Sananiń rawajlaniw
Download 31.12 Kb.
|
SANANIŃ RAWAJLANIW
|
SANANIŃ RAWAJLANIW Reje: 1. Dúnya ilimpazlarınıń sana hám ań haqqında túsinikleri. 2. Shet el, xalıq psixologiyasida sana rawajlanıw teoriyaleri 4. Ontogenezda sananıń rawajlanıwı. Ádebiyatlar Psixika hám ań haqqında túsinikler Insan sanasinıń payda bolıwı hám rawajlanıw máselesi izertlewshilerdiń aldında turǵan eń aktual hám quramalı máselelerden biri bolıp tabıladı. Ilimiy-materialistik táliymatqa kóre sananıń payda bolıwı materiyanıń uzaq rawajlanıwı nátiyjesi bolıp tabıladı. Organikalıq hám anorganik materiya mudami háreketde, ózgeriwde hám rawajlanıwda boladı. K. E. Fabri eń ápiwayı haywanlar sanasi rawajlanıwın eki basqıshqa - tómen hám joqarı basqıshqa boladı. Psixik rawajlanıwdıń tómen basqıshı tıykarsan bir kletkalı, bólekan kóp kletkalı haywanlarǵa tán bolıp, bul basqıshda sana primitiv jaǵdayda boladı hám haywan sırtqı tásirinlerge seskanuvchanlik menengine juwap beredi. Ósimlik hám haywan formasındaǵı barlıq tiri organizmler óz evolyutsiyasınıń hámme basqıshlarında hákis ettiriwdiń biologiyalıq forması yaǵnıy, seskanuvchanlikka iye boladı. Seskanuvchanlik tiri organizmdiń biologiyalıq tásirinlerge juwap beriw qábileti bolıp tabıladı. Ápiwayı seskanuvchanlikni bir xo'jayrali haywanlarda da kóriw múmkin. Olar ortalıqtıń tásirine háreketleniw menen juwap berediler. Biologiyalıq tásirinlerge organizmdiń ózine tán háreketleri menen juwap beriw usılına tropizm yamasa taksis dep ataladı. Tropizmnıń bir qansha túri parq etiledi. Bunı tómendegi kesteden kóriw múmkin: Tropizm túrleri Fototropizm Tapotropizm Termotropizm Geleotropizm Xemotropizm Barotropizm Gidrotropizm Kóp kletkalı haywanlarda qo'zg'aluvchanliknıń jańa forması seziwsheńlıq bar bolıp tabıladı. A. A. Leont'evnıń gipotezasiga kóre seziwsheńlıq genetikalıq tárepten alǵanda seskanuvchanliknıń ózi bolıp tabıladı. Ol da ortalıqtıń sırtqı tásirinlerge juwap beriwi tiykarında vujudga keledi. Tek seziwsheńlıq seskanuvchanlikka salıstırǵanda joqarılaw basqısh bolıp tabıladı. K. E. Fabri pikrine qaraǵanda, sana rawajlanıwdıń ekinshi basqıshı kóp kletkalı haywanlarǵa xos bolıp tabıladı. Kóp kletkalı haywanlarda hákis ettiriw bir muncha joqarı boladı. Bunday haywanlarǵa gewekichlilar (gidra, meduzani kirgiziw múmkin. Olar da bir kletkalı haywanlar sıyaqlı suwda jasaydı. Lekin gewekichlilar óziniń dúzilisi tárepten bir kletkalı haywanlardan talay quramalı bolıp tabıladı. Olardıń quramalılıǵı kletkalarınıń bir- birinen parq etkenliginde bolıp tabıladı: denesiniń sırtqı bólegindegi xujayralar qoplagich, ishki hxujayralar bolsa as sińiriw etiwshi boladı. Evolyutsiya shınjırınıń joqarılaw tekshesinde turǵan kóp kletkalı haywanlarda dene dúzilisi da talay quramalılasadı, jer sharayatına uyqas ózgerisler júz beredi, túrli tásirlerdi hákis ettiretuǵın sezim shólkemleri vujudga keledi, hákis ettiriw de quramalılasadı. Sechenev insan mıyı hám organizminiń sana processler menen óz-ara baylanıslılıǵı boyınsha úlken jumıslar alıp barǵan hám psixologiyaga óziniń úlken úlesin qosqan. Keyinirek onıń pikirlerin Pavlov rawajlantirdi hám shártli reflekslar hádiysesin ashtı. Pavlovnıń pikirleri hám oylap tabılıwı házirgi kúnde jańa teoriyaler jaratılıwma tiykar boldı. Bulardıń ishinde Breynshteyn, Xall, Anoxin, Sokolovlarnıń teoriya hám kontsepsiyalari ajralıp turadı. Sechenov pikrine qaraǵanda, barlıq sana hádiyseler óziniń artınan quramalı reflekslar hám fiziologikalıq hádiyselerdi kórinetuǵın etedi. Pavlovnıń pikrine qaraǵanda ózin tutıw quramalı shártli reflekslarnıń qosılıwı nátiyjesinde payda boladı. Biraq shártli reflekslar bul ápiwayı bir fiziologikalıq hádiyseler ekenligi keyinirek málim boldı. Shártli-reflekslar haqqındaǵı ılımlardıń ashılıwına qaramay, keyinirek tiri jonzotlarnıń jańa qábiletlerdi ózlestiriwdiń basqa usılları ústinde de jumıslar alıp barıldı. Bunda, ásirese, Sokolov hám Izmaylovlarnıń xızmetlerin úlken. Olar tárepinen kontseptual reflektor yoyi túsinigi ilgeri surilgan. Ol úsh óz-ara baylanıslı lekin salıstırǵanda erkin neyronlar sistemasınan ibarat : afferent (sensorlı analizator), effektor (orınlawshı, háreket shólkemlerine juwap beretuǵın ) hám modellestiriwshi (afferentiv hám effektor sisteması ústinen basqarib turıwshı ). Birinshi neyronlar sisteması maǵlıwmatlar qabıl etiliwi hám qayta isleniwinı támiyinleydi, ekinshi sistema buyrıqlar islep shıǵarılıwı hám olardıń orınlanıwın támiyinleydi, úshinshisi ekinshi hám birinshi sistema ústinen maǵlıwmatlar almasınıwın támiyinleydi. Bul teoriya menen bir qatarda basqa nazriyalar da ámeldegi, bir tárepden sana processlerdiń ózin basqarıw daǵı roli, basqa tárepden ózin basqarıwda ulıwma basqarıw modelleriniń dúzilisinde fiziologikalıq hám psixologiyalıq hádiyselerdiń kórinetuǵın bolıwı. Bernshteynnıń pikrine qaraǵanda eń ápiwayı ózlestirilgen minez-qulıqtıń ózi de, quramalı háreketlerdi inabatqa almaǵan halda, sananıń qatnasıwisiz ámelge asırılıwı múmkin emes. Onıń atap ótiwishe, hár qanday hárekettiń payda bolıwında psixomotor reakciya bar. Hár qanday hárekettiń ózlestiriliwi sananıń tásiri astında ámelge asıriladı. Ań túsinigi júdá kóp máselelerge dus keledi. Bularǵa hár qıylı jantasıwlar da bar. Ań mashqalası psixologiyadagi global hám eń quramalı máselelerden biri bolıp tabıladı. Mashqalaǵa tiykarǵı jantasıwlarda “Ong”- dedi V. Vund,- bul ózimizdiń hár qanday psixologiyalıq processlerge dus keliwimiz bolıp tabıladı. Ań psixologiyalıq tárepten ózinde ishki jaqtılıqnı, jaqtı yamasa qaranǵilıqtı, ańlatadı. Insan ózin joǵatǵan waqıtta ol bolǵanday óshishi da múmkin. K. Djeymsnıń pikrine qaraǵanda ań bul “sana funkciyalardıń xojayıni”. Ań - bul ózgeshe sana keńlik. Ań psixologiyanıń shárti bolıwı múmkin, lekin onıń predmeti bola almaydı. Onıń bar ekenligi psixologiyalıq fakt bolıwına qaramastan, onı anıqlaw múmkin emes hám tek ǵana ózinden shıǵarılıwı múmkin. Ań sapasız bolıp tabıladı sebebi onıń ózi sapa - sana process hám hádiyselerdiń sapası bolıp tabıladı. Sapanı bolıp bolmaydı, ol yamasa bar yamasa joq. Joqarıda keltirilgen qarawlardıń ulıwma juwmaǵı - bul psixologiyalıq sapasız ongga pát. Vigotskiynıń ongga qarawları qızıǵıwshılıq oyatadı. Onıń aytiwina qaraǵanda “ań- bul ózine ózi, reallıqqa reflektsiya bolıp tabıladı. “Ań ózi menen ózi baylanısdadir”. Ań - bul ong bolıp tabıladı, ań tek ǵana jámiyet onggi hám tili ámeldegi bolǵandaǵana ámeldegi bolıwı múmkin. Ań tug'ma bolmaydı yamasa tábiyaat tárepinen berilmaydi bálki ol jámiyette rawajlanadı. Sol sebepli ań psixologiyanıń shárti emes bálki onıń mashqalası - ilimiy psixologiyalıq izertlewler predmeti bolıp tabıladı. Búydewlerinshe, adam miyasida shama menen 14 milliard kletka ámeldegi boladı, lekin jańa tuwǵan balada olardıń kóbisi ele jumısqa tushmagan boladı. Jańa tuwǵan bala hám úlken jas daǵı adamlardıń bas mıy kletkaların salıstırıw sonı kórsetdiki, miydiń rawajlanıw processinde onıń kletkaları ortasında arnawlı o'simta (shoxcha) — kópirsheler qáliplesip barar eken. Bas mıy kletkaları sezim shólkemleri arqalı sırtdan alıp atırǵan maǵlıwmatlarǵa juwap berer eken, go'yo bir- birlerine qolın uzatıp, bir-birlerin bekkem ustap aladı. Bul process elektron kompyuter degi tranzistorlar jumisına uqsap ketedi. Hár bir bólek alınǵan tranzistor ózi bólek isley almaydı, tek málim bir birden-bir sistema (sistema ) ga birleskendagina olar kompyuter retinde isley alıwı múmkin. Kletkalardıń bir-birlerine baylanısıwı qáliplesiwiniń eń aktiv dáwiri — bul bala tuwılǵannan úsh jasqa deyingi davr bolıp tabıladı. Bul waqıtta shama menen 70-80% sonday birikpeler payda boladı hám olar qanday rawajlanıwına qaray, mıy múmkinshilikleri de artıp baradı. Tuwılǵannan keyingi dáslepki altı ayda mıy óziniń erjetiw múmkinshiliginiń 50 procentine erisedi, úsh jasqa kelip bolsa bul kórsetkish — 80 procentke jetedi. Álbette, bul bala mıyı úsh jastan keyin ósiwden toqtaydı, degeni emes. Úsh jasqa jetip, tiykarlanıp mıy-dıń arqa (jelke) bólegi ulkeyedi, tórt jasqa kirgende bolsa bul quramalı processga onıń " mańlay bólek" degen bólegi de qosıladı. Miydiń zárúrli (tiykarǵı, fundamental) qábileti sırtdan signal qabıllaw, onıń obrazın jaratıw hám este alıp qalıw bolıp tabıladı. Bul sonday ózekki, sonday kompyuterki, balanıń keleshektegi intellektuallıq rawajlanıwı usılarǵa tiykarlanadı. Oylaw, mútajlik, dóretiwshilik, sezim sıyaqlı jetik qábiletler úsh jastan keyin rawajlanadı, lekin olar sol jasqa shekem qáliplesken bazadan paydalanadılar. Sonday etip, eger dáslepki úsh jasda bekkem negiz qáliplespegen bolsa, odan qanday paydalanıwǵa úyretiw paydasız. Bul tap jaman kompyuterde isleyotib, jaqsı nátiyjelerge erisiwge umtılıw menen ese. Álbette, jańa tuwǵan bala absolyut nashar bolıp tabıladı, biraq naǵız ózinday bolǵanlıǵı ushın da onıń ámeldegi (potencial ) múmkinshilikleri ádewir ulken boladı. Adam balası haywan balasına qaraǵanda talay kem rawajlanǵan bolıp tuwıladı : ol tek yıǵlawdı hám sút emiwdi biladi tek. Haywan balası bolsa, mısalı, ıytlar, meshinler yamasa atlar emaklashni biladi, tirmashadi yamasa hátte bır jola tik tura alıwı hám júrip ketiwi múmkin. Zoologlarnıń atap ótiwishe, jańa tuwǵan bala, jańa tuwǵan haywan balasınan 10 -11 ayǵa orqada qalǵan boladı hám bunıń tiykarǵı sebebi — adamdıń júriw degi jaǵdayı bolıp tabıladı. Adam tik (vertikal ) jaǵdayda júriwge ótiwi menenoq jatırda bala tolıq rawajlanguncha tura almaytuǵın bolıp qalǵan, sol sebepli de bala ele jetkiliklishe rawajlanıp ulgurmay pútkilley " nashar" bolıp tuwıladı (dúnyaǵa keledi). Oǵan tuwılǵannan keyin óz denesinen paydalana alıwǵa úyreniwge tuwrı keledi. Ol miyadan paydalanıwdı da tap sonday úyrenedi. Eger hár qanday haywan balasınıń mıyı tuwılıw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde derlik qáliplesip bolǵan bolsa, jańa tuwǵan balanıń mıyı — go'yo taza qaǵaz varog'i. Bo-lanıń qanshellilik intalı bolıwı sol qaǵazǵa (varoqqa) ne jazılıwına baylanıslı boladı. (Masaru Ibuka) Mıy fiziologiyasini izertlew hám balalar psixologiyasini úyreniw, balanıń intellektual qábiletlerin rawajlanti ruvchi gilt, bul onı — óz ómiriniń dáslepki úsh jılında, yaǵnıy mıy kletkalarınıń rawajlanıw dáwirinde ózlestirgen jeke biliw - tájiriybesi ekenligin kórsetedi. Hesh bir bala kósem bolıp tuwılmaydı hám hesh bir bala aqmaq bolıp da tuwılmaydı. Hámmesi bala ómiriniń sheshiwshi jıllarında bas miydiń rawajlanıw dárejesi hám stimulyatsiyasiga baylanıslı boladı. Bul tuwılǵannan úsh jasqa deyingi dáwirine tuwrı keledi. Psixika- Sub'ekttiń haqıyqıy ob'ektiv forması bolıp esaplanǵan materiyanıń joqarı shólkemlestirilgen ózgesheligi bolıp tabıladı. Insannıń ruwxıy qáliplesiwi onıń końil páziyletleriniń basqarilish kompleksi bolıp tabıladı. Sanalılıq : A) Bolmıstıń birlestiriwtirilgan hám kóp qırlı sóylewi menen baylanıslı bolǵan hám tek insanǵa tiyisli joqarı kórinisi bolıp tabıladı. B) Oylaw qábileti, talqılaw insannıń eń joqarı nerv sisteması menen baylanıslı háreketi iskerligi bolıp tabıladı. V) Insannıń saw jaǵdayı, kúshli yadı óz sezim- sezimleri hám jumıslarında juwapkerligi jaǵdayı. Ámeliy kózqarastan ań tez ózgerip turatuǵın sezim- sezim hám sanalı obrazlar sub'ekti aldında turǵan insannıń ishki dúnyası bolıp tabıladı. Biraq, shama qılıw múmkin, bunday sana iskerlik haywanlarda da joqarı rawajlanǵan. Mısalı : ıytlar, atlar, delfinlar, meshinler hám basqalarda júz bolıwı múmkin. K. Djeymsnıń pikrine qaraǵanda, ań bul “sana funkciyalardıń xojayıni”. Ań - bul ózgeshe sana keńlik. Ań psixologiyanıń shárti bolıwı múmkin, lekin onıń predmeti bola almaydı. Onıń bar ekenligi psixologiyalıq fakt bolıwına qaramastan, onı anıqlaw múmkin emes hám tek ǵana ózinden shıǵarılıwı múmkin. Ań sapasız bolıp tabıladı sebebi onıń ózi sapa - sana process hám hádiyselerdiń sapası bolıp tabıladı. Sapanı bolıp bolmaydı, ol yamasa bar yamasa joq. Joqarıda keltirilgen qarawlardıń ulıwma bólegi - bul psixologiyalıq sapasız ongga pát. Vigotskiynıń ongga qarawları qızıǵıwshılıq oyatadı. Ol aytılınıwına qaraganda “ań- bul ózine ózi, reallikga reflektsiya bolıp tabıladı. “Ań ózi menen ózi baylanısdadir”. Ań - bul ong bolıp tabıladı, ań tek ǵana jámiyet onggi hám tili ámeldegi bolǵandaǵana ámeldegi bolıwı múmkin. Ań tug'ma bolmaydı yamasa tábiyaat tárepinen berilmaydi bálki ol jámiyette rawajlanadı. Sol sebepli ań psixologiyanıń shárti emes bálki onıń mashqalası - ilimiy psixologiyalıq izertlewler predmetidi» H
Organizmler hám ortalıq ortasındaǵı óz-ara munasábet tek hár qanday organizm seskanuvchanlik qábiletine, yaǵnıy, ortalıq tásirinde aktiv jaǵdayına ótiw hám element almaslaw qábiletine iye bolǵandaǵana ámelge asıwı múmkin. Seskanuvchanlik sáwlelendiriwdiń talay ulıwma, hámme iri organizmler ushın tán bolǵan biologiyalıq forması bolıp tabıladı. Materialistik baǵdardaǵı ilimpazlar sananıń payda bolıwın materiyanıń uzaq múddet dawam etken rawajlanıwı menen túsintirediler. Ilimpazlar materiyanıń tábiyaatın tekserip, materiya háreketiniń túrli formaların anıqladilar. Háreket bolsa materiyanıń jasaw usılı. Onıń mánisin quraytuǵın ajıralmaytuǵın ózgesheligi bolıp tabıladı. Jámi materiya, jansız anorganik materiyadan tartıp, tap materiyanıń joqarı hám de quramalı forması -insan miyasigacha materiallıq álemdiń ulıwma ózgesheligi bolǵan sáwlelendiriw ózgeshelikine, yaǵnıy tásirinlerge juwap qaytarıw qábiletine iye esaplanadı. Sáwlelendiriw formaları materiyanıń jasaw formalarına baylanıslı. Sáwlelendiriw materiyanıń jasaw tárizi hám tásir xarakterine muwapıq túrde sırtqı tásirinlerge juwap qaytarıw qábiletinen kórinetuǵın boladı. Tiri materiyaga ótiwde materiya háreketiniń baǵdarları da sapa tárepinen ózgeredi. Tiri materiyaga sáwlelendiriwdiń biologiyalıq kórinisi xos bolıp tabıladı. Tiri materiya rawajlanıwınıń málim basqıshında bolsa sáwlelendiriwdiń sapa tárepinen jańa kórinisi esaplanǵan sana júzege keledi. Psixikanıń rawajlanıwı Psixologiyada sananıń rawajlanıwın eki basqısh arqalı tusintiriledi. Birinshi basqısh sananıń filoginetik rawajlanıw basqıshı bolıp, ol jaǵdayda ápiwayı organizmden baslap quramalı organzimgacha bolǵan rawajlanıw jolı basıp ótiledi. Ekinshi basqısh sananıń ontogenetik rawajlanıw basqıshı bolıp, bunda organizm tuwılǵannan baslap omiriniń aqırına shekemgi rawajlanıw jolı uyreniledi. Psixika jáne onıń kórinetuǵın bolıw formaları PSIXIKANING NAMOYoN BO'LISh ShAKLLARI VA ULARNING O'ZARO BOG'LIQLIGI PSIXIK JARAYoNLAR PSIXOLOGIK HOLATLAR ShAXSNING XUSUSIYaTLARI BILISh JARAYoNI HISSIY - IRODAVIY INDIVIDUALLIK Sezimler Emotsiyalar Jónelisler Aqıl e'tiqodlilik Temperament Yad bardamlik Xarakter Oylaw Tándarlıq Qábiletler Hayol Apatiya Iqtidor Sóylew qiziquvchanlik aqliy potencial Dıqqat hayratlanish xulq motivatsiyası ishonchlilik ish usılı Dóretiwshilik jigerleniw Juwapkershilik Psixikanıń túrli sırtqı kórinislerde kórinisleri: sana processler, psixologiyalıq jaǵdaylar, ayrıqshalıqlar ámeldegi bolıp, sana sáwlelendiriw bir qatar qásiyetleri menen ajralıp turadı, yaǵnıy shaxs individuallıǵı arqalı kórinetuǵın boladı ; shaxstıń iskerligi processinde júzege keledi; átirap daǵı haqıyqatlıqtı tuwrı sáwlelendiriw arqalı kórinetuǵın boladı. Psixologiya pániniń predmeti máselesinde sana jáne onıń kórinetuǵın bolıw formalarınan zamanagóy psixologiya ulıwma psixologiyaga baylanıslı tarawdıń bolıp, kóplegen ilimpazlar óz ilimiy ádebiyatlarında bul tárepti zárúrli dep qaraydılar. Psixikanıń kórinetuǵın bolıw formaları biz (avtorlar ) tárepinen klassifikaciyası 1-suwretde Ań jáne onıń rawajlanıwı O ng sananıń eń joqarı dárejesi bolıp, ol tek insangagina xos bolıp tabıladı. Ań insan sanasinıń eń joqarı forması ham bolıp tabıladı. Ań social tariyxıy sharayatta adam miynet iskerliginiń quram tabıwı hám de til járdeminde basqa adamlar menen turaqlı munasábette bolıwı nátiyjesinde payda boladı. Ań social munasábetler jemisi bolıp tabıladı. Sananıń bir qatar xarakteristikası bolıp, olar tómendegiler bolıp tabıladı: 1. Sananıń birinshi xarakteristikası -átirap -ortalıq waqıya hádiyselerin ańǵarıwdan ibarat. Sananıń strukturasına insannıń biliw processleri kiredi. Insan áne sol biliw processleri járdeminde óz bilimlerin mudami boyitib baradı. 2. Sananıń ekinshi xarakteristikası - sub'ekt menen ob'ekt ortasındaǵı ayrıqshalıqtı ańǵarıw, yaǵnıy adam “men” degen túsinik menen “mennen basqa” degen túsinikti ańlap jetiwi bolıp tabıladı. 3. Sananıń úshinshi xarakteristikası - ań járdemi menen adamdıń maqsetti kózlesh iskerligi támiyin etiledi. Iskerlik maqsetlerin jaratıw sananıń funkciyasına kiredi. 4. Sananıń tórtinshi xarakteristikası - adamdıń arnawlı bir munasábetlerin sananıń strukturalıq bólegine kiriwi bolıp tabıladı. Ań jámiyet jemisi bolıp, tek insangagina xos bolıp tabıladı. Haywanlarda ań bolmaydı. Psixikanıń tómen dárejesi ongsizlik jaǵdayın quraydı. Ongsizlik da sana hádiyse bolıp, haqıyqatlıqtı sonday sáwlelendiriw formasıdirki, bunda qılınıp atırǵan jumıslarǵa esabat berilmaydi, jumıs háreketler qayda hám qansha atqarılayotganini ańǵarıw ózgesheligi joǵaladı, qulıq atvorni sóylew arqalı basqarıw buz'ladı. Ongsizlik jaǵdayına tómendegi sana hádiyselerdi kirgiziw múmkin: uyqı jaǵdayı daǵı hádiyseler, yaǵnıy tús kóriw; sezilmes lekin haqıyqatlıqtan da tásir etetuǵın juwap reakciyaları ; kesel adam sanasida júzege keletuǵın patologikalıq ózgerisler hám basqalar. Insannıń haywannan tiykarǵı parqı, áwelembor sana obrazlardıń dene dep qabıl etilgenliginde emes, bálki arnawlı mexanizmler hám olardıń az-azdan orınlanıwında bolıp tabıladı. Áyne sana obrazlardıń qáliplesiw mexanizmi hám olar tárepinen sheshilgen ayrıqshalıqlar bolıp tabıladı. Adamda bunday fenomenlarni jaratıw ań esaplanadı. Ań basqa sana fenomen sıyaqlı anıq ózgeshelikke iye. Ań mudamı aktiv. Sananıń aktivligi sonda kórinetuǵın boladıki, insan ob'ektiv dúnyasınıń sana kórinisi passiv ózgeshelikke iye emes. Bálki sana arqalı kórinetuǵın bolıp atırǵan deneler birdey áhmiyetke iye. Bálki terissi bolıwı múmkin. Bul ayrıqshalıqlardıń bar ekenligi insannıń óz- ózin basqarıw sıyaqlı eń joqarı qásiyetlerin kórip shıǵıwǵa ruxsat beretuǵın sananıń basqa bir qatar qásiyetlerin qáliplestiredi. Sananıń qáliplesiw toparına tómendegilerdi kirgiziw múmkin:óz-ózin baqlaw qásiyetleri (reflektsiya) hám taǵı sananıń yosh hám qadr ózgesheligi. Óz gezeginde sananıń tómendegi qásiyetleri ǵárezsiz adam ontogenez processinde qáliplesiwin anıqlap beriwge múmkinshilik beredi. “Men- kontseptsiya”si, insan ózi haqqında hám átirap - ortalıqtıń bar ekenligi haqqında pútkil sistemanıń úzliksiz yadrosı bolıp tabıladı. Átirap -álem haqqında etilgen pútkil xabarlardı insan ózi haqqındaǵı ań hám sana rawajlanıwlar arqalı ajıratıp aladı. Jetilisken hám motivatsion qurılmalardan kelip shıqqan halda ózin tutıwdı qáliplestiredi. Sol sebepli onıń qarawları tártibi qatań individual bolıp tabıladı. Adamlar júz bolıp atırǵan waqıyalardı hám óziniń háreketin, anıq dúnya ob'ektlerin hár túrlı bahalaydilar. Negizinde, birpara adamlardıń bahalawı anıq bolıp tabıladı hám bolmısqa sáykes keledi. Basqalardıń bahalawı bolsa teris- sub'ektiv bolıp tabıladı. Ongimiznıń adekvatlıǵı nege baylanıslı? Bul sorawǵa juwap beriw ushın insan tárepden qabıl qılınıp atırǵan real turmıstıń obrazın hám ózine ataq beriwin bir-biroviga beyimlestiriwshi bir qatar faktorlardı kórsetip ótiw kerek. Biraq kópshilik jaǵdaylarda insannıń sırtqı ortalıqtı tuwrı qabıllaw dárejesi, onıń múmkinshilik faktorları menen baylanıslı boladı. Basqa sóz menen aytqanda, qabıllaw shegarası bul jaqsı hám jaman túsiniklerdi ańǵarıw ózgeshelikine baylanıslı. Naǵız ózi bolıp ótip atırǵan hádiyseni tuwrı sın pikir bıdırdıw, qabıl etilgen maǵlıwmattı óz qarawları menen salıstırıwlaw, salıstırıwlawdan kelip shıǵıp óziniń xulqini dúziw, yaǵnıy háreket maqseti hám programmasın anıqlaw, qoyılǵan maqset tárepke háreketleniw insandı haywanlardan parıqlantiradi. Sonday etip, sın pikir bıdırdıw, óz xulqini baqlaw mexanizminde tiykarǵı orın iyeleydi. Shet el, xalıq psixologiyasida sana rawajlanıw hám ań teoriyaleri Jáhán psixologiyasi páninde sana rawajlanıw tuwrısında túrme-túr teoriyaler jaratılǵan bolıp, izertlewshilerdiń insan shaxsın úyreniwde túrlishe pozitsiyada turadılar hám mashqala mánisin jaqtılandıriwde ayriqsha jantasıwǵa iye esaplanadılar. Usılardan geyparalarına toqtalıp ótemiz. E. Shpranger “Óspirimlik dáwiri psixologiyasi” degen shıǵarmasında qızlardıń 13 jastan 19 jasqa shekem, jigitlerdiń bolsa 14 jastan 22 jasqa shekem kirgiziwdi usınıs etedi. Bul jas dáwirinde júz beretuǵın tiykarǵı ózgerisler E. Shpranger boyınsha : a) jeke “Men” ni jańalıq ashıw, b) refleksiyanıń ósiwi, v) óziniń individuallıǵın ańǵarıw (túsiniw) hám jeke qásiyetlerin tán alıw qılıw, g) turmıslıq iygilikli jobalarınıń payda bolıwı, d) óz jeke turmısın seze otirip ómirin qurıw ustanovkasi hám taǵı basqa. E. Shprangernıń pikrine qaraǵanda, 14-17 jaslarda payda bolatuǵın daǵdarıstıń mánisi olarǵa úlkenlerdiń balalarsha munasábetinen qutılıw sezimin tuwılishidan ibarat esaplanadi. 17-21 jaslardıń taǵı bir ózgesheligi - óziniń úzeńgilesleri hám jámiyetshilik qurshawınan “úzilis daǵdarısı” hám jeke ózilik seziminiń payda bolıwı bolıp tabıladı. Bul jaǵdaydı tariyxıy shártlanganlik shárt-shárayatlar hám faktorlar payda etedi. E. Shpranger, K. Byuler, A. Maslou hám basqalar personologik teoriyanıń iri kórinetuǵındalari bolıp esaplanadılar. Kognitivistik jónelistiń tiykarlawshileri qatarına J. Piaje, Dj. Kelli hám basqalardı kirgiziw múmkin. J. Piajenıń pikrine qaraǵanda, balanıń intellektual ósiwi óziniń ishki nızamları tiykarında rawajlana barıp, sapa tárepten ayriqsha bir qatar genetikalıq basqıshlardı basıp ótedi. Tálim - bul intellektual yetilish procesin tek bir shekem tezletiwge yamasa ásteletiwge uqıplı bolıp tabıladı, lekin ol intellektual tárepten yetilish procesine hesh qanday saldamlı tásir kórsete almaydı. Sonday eken, tálim rawajlanıw nızamlarına baǵınıwı kerek. Mısalı, balada logikalıq oylaw yetilmay turıp, onı logikalıq oylawǵa úyretiw paydasız bolıp tabıladı, Tálimdiń túrli basqıshlarında balanıń tiyisli psixologiyalıq múmkinshilikleri pishib yetiladigan arnawlı bir jası menen baylanıslılıǵı áne sonnan kelip shıǵadı. J. Piaje pikrine qaraǵanda balanıń fizikalıq hám sana ósiwi social ortalıq tásiri astında rawajlanıp baradı. Bunday pikirdi Vigotskiy da bildirgen, balanıń intellektual ósiwi tek onıń social ortalıǵı menen baylanıslı boladı degen. Álbette, bir haqıyqattı biliw kerek J. Piaje jas alım bolǵan waqıtlarda Vigotskiy jas oqıwshı bolǵan. J. Piaje balanıń artıwın operativlik menen kórip shıqpaydı. Ol bala sanasi rawajlanıwına barlıq zatlar yaǵnıy onıń xanasi, oyınchog'i da tásiri etiwin aytıp ótken. J. Piajenıń túsindirme beriwishe, intellekt teoriyası eki zárúrli tárepke ajıratılǵan bolıp, ol intellekt funkciyaları hám intellektnıń dáwirleri táliymatın óz ishine aladı. Intellektnıń tiykarǵı funkciyaları uyushqoqlik (tártiplilik) hám adaptaciya (iykemlesiw, iykemlesiw) den ibarat bolıp, intellektnıń funktsional invariantligi dep júritiledi. Avtor shaxstıń intellektuallıq rawajlanıwın tómendegi basqıshlarǵa ajratadı : 1) sensomotor intellekti (tuwılishdan tap 2 jasqa shekem), 2) operatsiyalardan ilgeri oylaw dáwiri (2 jastan tap 7 jasqa shekem), 3) konkret operatsiyalar dáwiri (7-8 jastan 11-12 jasqa shekem), 4) formal (rásmiy) operatsiyalar dáwiri. J. Piaje intellekt teoriyası sananıń rawajlanıw basqıshları (1973) J. Piajenıń ideyaların dawam ettirgen psixologlardıń bir toparın kognitiv-genetikalıq teoriyaǵa biriktiriw múmkin. Bul jónelistiń kórinetuǵındalari qatarına L. Kolberg, D. Bromley, Dj. Birrer, A. Vallon, G. Grimm hám basqalar kiredi. Frantsuz psixologı A. Vallon kózqarasınsha, sana hám sananıń rawajlanıwı tómendegi basqıshlarǵa ajratıladı : 1) homilanıń ana qornidagi dáwiri, 2) impul'siv háreket dáwiri - tuwılǵannan tap 6 aylıqkacha, 3) emotsional (sezim-sezim) dáwiri - 6 aylıqtan tap 1 jasqa shekem, 4) sensomotor (aqıl menen hárekettiń uyqaslashuvi) dáwiri - 1 jastan tap 3 jasqa shekem, 5) personolizm (shaxsqa aylanıw ) dáwiri - 3 jastan tap 5 jasqa shekem, 6 ) parıqlaw dáwiri - 6 jastan tap 11 jasqa shekem, 7) jınıslıq yetilish hám óspirimlik dáwiri - 12 jastan tap 18 jasqa shekem. Taǵı bir Frantsiyalıq iri psixolog R. Zazzo óz watanındaǵı tálim hám tárbiya sistemasınıń principlerıden kelip shıqqan halda, usı mashqalaǵa basqashalaw yondashib jáne onı ayriqsha aytib, insannıń ulg'ayib barıwın tómendegi basqıshlarǵa ajıratıwdı usınıs etedi: 1. Birinshi basqısh - balanıń tuwılganidan 3 jasına shekem bolǵan dáwir. 2. Ekinshi basqısh - 3 jasından 6 jasına shekem. 3. Úshinshi basqısh - 6 jasından 9 jasına shekem. 4. Tórtinshi basqısh - 9 jasından 12 jasına shekem. 5. Besinshi basqısh - 12 jasından tap 15 jasına shekem. 6. Altınshı basqısh - 15 jasından 18 jasına shekem. Joqarıdagilardan kórinip turıptı, olda, R. Zazzo shaxs rawajlanıwınıń basqıshlarına individuallıq retinde quram tabıw, rawajlanıwlasıw teoriyasınan kelip shıǵıp yondoshgani shaxs qáliplesiwi máwsiminiń joqarı noqatı, yaǵnıy sociallashuvi menen shekleniwge alıp kelgen. Sol sebepli onıń táliymatı insannıń ontogenezda rawajlanıwlashuvi, ózgeriwi, rawajlanıw qásiyetleri hám nizamlıqları tuwrısında oy-pikir júrgiziw imkaniyatın bermeydi. G. Grimm shaxstıń rawajlanıwı tómendegi basqıshlardan ibarat ekenligin usınıs etedi: 1) bópelik - tuwılganidan tap 10 kunge shekem, 2) gódeklik - 10 kúnlikten tap 1 jasına shekem, 3) dáslepki balalıq - 1 jastan tap 2 jasına shekem, 4) birinshi balalıq dáwiri - 3 jastan tap 7 jasına shekem, 5) ekinshi balalıq dáwiri - 8 jastan tap 12 jasına shekem, 6 ) óspirimlik dáwiri 13 jastan tap 16 jasına shekem ul balalar, 12 jastan 15 jasına shekem qızlar, 7) óspirimlik dáwiri - 17 jastan tap 21 jasına shekem jigitler, 16 jastan 20 jasına shekem qızlar (pák qızlar ), 8) jetiklik dáwiri: birinshi basqısh - 22 jastan 35 jasına shekem er adamlar, 21 jastan 35 jasına shekem áyeller, ekinshi basqısh - 36 jastan 60 jasına shekem er adamlar, 36 jastan 55 jasına shekem áyeller, 9 ) ǵarrıyish (jası qaytqan dáwir) - 61 jastan tap 75 jasına shekem er adamlar, 55 jastan tap 75 jasına shekem áyeller, 10 ) ǵarrılıq dáwiri - 76 jastan tap 90 jasına shekem (jınıslıq ayırmashılıq joq ), 11) uzaq jas ko'ruvchilar 91 jastan baslap tap sheksizlikkacha. Dj. Birron bolsa shaxs rawajlanıwın tómendegishe oyda sawlelendiriw etedi: 1) gódeklik - tuwılǵannan tap 2 jasqa shekem, 2) mektep aldı dáwir - 2 jastan tap 5 jasqa shekem, 3) balalıq dáwiri - 5 jastan tap 12 jasqa shekem, 4) óspirimlik dáwiri - 12 jastan tap 17 jasqa shekem, 5) dáslepki jetiklik dáwiri - 17 jastan tap 20 jasqa shekem, 6 ) jetiklik dáwiri - 20 jastan tap 50 jasqa shekem, 7) jetiklik dáwirdiń aqırı - 50 jastan tap 75 jasqa shekem, 8) ǵarrılıq dáwiri 76 jastan baslap. D. Bromleynıń klassifikaciyası basqalardıkiga ulıwma uqsamaydı, sebebi ol jaǵdayda shaxstıń rawajlanıwı arnawlı bir dáwirlerge hám basqıshlarǵa ajıratılǵan : birinshi dáwir - ana qornidagi múddetti óz ishine aladı (zigota-embrion -homila-tuwılıw ), ekinshi dáwir (balalıq ): a) gódeklik - tuwılǵannan tap 18 aylıqǵa shekem, b) mektepge shekem basqıshdan aldınǵı dáwir - 19 aylıqtan tap 5 jasqa shekem, v) mektep balalıq - 5 jastan 11-13 jasqa shekem, úshinshi dáwir (óspirimlik) - 1) dáslepki óspirimlik - 11 jastan tap 15 jasqa shekem, 2) óspirimlik - 15 jastan tap 21 jasqa shekem, tórtinshi dáwir (jetiklik) - 1) dáslepki jetiklik dáwiri - 21 jastan tap 25 jasqa shekem, 2) orta jetiklik dáwiri - 25 jastan tap 40 jasqa shekem, 3) jetikliktiń sońǵı basqıshı - 40 jastan tap 55 jasqa shekem, besinshi dáwir (ǵarrılıq ) - 1) istefo basqıshı - 55 jastan tap 65 jasqa shekem, 2) ǵarrılıq basqıshı - 65 jastan tap 75 jasqa shekem, 3) eń ǵarrılıq dáwiri - 76 jastan tap sheksizlikkacha. Sonday etip, biz sırt el psixologiyasida shaxs rawajlanıwınıń baǵdarları hám teoriyalerin qısqasha túsindirme berb óttik. Etilgen analizlerden kórinip turıptı, olda, Evropa mámleketleri hám AQSh psixologları arasında bul tarawda bir ulıwma teoriya ele islep shıǵılmaǵan. Bunıń bas sebebi shaxstıń dúzilisi, onıń qáliplesiw nizamlıqları, onıń kámalıde ob'ektiv hám sub'ektiv tásirinlerdiń roli, mikro hám makromuhitnıń tásiri, rawajlanıwdıń tayansh dárekleri boyınsha ulıwmalıqtıń joq ekenligi, anıq metodologiyaga hám ilimiy platformaga tiykarlanmaganlik bolıp tabıladı. Bul signallardan geyparaları qozǵawtıwshı bolıp, bolǵanday neyron tezlatkichini jumısqa túsiriwedi. Qalǵanları bolsa - tormozlaytuǵın, yaǵnıy bolǵanday tormozdı basıwadı. Signallar jıyındısı impul'sni payda etedi, qozǵawtıwshı signallar minus tormozlovchilar intensivliktiń qanday da itimalǵa jaqın bolǵan, bosaǵa dep atalatuǵın dárejesinden asadı. Eger qozǵawtıwshı signallar bosaǵadan asıp ketiwse, neyron akson boylap elektr impul'sini uzatadı ( háreket quwatı ). Bul akson óziniń úshleri menen basqa júzlegen, mińlaǵan neyronlar, hám de bulshıq et hám bóz menen óz-ara tásir etedi. Biraq xoshamet menen usı bosaǵadan asıp ketiw impul's intensivliginiń ósiwine alıp kelmeydi. ( Neyronlar reakciyası - bul tómendegi princip boyınsha reakciya :yamasa hámmesi, yamasa hesh nárse; neyronlar mıltıq sıyaqlı : yamasa otadi, yamasa joq.) Impul's tezligine qozǵawtıwshınıń intensivligi de tásir etpeydi. Qanday etip xoshamet intensivligin anıqlaymız? Jeńilgine tiyip ketiwdi qoldı kúshli siqib kóriwishdan qanday parıqlaw múmkin? Kúshli xoshamet neyronda júdá kúshli yamasa júdá tez impul'sni payda etmeydi, ( tepkini kúsh menen basıw o'qni tezirek ushıwǵa májbúr ete almaǵan sıyaqlı ), ol neyronlardıń úlken muǵdarın impul'slar menen tez- tez " atip" turıwǵa májbúr etedi. Neyronlar qanday etip óz-ara háreket qılıwadı? Neyronlar sonday sumona chatishib ketiwganki, bir neyron qayda tugab, ekinshisi qayda baslanǵanın hátte mikroskop astında da kóriw múmkin emes. Júz jıllar ilgeri kóplegen ilimpazlar bir kletkanıń shoxchalab ketken aksonlari basqasınıń dendritlari menen sheksiz talshıqlar bolıp birlesediler dep esaplawǵan. Lekin Britaniyalıq fiziolog ser Sharlz Sherington (Sherrington, 1857-1952) pikrine qaraǵanda nerv impul'slari óziniń reflektor jolı boylap kóshiwinde shama etilgeninen kóre kóbirek waqıt sarplaydı. Sherington impul'sni uzatıw jolında tosıq bolsa kerek, degen juwmaqqa keledi. Biz házir anıq bilgenimizdey, hár bir neyron aksoninıń úshleri haqıyqattan da qabıl etip alatuǵın neyronnan kishkene - dyuymnıń millionnan bir bóleginen de jińishkelew aralıq menen ajıratılǵan. Sherington neyronlardıń bunday qosılıwın sinaps dep, aralıqtı bolsa sinaps aralıǵı yamasa sańlaqı dep atadi. Nobel' sıylıqı laureati nevroanatom Sant'yago Ramoni-Kaxal'ga (Roman & Cajal, 1832-1934) neyronlardıń bunday qosılıp ketiwin - " protoplazma súyiwi" dep atadi jáne bul - dúnyanıń ájayıbatlarınan biri bolıp kóringen. Lekin qanday etip birinshi impul's " protoplazma súyiwi" ni ámelge asıradı? Ol qanday etip kishi sinaps aralıǵın asıp ótedi? Bul sorawǵa juwap tabıw asrimiznıń eń zárúrli jańa ashılıwlarınan biri bolıp qaldı. Aksonlarnıń ısıkga uqsas úshleri júdá ıqtıyatlılıq menen neyrotransmitterlar yamasa mediator dep atalatuǵın ximiyalıq elshilerin sinaps orlig'iga jiberedi Sekunddıń 1/10000 bóleginde neyrotransmitterlar molekulaları aralıqtan ótiwedi hám qabıl etip alatuǵın neyrondıń receptor bólimlerine sonday anıqlıq menen túsediki, bunday anıqlıqtı giltnıń qulfga túsiwi menen salıstırıwlaw múmkin. Qanday da zamatda mediator qabıl etetuǵın tárepke kishkene " dárwazalari" ni ashadı. Bul bolsa ionlarǵa qabıl etiwshi neyronǵa kirisiw imkaniyatın beredi - bunıń menen onıń " impul'sni atıw" iga sharayat jaratıwadı yamasa oǵan ırkinish berediler. Neyronlardıń kóbisi impul'slar payda bolıwınıń salıstırǵanda turaqlı tezligine iye, bul tezlik basqa neyronlar hám ximiyalıq elementlar tásiri astında artpaqtası yamasa azayıwı múmkin. Qısqasha etip aytqanda - neyron óz tábiyaatına kóre demokrat: eger ol tormozlaytuǵın signallarǵa salıstırǵanda qozǵawtıwshı signallardı kóbirek alsa, kletka impul'slarni tez-tez hám ańsatlıq penen " otadi". Sonda akson boylap kóbirek elektr impul'slari ótedi hám olar neyrotransmitterlarnıń úlken muǵdarın azat etedi. Olar bolsa sinaps aralıqları arqalı basqa neyronlarǵa kirip barıwadı. Ań hám óz ózin ańǵarıw Óz- ózin ańǵarıw insanǵa tekǵana sırtqı dúnyanı sáwlelendiriwge múmkinshilik beredi bálki, onı ózin sol dunyada ajıratıp yaǵnıy tawıp, óziniń tusinip jetiwine, baqlawına hám málim bir formada ózine salıstırǵanda munasábette bolıwǵa járdem beredi. Ózin qandayda bir bir turaqlı ob'ekt retinde ańǵarıw ishki pútinlikti talap etedi, shaxstıń turaqlılıǵın, onı ózgeriwshen jaǵdaylarǵa qaramastan o'zligicha qola alıwın ańlatadı. Ózlikti ańǵarıw basqa insanlar menen óz-ara tásir dawamında qáliplesedi hám insan iskerliginiń tabısına baylanıslı bolǵan óz ózin bahalaw menen baylanıslı. Ózlikti ańǵarıwdıń zárúrli wazıypası - insan ushın onıń háreketleri sebebi hám nátiyjesin biliwi hám ózin bahalawı, tiykarınan qanday insanlıǵın túsiniwge sharayat jaratıw bolıp tabıladı. Eger baha qaniqarsiz bolsa, insan óz-ózin ósiriw ( kámalǵa jetkenge jetkiziw) menen shuǵıllanıwı kerek, yamasa qorǵawlaytuǵın mexanizmler járdeminde ongdan bul jaman maǵlıwmatlardı joq etiw múmkin. Ádebiyatlar P. I. Ivanov «Ulıwma psixologiya». Tashkent «Oqıtıwshı»- 1967. Z Turaqulov, S. Rahimov. «Abu Rayhon Beruniy v tálim tárbiya haqqında» Tashkent «Oqıtıwshı»-1992 jıl. «Orta Osiy mutafakkkirlarining turmısı hám ijodi» xrestomatiyasi. Tashkent «Fan». S. G. YAroshevskiy. A. N. Jdan. Bg'Yu. B. Gippereyter «Xrestomatiya» po istorii psixologii» M. Izd. «MGU»-1981. A. N. Jdan. «Istoriya psixologii» M. Nauka.-1990. A. v. Petrovskiy. «Ulıwma psixologiya» T. Uzb. 1992 jıl. Download 31.12 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|