Sanoat korxonalari mehnat salohiyati samaradorligini baholash

Denov Tadbirkorlik va Pedagogika instituti Tadbirkorlik va Pedagogika fakultiteti 2-kurs 1i-21 guruh talabasi Yusupov Oybekning Tarmoqlar iqtisodiyoti fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

Sanoat korxonalari mehnat salohiyati samaradorligini baholash. Kadrlardan foydalanishni takomillashtirish yo‘llari

Iqtisodni erkinlashtirish sharoitida xalq farovonligini oshirish borasida iqtisod bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar muhim o ‘rin egalladi. A na shu iqtisodga asoslanib, ijtimoiy masalalarni hal qilish, davlatning tashqi hujumga qarshi himoya vositalari, faol tashqi siyosati sohalarida poydevor yaratiladi. Iqtisod, ijtimoiy ishlab chiqarish, taqsimot va ayirboshlash barcha b o ‘g ‘inlarini qamrab oluvchi milliy iqtisodiyot kompleksini tashkil etadi. Bu kompleksda asosiy o ‘rin sanoat korxonalariga tegishlidir. Chunki u yerda bevosita ishlab chiqarish jarayoni amalga oshirilib, moddiy boyliklar yaratiladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev 2020 yil 24 yahvarda Oliy M ajlisga Murojaatnomasida quyidagilami takidladilar: “ Sanoatning 12 ta yetakchi tarm og’ida modem izatsiyalash va raqobatdoshlikni kuchaytirish dasturlari jadal amalga oshirilmoqda. Natijada o'tgan yili iqtisodiy o'sish 5,6 foizni tashkil etdi. Sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 6,6 foizga, eksport - 28 foizga ko'paydi. Oltin-valyuta zahiralarimiz 2019 yil davomida 2,2 milliard dollarga ortib, 28,6 milliard dollarga yetdi. 2020 yilda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va inflyatsiyani jilovlash - iqtisodiy islohotlar jarayonidagi bosh vazifamizdir. Raqamli tehnologiyalar nafaqat mahsulot va xizm atlar sifatini oshiradi, ortiqcha xarajatlami kamaytiradi. Davlat tomonidan 37 turdagi mahsulot va xizmatlar narxining tartibga solinayotgani erkin raqobatga salbiy ta'sir qilmoqda. Shuni hisobga olib, endi asosiy e'tibomi narxlami belgilashga emas, balki korxonalar o'rtasida sog’lom raqobatni ta'minlash orqali narxlami pasaytirishga va sifatni oshirishga qaratishimiz kerak. Xalqaro tajribani o'rganib, raqobatni olib kirish mumkin bo'lgan monopoliya sohalariga xususiy sektor uchun yo'l ochish va shu orqali raqobat muhitini shakllantirish lozim. Iste'mol bozorida oziq-ovqat mahsulotlari narxi barqarorligini ta'm inlashning yagona yo'li - meva-sabzavot, chorvachilik va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirish hajmini ko'paytirish hamda “daladan do'kongacha” bo'lgan uzluksiz zanjimi yaratishdir , foyda solig’ini hisoblashda yangi tehnologik uskunalar xarid qilish, yangi ob'yektlam i qurish va modernizatsiya qilish xarajatlari bo'yicha chegirmalar kengaytirildi, barqaror iqtisodiy o'sishning eng muhim garovi - raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish, ular uchun yangi xalqaro bozorlar topish va eksportni ko'paytirish, tranzit salohiyatidan to'liq foydalanish hisoblanadi.2020 yilda 3 mingga yaqin standartlami qabul qilish, ulam ing sonini 10 mingtaga va xalqaro standartlar bilan uyg’unlashish darajasini 40 foizga yetkazish darkor, sanoat tarmoqlarini uzluksiz xomashyo va zamonaviy infratuzilma bilan ta'minlash zarur”. Yuqoridagilardan ko’rinadiki, bugungi kunda yalpi ichki mahsulot tarkibida sanoatning ulushi m a’lum foizni egallab turibdi. Shuning uchun sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fanining yutuq va xulosalaridan mamlakat sanoat korxonalarini rivojlantirishning qisqa va uzoq muddatlarga belgilangan dasturlarini ishlab chiqishda keng foydalaniladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida sanoat ishlab chiqarishning ulushi yuqori bo'lganligi sababli fanning ahamiyati va uni o ‘rganish zarurati katta. Kishilik jam iyati taraqqiyotining negizi uning bir tarixiy bosqichdan boshqa bir bosqichiga o'tishining asosiy moddiy ishlab chiqarish, y a’ni kishilarning yashamoqlari uchun zarur iste’mol ne’matlarini ishlab chiqarish ekanligini bugungi kunda hamma biladi. Bir so‘z bilan aytganda: m oddiy n e’m atlar jam iyat hayoti va taraqqiyoti uchun zarur bo'lgan asosiy shartdir. M oddiy n e’m atlar ishlab chiqarish jam oatchilik ishlab chiqarishidan to hozirgi yuksak rivojlangan ishlab chiqarishgacha bo'lgan tarixiy taraqqiyot yo'lini bosib o'tdi. Biroq har bir tarixiy bosqichda uning o'ziga xos xususiyatlaridan tashqari, ishlab chiqarishni ijtimoiy xususiyatidan qat’iy nazar, ishlab chiqarish uchun um um iy bo'lgan xususiyatlar mavjud. H ar qaysi ishlab chiqarish uchun inson bilan tabiat o'rtasida o'zaro harakat mavjudligi xarakterlidir, bu o'zaro harakat m obaynida inson tabiat buyumlarini o'zgartiradi va o 'z ehtiyojini qondirish uchun moslashtiradi. Bu jarayon har qanday ishlab chiqarishda uch elementni - odam mehnati(ishchi kuchi), mehnat predmetlari va mehnat vositalari mavjud bo'lishini ko'rsatadi: 7 1 -chizm a. Ish la b c h iq a ris h va u n in g c lc m en tiari. M oddiy ne’matlar ishlab chiqarish deganda insonni o 'z ehtiyojlarini qondirish uchun qiladigan mehnat faoliyatlarining yig‘indisi tushuniladi. Ishlab chiqarish predmetlari esa ishlab chiqarish jarayoni holatida butunlay ishlatilib o ‘zi mahsulotga o ‘tib ketadi.1 M ehnat predmetlari — bu inson mehnati yo‘naltirilgan, ular ustida inson ishlaydigan narsalarning hammasidir (xom ashyo, materillar va h.k.) M ehnat vositalariga esa stanoklar, mashinalar, jihozlar, asbob-uskunalar, shuningdek binolar, inshootlar, yo‘llar va boshqalar kiradi. Mehnat predmetlari va mehnat vositalari jam iyatning ishlab chiqarish vositalarini tashkil qiladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar deganda esa ishlab chiqarish vositalarini harakatga keltiruvchi kuchlaming yig'indisi tushuniladi. (kishilar, ish kuchi va h.k.) 'C lifford G. Dow , Sr., CFA, CH FC, CFP® C h ief Investm ent O fficer 1998. Page 4 8 V Ishlab chiqarish - insoniyat jamiyatining hayot kechirishi va rivo jla n ish i uchun zarur woddiy n e ’ matlarni yaratish jarayoni. Taqsimot - ishlab chiqarilgan. mahsulotdagi har b ir xo ’ ja lik yurituvchi sub’ yektning ish tiro ki, ulushi (miqdori, proporsiyasi) ni aniqlash jarayoni. Ayirboshlash - moddiy n e ’ mat va xizm atlam ing b ir sub ’ yektdan boshqasiga to/non harakati jarayoni. Tovarni so tish - uning pulga ayirboshlanishi, xarid q ilish esa - pullarni tovarga ayirboshlanishi. Ayirboshlashning zarur Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, ulam i taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish tufayli kishilar o‘rtasidagi, ulaming jamoalari o ‘rtasidagi munosabatlar ishlab chiqarish munosabatlari deyiladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlari - ishlab chiqarish usulini tashkil etadi. Jamiyatning qay darajada rivojlanganligi uning ishlab chiqarish usuliga bog‘liq bo'ladi. Korxonalarning faoliyat k o ‘rsatishlaridagi m ulkiy munosabatlar, tashkiliy va uslubiy o'zgartirishlardan maqsad ishlab chiqarish jarayonlarini oqilona tashkil etish uchun tashkilot rahbarlari ixtiyoriga o‘tkazishdir. Demak, xo'jalik yuritish sub’yektlarining ulushi ortib boradi. Xo'jalik yuritish sub’yektlari ikkita umumiy shaklda ishlab chiqaradi: natural va tovar. X o'jalik yuritish — iqtisodiy faoliyat demakdir. N atural x o ‘ja lik bo zo r iq tiso d iy o tig a qadar ijtim oiy ishlab chiqarishning asosiy shakli bo‘lib kelgan. Natural xo‘jalikning mavjudligi ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasining pastligi, m ehnat taqsimotining yo‘qligi, mehnat unumdorligining g ‘oyatda pastligi va boshqa sabablar bilan bog'liqdir; ulardagi ishlab chiqarish, asosan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidan iborat bo‘lib, to industrial davrlar uchun xarakterli edi. Asta-sekin ishlab chiqaruvchi kuchlam ing o'sishi, mehnat taqsim otining paydo bo‘lishi, xususiy mulkchilikning qaror topishi natural xo‘jalik emirilishiga, uniig o ‘m ida tovar xo'jaligi degan yangi ijtimoiy shaklining shakllanishiga olib keladi. Tovar xo‘jaligi uzoq tarixiy taraqqiyot mahsuloti sifatida vujudga keldi. Tovar xo'jaliklarining iqtisodiy jihatdan mustaqil bo'lib, alohida - alohida faoliyat olib boradi. Buning m a’nosi shundaki, nima ishlab chiqaradi, qancha ishlab 9 chiqaradi, kimga va qayerda sotadi, qanday baholarda sotadi - bu faqat tovar ishlab chiqaruvchining o‘z ishi, u faqat bozor qonunlari (qiymat qonuni, talab va taklif qonuni, pul muomalasi qonuni, raqobat kurashi qonuni)ni tan oladi, ulaming talablari bilan hisoblashadi, xolos. Tovar ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti tizimining moddiy asosi. Demak, xususiy m ulkchilikni, uning rang-barang shakllarini, um um an k o ‘p m ulkchilikni vujudga keltirish lozim. Shuning uchun ham 0 ‘zbekistonda «M ulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g ‘risida» qonun qabul qilingan. Tovar ishlab chiqarish tizim sifatida asosiy m unosabatga aylanishi boshqa iqtisodiy tizim larning butunlay cheklanishini bildirm aydi. Masalan, o ‘z xarakteriga ko'ra natural shaklda b o ig an shaxsiy yordamchi xo'jalik, uy xo'jaligi, yakka xo'jalik kabilar ham mavjud m unosabatlar doirasida bemalol yashashi mumkin. Darhaqiqat, xom ashyodan tayyor mahsulot ishlab chiqarish murakkab jarayon bo ‘lib, ishlab chiqarishning uchta elementi aloqasi bilan tavsiflanadi: mehnat predmetlari, mehnat qurollari va ishchi kuchi, yoki mehnatning o ‘zi. Agar bu elementlarning nisbati o ‘zgarsa, jarayonning natijasi ham o ‘zgaradi. Ishlab chiqarishning tarixi davomida odamlar doimo shu elementlarning eng yaxshi aloqasini ta ’minlovchi nisbatni topishga, uni takomillashtirishga va shu orqali oz miqdordagi harakat va moddiy sarflar orqali yaxshi natijaga, a ’lo navli mahsulot ishlab chiqarishga intilganlar. Amaliyot sifatida ishlab chiqarishni tashkil qilish eng yaxshi natija olish maqsadida ishlab chiqarish elementlarini taqsimlash va ishlatish bilan shug'ullanadi. Bu ko‘p pog'onali va mashaqqatli ish faqatgina fanni bilish asosida, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilish tamoyillarini bilgan holda amalga oshirishi mumkin. Ishlab chiqarishning mohiyatini bilmay, taraqqiy etish qonunlarini anglamay, uni samarali tashkil etish mumkin emas, uni inson manfaatiga foydalanish, uning faoliyatini zamonaviy texnologiyaga o'tkazish mumkin emas. SHu bois tashkil etish deganda uyushtirish, tuzish, jalb etish, tashkiliy tuzilishni ta ’minlash kabi ifodalar anglanishi mumkin. Tashkil etish — ilmiy texnik taraqqiyot rejalarini ham da rejalar tizimini amalga oshirishda ishlab chiqarish, ijtimoiy, iqtisodiy, ruhiy, nisbiy m unosabatlarning barcha shakllari bilan qamrab olganligi uchun m a ’lum k afolat ham dir. Ishlab ch iqarishni tash k il etish in so n n i bilim idagi, m ahoratidagi, harakatidagi va tajribasidagi, uni ongidagi b a ’zi bir sayoz tomonlarini to'ldirishga ta’sir ko‘rsatadi, barcha jarayonlami bajarilishida lozim bo'lgan malaka oshirish uchun sharoit bilan ta’minlaydi. 10 Ishlab chiqarishni tashkil etish amaliyoti, o 'z predmeti, ob’yekti va uslubiga ega bo'lgan «Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish» fanida aks etadi.________________________________________________________________________ Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fanin in g predm eti deganda korxonalarni ishlab chiqarish - xo 'jalik faoliyati sharoitida iqtisodiy qonunlarning harakati va namoyon bo 'lish shakllari va eng kam mehnat, moddiy va та 'naviy harakatlar bilan eng yaxshi natijalarga erishishini ta minlovchi yuqori samarali ish usullari ishlab chiqish tushuniladi. «Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish»fani ham xuddi boshqa fanlar kabi bir joyda tunnaydi. 0 ‘zining taraqqiyotining har bir bosqichida fan rivojlanish qonuniyatini o ‘rganish va korxonaning takomillashtirish shartlari hamda ulam ing ishini yaxshilash yo'nalishlam i belgilashga intiladi. «Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish» fanining ob ’yekti bu ishlab chiqarish sanoat korxonasidir. «Korxona» atamasining eng oxirgi ta’rifi « 0 ‘zbekiston Respublikasida korxonalar to ‘g ‘risida»gi qonunida ifoda etilgan.Unda xususan shunday deyilgan: H uquqiy shaxs huquqiga ega bo ’Igan, mulkchilik huquqi yoki xo jalikni to 'la yuritish huquqi b o ’yicha o ’ziga qarashli mol-mulkdan foydalanish asosida mahsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan yoki mahsulotni ayira boshlagan , ishlarni bajaradigan, x tm a t ko'rsatadigan, bellashuv hamda m ulkchilikning barcha shakllari teng huquqligi sharoitida amaldagi qonunlarga muvofiq о z faoliyatini ro ’yobga chiqaradigan mustaqil xo jalik yurituvchi sub 'ekt korxona hisoblanadi. Korxona o 'z faoliyatini maqsadlarini ro'yobga chiqarishga ishlab chiqarilayotgan mahsuloti, bajarilayotgan ishlari yoki ko'rsatayotgan xizmatlariga bo'lgan ehtiyojlarini qanoatlantirish hamda ana shu asosda mehnat jam oasi a’zolarining iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarining hamda korxona mol-mulki egasining manfaatlarini ta’minlash yo'li bilan erishadi. Korxona o 'z asosiy faoliyatini o'zining U stavida ko'zda tutilgan maqsadlar va vazifalarga muvofiq ravishda amalga oshiradi. Korxona Ustavi esa respublika qonun va qoidalariga asoslanadi. 11 Korxona faoliyatini ilmiy asosda oqilona tashkil etish va boshqarish uchun, ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun umumiy iqtisodiy qonunlami chuqur bilish, barcha qonun qoidalardan unumli foydalanish, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning hozirgi zamon usullaridan keng foydalanish zarur. «Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish»fani boshqa fanlar kabi yagona ilmiy uslub - dialektik uslubga asoslanadi. X o'jalik ishlab chiqarish faoliyatining barcha bo‘g ‘inlari bir-biriga bog'liq ravishda o ‘zgaradi va rivojlanadi, bunda yangi, progressiv hodisalar eskilari bilan kurash sifatida yuzaga keladi. Bilishning dialektik uslubi fikr yuritish va namuna uslubini o ‘z ichiga oladi. Ilm yoki fanning metodologiyasi deyilganda uni bilish va o'rganish faoliyatining shakllari va usullari tushuniladi. Shu fan bo‘yicha masalani o'rtaga tashlash, tadqiqot mavzuini va ilmiy nazariyani shakllantirish, shuningdek, aniqlangan natijaning xaqiqiyligi, y a’ni o'rganilayotgan ob’yekt muvofiqligi jihatidan tekshirish metodologiyasini qo'llashining - eng muhim tomoni hisoblanadi. Demak, metodologiya - bu tadqiqot yoki bilish, anglash y o ii, voqealikni amaliy yoki nazariy o'zlashtirish usullarining majmuasidir.