Sanoat korxonalari rentabelligi va uni hisoblash yo`llari reja: Savdo korxonalarida rentabellik mazmuni va mohiyati. Rentabellik darajasini tahlili

2-jadval. Rentabellik darajasining bajarilishini tahlil qilish

Ko‘rsatkichlar	Utgan yili	Hiso? reja	)OT YILI haqi-qatda	Farqi	Илғор корхона	Шаҳар бўйича ўртачаси
1 . Foyda, ming so‘m	4400	4415	4227	-188	5720	5334
2. Tovar aylanishi, ming so‘m	126653	132400	121824	-10576	155260	167700
3. Muomala harajatlari, ming so‘m	3980	3975	3993	+ 18	3550	3720
4. Asosiy va aylanma mablag‘-larning o‘rtacha qoldigi, ming so‘m	41200	41316	42897	1581	41480	45400
5. Tovar aylanishga nisbatan hisoblangan rentabellik darajasi, %	3,474	3,334	3,469	+0,135	3,684	3,180
6. Asosiy va aylanma mablag-larga nisbatan hisoblapgan rentabellik darajasi, %	10,67	10,68	9,85	-0,83	13,78	11,74

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, o‘tgan yilda tovar aylanishiga nis-

4400 x 100 batan hisoblangan rentabellik darajasi 3,474% (4415 x 100/131800) ni, hisobot yilida reja bo‘yicha 3,334% (4415 x 100/100)ni, haqiqatda esa 3,469% (4415x100/100) tashkil etgan. Shunday qilib, xo‘jalik rentabsllik darajasi o‘tgan yilga nisbatan 0,005% (3,469-3,474) rejaga nisbatan esa 0,135% (3,469-3,334) oshgan.
Xo‘jalik rentabelligi yoki asosiy va aylanma mablag‘larga nisbatan hisoblangan rentabelligi o‘tgan yili 10,67% (4400 x 100/41200) bo‘lib, reja bo‘yicha 10,68% (4415 x 100/41316) ko‘rsatilgan; hisobotda esa 9,85% (4227 x100/42897) bo‘lgan. Ko‘rinib turibdiki, bu ko‘rsatkich o‘tgan yilga hamda rejaga nisbatan bir muncha past bo‘lgan. Asosiy va aylanma mablag‘lardan foydalanishni yaxshilash, samaradorlik darajasini oshirish va korxona rentabelligini oshirish tadbirlarini ishlab chiqish kerak.
2-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tahlil qilinayotgan korxonadagi rentabellik shahar korxonalarining o‘rtacha rentabelligidan yuqori bo‘lgan. Biroq bu korxona rentabellik darajasi shunga o‘xshash ilg‘or savdo korxonaning ko‘rsatkichlariga nisbatan orqada qolgan. Ilg‘or korxonada rentabellik darajasi 3,68% ni tashkil etgan. Bu raqamlar shuni ko‘rsatadiki, tahlil qilinayotgan xo‘jalikda rentabellik darajasini oshirish uchun katta imkoniyatlar borligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham tahlilning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
• rentabellik darajasiga ta’sir etgan asosiy omillarni aniqlash va o‘rganish;
• rsntabellikni oshirish imkoniyatlarini qidirib topish va ulardan foydalanishga oid tadbirlarni ishlab chiqish.
Rentabellikni tahlil qilishning eng muhim tomoni ularga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganishdir. Tahlil jarayonida ayrim omillarning ta’sir etishini o‘rganish davomida har bir omilning: tovar aylanishi, foyda va asosiy aylanma mablag‘larining o‘rtacha qoldig‘i o‘zgarishning ta’sir etish darajasini alohida aniqlash lozim. Tovar aylanishi bo‘yicha rentabellik darajasi rejaga nisbatan 0,135% oshgan. Bunga tovar aylanishining hisobot yilida rejaga nisbatan 10576 ming so‘mga kamayishi sabab bo‘lgan. Hisobot yilida tovar aylanishga shartli hisoblangan rentabellik darajasi 3,624% (4415,7 x 100 / 121824) ni tashkil etdi. Bu esa rentabellik darajasining 0,28% (3,624-3,334) ga ko‘payishiga olib keldi, lekin yalpi foyda miqdorining rejaga nisbatan 188,0 ming so‘mga kamayishi rentabellik darajasining 0,155% (3,469-3,624) pasayishiga olib keldi. Hisoblarning to‘g‘riligini tekshirish +0,29-0,155=+0,135%.
Asosiy va aylanma mablag‘lari bo‘yicha hisoblangan rentabellik darajasi hisobot yilida rejaga nisbatan 0,83% (9,85-10,68) kam bajarilgan (3-jadval).