik, yarimgigroskopik va giroskopik bulmagan ozik-ovkat maxsulotlari 
guruxlariga bulinadi. 
Ozik-ovkat tovarlarini turkumlashda ularning xar xil xususiyatlari xisobga 
olinadi: paydo bulishi, kimyoviy tarkibi, xom ashyoning kayta ishlanganlik 
darajasi, foydalanilishiga karab va boshkalar. Masalan, kelib chiqishiga qarab 
xamma ozik-ovkatlarni usimlik maxsulotlari yoki xayvon maxsulotlariga, 
kimyoviy tarkibi buyicha esa oksilli, yogli yoki uglevodga boy maxsulotlarga, 
kayta ishlanganligiga qarab esa xom ashyo, yarim tayyor maxsulotlar, tayyor 
maxsulotlarga, ishlatilishiga qarab esa ozuqaviy xamda lazzatli maxsulotlarga 
bulinishi mumkin. Ammo ozik-ovkat maxsulotlarini bunday turkumlashda xam 
ayrim kamchiliklar mavjuddir. Masalan, xozirgi kunda ba’zi oziq-ovqat 
maxsulotlar tayyorlashda xam usimlik, xam xayvon maxsulotlari ishlatiladi yoki 
bulmasa oksilga boy maxsulotlar tarkibida yoglar xam, uglevodlar xam ma’lum 
darajada uchraydi. Lazzatli maxsulotlar turkumiga kiradigan ba’zi tovarlar 
ozukaviylik kiymatiga xam egadir. 
Savdo shaxobchalarida, oziq-ovqat maxsulotlari shartli ravishda ikki turga 
ajratiladi: gastronomiya va bakkollik maxsulotlari. Gastronomiya maxsulotlariga 
sut maxsulotlari, moylar, vinolar, konservalar va boshkalar kiradi. Bakkollik 
maxsulotlari turkumiga esa yormalar, un, makaron maxsulotlari, xamirturush, 
choy, kand, kofe, gamakilar va boshkalar kiradi. Oziq-ovqat maxsulotlarini bunday 
turkumlash xam kamchilikdan xoli emas, chunki non, sabzavotlar, mevalar, 
kandolat maxsulotlari xech kaysi turga kiritilmagan. SHuning uchun xam xozirgi 
kunda ozik-ovqat maxsulotlarini turkumlashni urganish, bunday ishlarga karatilgan 
ilmiy tadqiqotlarni yulga kuyish zarurdir. 

---

10 
Oziq-ovqat maxsulotlari kimyoviy tarkibi, kelib chikishi va ishlab 
chikarishdagi katnashishiga karab kuyidagi turlarga ajratilgan: 
1. Don va don maxsulotlari;
2. Meva va sabzavot maxsulotlari;
3. Kraxmal, qand-shakar, kandolat maxsulotlari;
4. Lazzatli maxsulotlar;
5. Ovqatga ishlatiladigan yoglar;
6. Sut va sut maxsulotlari;
7. Go‘sht va go‘sht maxsulotlari;
8. Tuxum maxsulotlari;
9. Balik va balik maxsulotlari. 
Don va don maxsulotlariga don, un, yorma, non va makaron maxsulotlari 
kiradi. Bu maxsulotlar uglevodlarga, ya’ni kraxmalga juda boydir. 
Meva va sabzavot maxsulotlar turiga xul mevalar, sabzavotlar, kuzikorinlar va 
ularni kayta ishlashdan xosil bulgan maxsulotlar kiradi. Ular yukori biologik 
kiymaga ega bulib, kuvvati boshka ozik- ovkat maxsulotlaridan ancha yukoridir. 
Kraxmal, kand-shakar, kandolat maxsulotlari turiga esa kraxmal, kand-
shakar, asal, patoka, shokolad, karamel va konfet maxsulotlari, meva-rezavor 
mevali kandolat maxsulotlari kiradi. 
Lazzatli maxsulotlar turiga esa spirtli ichimliklar, tuz, choy, kofe 
maxsulotlari kiradi. Bu maxsulotlar tarkibida spirt, kofein moddalari borligi bilan 
ajralib turadi. 
Sut va sut maxsulotlari turiga sut, tvorog, kaymok, achitilgan sut 
maxsulotlari, sariyog, pishloklar kiradi. Bu maxsulotlar xam yukori biologik 
kiymatga ega bulib, odam organzmida tez xazm buladi. 
YOglar turiga ovkatga ishlatiladigan usimlik moylari, xayvon yoglari, 
margarinlar kiradi. Bu maxsulotlar yukori energiya berish kobiliyati va yogda 
eruvchi vitaminlarga boyligi bilan ajralib turadi. 
Go‘sht va go‘sht maxsulotlari turiga chorva mollari gushtlari gushtlari va 
ularni kayta ishlashdan xosil buladigan maxsulotlar, dudlangan gushtlar va gusht 
konservalari kiradi. Bu maxsulotlar umuman organizmni xayvon oksillari bilan 
ta’minlaydigan asosiy manba xisoblanadi. 
Tuxum maxsulotlariga esa tuxumlar va tuxum maxsulotlari kiradi. Bu 
maxsulotlar xam tez xazm buladi va kimyoviy tarkibi buyicha yukori biologik 
kursatkichga egadir. 
Baliq va baliq maxsulotlari turiga baliqlar va ulardan tayyorlangan baliq 
maxsulotlari xamda boshqa jonivorlarning maxsulotlari kiradi. Bu guruxga 
kiradigan maxsulotlar xam tulik kiymatli oksilga, yoglarga, vitaminlarga boyligi 
bilan ajralib turadi. 

---

11 
SHuningdek, oziq-ovqat maxsulotlarning turlari xam uz navbatida kelib 
chiqishi, ishlab chikarilishi va sifati buyicha xillarga, turlarga va navlarga bulinadi. 
Masalan, kaxva kelib chikishiga karab arabika, Kolumbiya, braziliya kaxvalariga 
bulinadi, bularning xar biri esa a’lo va birinchi navlarga kiritilishi mumkin, 
kolbasalar ishlab chikarilishiga karab kaynatilgan, yarim dudlanganlarga bulinadi. 
Maxsulotlarning navi-ularning sifat kursatkichlari buyicha standart 
talablariga javob berish darajasidir. Masalan, sifat kursatkichlariga karab bugdoy 
uni a’lo, 1-nav va 2-navlarga bulinadi. SHuningdek maxsulotlar uchun, masalan, 
meva va sabzavotlar uchun pomologik va xujalik botanik navlari xam mavjuddir. 
Sabzi xujalik - botanik naviga karab kizil mirzoi, sarik mirzoi va boshka navlarga 
bulinishi mumkin va xokazo.