Samoslik Aristarx

Samoslik Aristarx ( qadimgi yun. Ἀρστasros ὁ Sticos ; miloddan avvalgi 310 y. , Samos — miloddan avvalgi 230 y. ) — qadimgi yunon astronomi , matematigi va miloddan avvalgi 3-asr faylasufi . e. , dunyoning geliotsentrik tizimini birinchi bo'lib taklif qilgan va Quyosh va Oygacha bo'lgan masofani va ularning o'lchamlarini aniqlashning ilmiy usulini ishlab chiqqan.
Miloddan avvalgi 270 yilda. e. Samoslik Aristarx Oygacha bo'lgan masofani oy tutilishining davomiyligidan hisoblab chiqdi . Uning mantig'i quyidagicha edi: Oy tutilishining maksimal davomiyligi ( Oy Yer soyasining markazidan o'tganda ) 3,5 soat (t, qisman fazalar davomiyligi), bu vaqt ichida Oy Yer soyasidan o'tadi. , diametri Yerning diametriga teng ( 2r, bu erda r - Yer radiusi) va Oy 2pR orbitasining perimetri bo'ylab 27,3 kunda (T) Yer atrofida bir marta aylanadi, bu erda R. - Yerdan Oygacha bo'lgan masofa. Aristarx Oyning o'z orbitasidagi harakat tezligi doimiy (uning barcha nuqtalarida bir xil) deb taxmin qildi. Shunday qilib, u 2r/t = 2pR/T tenglamasini oldi va undan keyin: R/r = T/pt = 27,3/(3,14*0,146) = 59,6. Bu raqam zamonaviy bilimlarga juda mos keladi. Aristarxning hisob-kitoblarida Yerning soyasi konus emas , balki silindr ekanligini soddalashtirishdan foydalangan , go'yo Quyosh nuqta yorug'lik manbai bo'lib, aslida Oy orbitasidagi Yer soyasining diametridan 25% kamroq. sayyoramizning kattaligi.
Quyoshgacha bo'lgan masofani aniqlash uchun Aristarx Oy sharsimon bo'lib, Quyoshdan yorug'lik oladi, deb taxmin qildi. Shuning uchun, agar Oy kvadraturada bo'lsa , ya'ni yarmida kesilgan ko'rinadi, u holda Yer -Oy-Quyosh burchagi to'g'ri. Endi Oy va Quyosh o'rtasidagi burchakni o'lchash va to'g'ri burchakli uchburchakni "yechish" uchun Yerdan Oygacha bo'lgan masofalarning nisbatini aniqlash kifoya.r_M�� va Oydan Quyoshgacha�� r_s :tg�=��/�� tgα=r_M/r_s . Aristarxning o'lchovlariga ko'ra, a = 87 °, bu erdan biz Quyoshning Oydan taxminan 19 marta uzoqroq ekanligini aniqlaymiz.
Keyinchalik, Aristarx quyosh tutilishi haqida ba'zi ma'lumotlarga asoslanadi : ular Oy Quyoshni bizdan to'sib qo'yganida sodir bo'lishini aniq tasavvur qilib, Aristarx osmondagi ikkala yoritgichning burchak o'lchamlari taxminan bir xil ekanligini ta'kidladi. Binobarin, Quyosh Oydan qanchalik uzoq bo'lsa, shuncha marta kattaroqdir, ya'ni (Aristarxga ko'ra) Quyosh va Oy radiuslarining nisbati taxminan 20 ga teng.
Keyingi qadam Quyosh va Oy o'lchamlarining Yer hajmiga nisbatini o'lchash edi. Bu safar Aristarx oy tutilishi tahliliga jalb qilingan . Tutilishlar sababi unga mutlaqo tushunarli: ular Oy er soyasining konusiga tushganda sodir bo'ladi. Uning hisob-kitoblariga ko'ra, Oy orbitasi hududida bu konusning kengligi Oyning diametridan 2 baravar ko'p. Ushbu qiymatni bilib, Aristarx juda aqlli konstruktsiyalar va Quyosh va Oy o'lchamlarining ilgari olingan nisbati yordamida Quyosh va Yer radiuslarining nisbati 19 dan 3 gacha, lekin kamroq degan xulosaga keladi. 43 dan 6. Oyning radiusi ham taxmin qilingan: Aristarxning fikriga ko'ra, u to'g'ri qiymatdan (Yerning 0,273 radiusi) unchalik uzoq bo'lmagan Yer radiusidan taxminan uch barobar kichikdir.
Aristarx Quyoshgacha bo'lgan masofani taxminan 20 marta kam baholagan. Xatoning sababi shundaki, oy kvadraturasi momentini faqat juda katta noaniqlik bilan o'rnatish mumkin, bu a burchakning qiymatida noaniqlikka va natijada Quyoshgacha bo'lgan masofada noaniqlikka olib keladi. Shunday qilib, Aristarxning usuli juda nomukammal va xatolar uchun barqaror emas edi. Ammo bu qadimgi davrlarda mavjud bo'lgan yagona usul edi.
Aristarx birinchi bo'lib (hech bo'lmaganda ommaviy ravishda) barcha sayyoralar Quyosh atrofida aylanadi va Yer ulardan biri bo'lib, bir yil ichida kunduzi atrofida aylanishni amalga oshiradi, bir kunlik (geliosentrik) o'q atrofida aylanadi.