«sanoat marketingi» kafedrasi
Iqtisodiyotda ekonometrik usullarni qullanilishi
Download 0.62 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy bilimlar tarixi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nazorat va muloxaza savollari.
- 7- Mavzu. Sovet davri iqtisodiy bilimlari shakllanishining dastlabki boskichlari Reja
- Tayanch ibora va tushunchalar.
- 1. Sotsializm kurilishi iqtisodiy nazariyalarining yaratilishi.
- 3. Alternativ iqtisodiy bilimlarning vujudga kelishi A.V.CHayanov va uning ayrim iqtisodiy bilimlari.
6.Iqtisodiyotda ekonometrik usullarni qullanilishi XVIII asrga kelib, tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida iqtisodiy ko‘rsatkichlarning miqdoriy o‘zgarishda o‘zaro bog‘liqlikda qonuniyatlar asosida ro‘y berishi tulik va anik ayon bo‘ldi. Bu qonuniyatlarni matematik izoxlashdagi dastlabki mukammal tadqiqotlar Fransiyalik olim antuan ogyusten kurpo (1801-1877) ning “Boylik naxzariyasi matematik prinsiplarining tadqiqoti” (1838) asarida bayon etildi. Kurpo bozordagi xaridor va sotuvchining turlicha imkoniyatlari asosida tovar baxosining iste’molchi-xaridor talabiga bog‘liqlik masalasini taxlil etdi. Ma’lumki, bozor munosabatlari amaliyotida tovar baxosi hamda talab orasidagi bog‘liqlik kuyidagicha namoyon bo‘ladi. Ya’ni, tovar baxosining oshuvi iste’molchi talabining kamayishiga olib keladi. Aksincha, baxo pasaysa, talab ortadi. Kurpo bu bog‘liqlikni “Talab qonuni” deb xisoblaydi va uni talab funksiyasi ko‘rinishida kuyidagicha ifodalaydi: D k f(r) Bunda, D- iste’molchi talabi, r-tovar baxosi Tovar sotuvidan tushgan pul tushumi (R) funksiyasi esa kuyidagi ko‘paytmadan iborat bo‘ladi: Rkr x D k r x F (p) Bu funksiya o‘zluksiz bo‘lib, baxoning xar bir cheksiz o‘zgarishiga, talabning cheksiz o‘zgarishi mos ishlashi aks ettiradi. Talab funksiyasi differensiyalanadi. Differensiyalning maksimum qiymati yukori daromad olishga qaratiladi. Kurpo iqtisodiyotga birinchi marta elastiklik tushunchasini tadbiq etdi. Talab funksiyasining baxoga nisbatan elastikligi tovar baxosining bir foizga o‘zgarganda talab miqdorining qanchaga o‘zgarishini anglatadi. Kurpo talabning baxoga nisbatan va past elastiklik mavjudligi bilan izoxlaydi. 51
1. Baxoning nisbati katta bo‘lmagan o‘zgarishiga talabning shakli o‘zgarishi ro‘y beradi, talabning yukori elastiklik xolati xisoblanadi. 2.
Baxolarning sezilarli o‘zgarishidan kat’iy nazar talabning o‘zgarishi sekin bo‘lsa, past elastliklik xolati deyiladi. Masalan, tor doiradagi muxlislar uchun, skripka yoki astronomik teleskop narxining ikki barovar o‘zgarishi, ularga bo‘lgan talaba jiddiy o‘zgarishga olib kelmaydi. Shuningdek, narx keskin o‘zgarishidan kat’iy nazar, transport vositalari, oziq-ovqat maxsulotlariga talab deyarli kam o‘zgaradi. Kurpo o‘z tadqiqotlarida, tabiiiy monopoliya, ya’ni noyob ma’danli suv chiqaradigan buyuk egasining, yukori daromad olish uchun qanday baxo kuyish masalasini taxlil etadi. Bunda yangi omillar-ishlab chiqarish chikimlari, raqobat kabilar ham xisobga olinadi. Shuningdek, kurpo, 2ta raqobatli monopoliya-duopoliya, chekli va ko‘p raqobatchilar xolatlarini ham taxlil qilgan. Taxlil matematik aniklik va kuchli mantikiylik asosida amalga oshirilgan. Kurpo tadqiqotlarining eng muxim jixatlaridan biri, ishlab chiqarish sohasidagi qiymatning mexnat nazariyasi emas, muomala sohasidagi baxolar taxlil etilgan. Iogan Genrix Fon Tyunen (1783-1850)-shimoliy Germaniyalik Yunker (pomeshchik) qishloq xo‘jaligi bilan bevosita shugullangan. Kurpo g‘oyalarini amaliy material bilan tuldirgan. Iqtisodiy model yaratgan. Modelga ko‘ra, xo‘jalik doira shaklidan iborat bo‘lgan. Markazda qishloq xo‘jalik maxsulotlari iste’molchisi-shaxar, atrofda esa, bir xil tuprok unimdorligida bo‘lgan yopik xudud tushuntiriladi. Qishloq xo‘jaligi tarmoqlari samaradorligi pasayib boruvchi konsentrik doiralarga joylashtirilgan. Belgilangan baxo bilan ishlab chiqarish va tarnsport xarajatlari orasidagi farq asosida qishloq xo‘jalik maxsulotlari yetishtirishning norentabelligi xisoblangan. Tyunenning fikricha, iqtisodjiy jarayon ketma-ket kichik ortirmalar yo‘li bilan rivojlanadi. Rivojlanishning ma’lum xolatiga kelib keskin sifat o‘zgarishi ro‘y beradi. Bu usul ishlab chiqarish optimal tarkibining ya’ni, mexnat va kapitalining o‘zaro tuldirish jarayonining shakllanishigna imkon beradi. Tyunen qullagan usul keyinchalik iqtisodiyotda kichik ortirmalar va cheklangan sharoitlar uslubi marjinalizm nomini oldi. Tyunen davlatning qishloq xo‘jaligi va milliy iqtisodiyotga munosabati yoritilgan yagona asar yozgan. U Smitning daromad taksimoti g‘oyasini hamda
52
Rikardodan bexabar xolda diferension renta g‘oyasini qiymatning mexnat nazariyasi asosida rivojlantirdi. Umuman olganda 19-asr kelib, iqtisodiyotga matematiqaning targibi mustaxkam asosga ega bo‘ldi. Natijada, keyingi tadqiqotlarning ilmiy negizda bo‘lishiga katta xissa kushildi. Iqtisodiy jarayonlar taxliliga sinfiy-siyosiy tus berilishidan chetlashildi. 19-asr oxiri 20-asr boshlarida Lozanna maktabi (L.Valras, V. Poreto, K.Viksell va boshqalar) vujudga keldi, ular tomonidan matematiqani iqtisodiyotga qullash yuksak darajagi ko‘tarildi. Xozirgi davrda bu usul ekonometrika sifatida alohida rivojlangan.
XIX asrning 70-yillarida iqtisodiy bilimlar tarixi fanida bir nechta nazariy maktablar vujudga keldiki, ular o‘z maksad vazifalari va uslubiyatlari bilan o‘zaro farq qilar edilar. Ularning ayrimlari Marks va Engels asarlari bilan yaqindan tanish bo‘lib, ularnitankid qilgan bo‘lsalar, ayrimlari tamomila yangi yo‘nalishni taklif etdilar. Biz yukorida yangi tarixiy maktabning uch avlodi bilan yaqindan tanishib chikdik, uning dastlabki vaqillari tadqiqot mavzusini faqat belgilagan bo‘lsalar, ikkinchi avlod vaqillari boy manbalarni tupladilar. Lekin undan tulik foydalanib, mavzuni yoritib bera olmadilar. Faqat uchinchi avlod vaqillarigina jami manbalarni umumlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bunday ijodiy yondoshuv iqtisodiy bilimlar tarixida tarixiy usulning o‘z urnini belgilab berdi. XIX asrning 70-yillarida avstriya maktabining shakllanishi iqtisodiyot fanida katta vokea bo‘ldi. Uning nazariyotchilari fanda «marjinalizm» deb nom olgan iqtisodiy nazariyani ilmiy asoslab berdilar. Bu nazariya koidalari klassik iqtisodiy maktabdan shu darajada farq qiladiki, u ayrim xollarda fandagi tuntarish deb baxolanadi va xozirgi zamon iqtisodiy bilimlarining asosini tashqil etadi. Nazorat va muloxaza savollari. 1.XIX asrning oxiri va xx asrning boshlarida vujudga kelgan iqtisodiy bilimlarga xos xususiyatlar nimadan iborat? 2. XIX asrning 70- yillarida shakllangan qaysi nazariy maktablarni bilasiz? 3. G.Shmoller va L.Brentanoning iqtisodiy mavzudagi asosiy asarlari va uslubiyati xaqida gapirib bering. 4. Marjinalizmning iqtisodiy bilimlar tarixida tutgan urni xaqida aytib bering?
5. Kembridj maktabining uslubiyatiga xos xususiyatlari nimadan iborat. 53
6. A.Marshallning asosiy asari va unda ko‘tarilgan bosh mavzu nimalardan iborat?
7. Klarkning iqtisodiy nazariyasnga ta’rif bering. Adabiyot Asosiy adabiyotlar. 1.Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari t., O‘zbekiston, 1998 . 2.Iqtisodiy bilimlar tarixi. T., TDIU, 2000. 3.Iqtisodiy bilimlar tarixi. T., Fan, 2001. Qo‘shimcha adabiyot. 1.Istoriya ekonomicheskix ucheniy. Chast1.
Uchebnik. Pod.
Red.a.G.Xudokormova.M.M. Gu, 1994.
54
7- Mavzu. Sovet davri iqtisodiy bilimlari shakllanishining dastlabki boskichlari Reja
1. Sotsializm kurilishi iqtisodiy nazariyalarining yaratilishi. 2. Sovet davri iqtisodiy bilimlarini o‘rganishdagi dastlabki kadamlar va ularning xususiyatlari. 3. Alternativ iqtisodiy bilimlarning vujudga kelishi, a.v.chayanov va uning ayrim iqtisodiy bilimlari. 4. Xulosa.
Xalq xo‘jaligini rejalashtirish konsepsiyasi; CHayanov va Kondratev qarashlari; 20-30 yillardagi agrar munozaralar; Chayanovning tashqiliy ishlab chiqarish maktabiga munosabat: dexqon mexnat xo‘jaligi, kooperatsiya va qollektivlashtirish, xo‘jalik xisobi, rejali iqtisodiyot; ma’muriy- buyruqbozlik iqtisodiyoti;1 turgunlik.
Mazkur fan tizimida kapitalizm davrining iqtisodiy bilimlari bilan bir qator sotsialistik deb atalgan jamiyat iqtisodiy nazariyalari ham muxim o‘rinlardan birini egallaydi. O‘z navbatida, sotsializm iqtisodiy bilimlarining rivojlanishi jarayonida markscha-lenincha iqtisodiy qarashlar tarixi asosiy o‘rinni tutadi. Tarixda 1917 yilgi oktyabr tuntarilishidan sung ilk bor vujudga kelgan sovet iqtisodiy bilimlarining rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatlarga egadir. Ya’ni bu davr iqtisodiy bilimlar tarixi markscha-Lenincha iqtisodiy qarashlar boskichi sifatida belgilanadi. Sovet davri iqtisodiy bilimlarning rivojlanishidagi asosiy boskichlarni ko‘rsatib berish bilan birga, iqtisodiy bilimlar tarixi fani ularni, markscha-lenincha metodologiyaga asoslangan xolda o‘rganadi. Shu bilan birga, avvalgi yillar marksizmiga zid bo‘lgan nomarksistik nazariyalarning barchasi burjuaziya nazariyalari deb ta’kidlanadi va burjua nazariyalarini tankid qilish maksadida alohida bo‘lim sifatida fan tarkibiga kiritilgan. Sovet xoqimiyatining birinchi yillarida V.I.Lenin sotsializm iqtisodi rivojlanishining amaliy prinsip va metodlarini yaratish o‘stida ish olib bordi. U kapitalizmdan sotsializmga o‘tishning, sotsialistik iqtisod asoslarini yaratish asoslarini ishlab chikdi. Dastlabki yillardagi tarixiy tajribani umumlashtirib, V.I.Lenin o‘z asarlarida kapitalizmdan sotsializmga o‘tish davrining zarurligini alohida ta’kidlab utadi. Jamiyatning shu davrga xos bo‘lgan iqtisodiy va sinfiy 55
tuzilishii taxlil etgan. "Proletariat diktaturasi davrida ekonomika va siyosat", "Oziq-ovqat soligi to‘g‘risida" va boshqa asarlarida rossiyada o‘tish davriga xos bo‘lgan ko‘p ukladlilik , ya’ni besh ukladlilik bir-biri bilan o‘zviy xolda bog‘liqligini ko‘rsatib beradi. 1918 yilning boshlaridayok "Sovet xoqimiyatining navbatdagi vazifalari", "Kommunizmda bolalarcha sullik kasali" asarlarida iqtisodiy muammolarni xal etishda yangi iqtisodiy siyosatning asosiy konturlari berilgan edi. V.I.Lenin sanoatning barcha tarmoqlarini to‘la natsionalizatsiya qilish(milliylashtirish) tarafdori bo‘lmagan. Shuning uchun ham bank, og‘ir sanoat, transport, tashki savdo(ya’ni asosiy sohalar) sovet xoqimiyati quliga olindi, qolgani xususiy qullarda edi. Lenin rus burjuaziyasining qarshiligi xalqaro imperializmning sikuvi natijasida boshlanib ketgan fukarolar urushi, chet el intervensiyasi, Lenin tomonidan 1918 yilning baxorida ishlab chiqilgan rejalarni asta-sekinlik bilan xayotga tadbiq etishga imkon bermadi. Ammo xayot rejalarga o‘zgartirish kiritdi. Favqulotda chora ko‘rish zarur bo‘ldi. 1918- 1920 yy. Barcha sanoat tarmoqlari, transport milliylashtirilgan. Yer to‘g‘risidagi dekret bo‘yicha yer dexqonlarga jon boshiga qarab bo‘lib berildi. Bunday axvolda "xarbiy kommunizm" siyosatini qullashdan boshqa chora yo‘q eti. Fukarolar urushi tugashi bilan Lenin yangi iqtisodiy siyosat (nep) ga o‘tish masalasini kundalang kuyadi. "Oziq-ovqat soligi"to‘g‘risida va 1921-1923 yillarda yozilgan qator boshqa maqolalarida Lenin NEP ning mazmuni, mohiyati va tarixiy ahamiyati xaqida izox beradi. Yangi iqtisodiy siyosatning mohiyatidan kelib chikqan xolda "Oziq-ovqat razvertkasi" siyosati urniga "prodnalog" , ya’ni yagona "oziq-ovqat soligi" joriy etildi. Bu esa ekin ekishdan avval e’lon qilinadigan, ma’lum miqdordagi soliqdan qolgan maxsulot bilan erkin savdo qilish imkoniyatini berar edi, dexqonning moddiy va manaviy manfaatdorligi keskin oshdi. NEP davrining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri bu "davlat kapitalizmi" va uning shakllari masalasi edi. Bunda "davlat kapitalizmi" iqtisodiy jixatdan mavjud bo‘lgan iqtisoddan ancha yukori darajada ekanligi xaqida gapirib, Lenin aynan shu sharoitda davlat kapitalizmi oldinga tashlangan ulqan kadam bo‘lur edi, deb yozgan edi. "Davlat kapitalizmi" shakllari: konsessiya, kooperatsiya, kapita listik savdo-sotik ishlariga va baxolar erkinligi,davlat korxonalarini, kapitalistik ishbilarmonlarga topshirish(ya’ni privatizatsiya) va boshqalar. Demak,og‘ir axvoldagi iqtisodiyot aslida bozor munosabatlarini qisman joriy etish bilan ham kiska vaqt ichida (1925y)tiklandi,bozor kuchi o‘zini namoyon
qildi.uning tamoyillari Tayvan,Vetnam keng
qullanilgan. 2.Sovet davri iqtisodiy bilimlarining o‘rganishdagi dastlabki kadamlar va ularning xususiyatlari. 56
Mamlakatda yangi jamiyat kurilishi jarayonida iqtisodiy nazariyalarni rivojlantirish, boyitish borasida sovet olimlari ilmiy izlanishlarni davom ettirdilar. Sovet davri iqtisodiy bilimlarini o‘rganishga bagishlangan dastlabki ilmiy maqola va asarlar 1960 yillar o‘rtalaridan chika boshladi. Panomaryov 1964 yilda, Bogomazov, Kanevich 1966 yilda, Yevseev, Pankov - 1967 yildan boshlab sovet davri iqtisodiy bilimlari tarixi bilan shugullana boshladilar. 50 - yillardan boshlab ayrim iqtisodiy masalar, avvalo, tovar xo‘jaligi, sotsialistik mexnat xarakteri, ayirboshlash, taksimot munosabatlari va boshqa iqtisodiy kategoriyalarning rivojlanishi tarkibiga oid ilmiy izlanishlar vujudga keldi. Bu esa o‘z navbatida, 60 - yillardar boshlab iqtisodiy bilimlar tarixini o‘rganish bo‘yicha maxsus ilmiy ishlarning rivojlanishiga zamin yaratdi. Bu esa o‘z navbatida ijtimoy fanlarni o‘rganishda bir yoklamalikka, ob’ektiv xayotiy faktlardan ko‘z yumib o‘tib ketishlarga sabab bo‘ldi. Markscha nazariyalarning tub
ma’nosiga yetarlicha ahamiyat bermaslik,unga ijodiy yondoshmaslik va bu bilimlardan, sovet davlatini ko‘rish jarayonidan o‘zoqlashuv, ikkinchi tomondan, markscha-lenincha nazariyalarga yagona dogma sifatida qarash, bu nazariyalarni bir tomonlama o‘rganish, iqtisodiy muammolarni yechishni osongina markscha-lenincha bilimlar panasida qoldirish kabi negativ xolatlar vujudga keldi. Natijada, markscha bilimlar xayotdan, yangi jamiyat ko‘rish amaliyotidan o‘zilib qoldi. Bo‘larning barchasi, nafaqat butun bir davlat ijtimoy-iqtisodiy xarakat praktikasiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, balki boshqa ko‘plab mamlakatlarning iqtisodiy siyosatini izdan chikib ketishiga sabab bo‘ldi. Sotsializm iqtisodiy qonunlari va ishlab chiqarish munosabatlari to‘g‘risidagi ta’limot qanday shart-sharoitlar va sabablarga ko‘ra vujudga keldi, rivojlandi. Bu jarayon sotsialistik kurilish va xo‘jalik yuritish amaliyotida qanday ahamiyatga ega bo‘ldi. Masalaning shu tarzda kuyilishi ma’lum konkret tarixiy davr ichida vujudga kelgan iqtisodiy bilimlar, ularning rivojlanishi tarixini o‘rganishni takozo etadi. Bu esa o‘z navbatida fanni o‘rganishga, metodologiyasining chegaralarini yanada kengaytirishga, birmuncha bo‘lsada, "G‘oyalar" ko‘rashidan "CHalgitishga" yordam beradi. Chunki iqtisodiy bilimlar, chunonchi, sovet iqtisodiy bilimlari tarixiga oktyabr tuntarilishidan ancha avval markschilar tomonidan nazariy poydevor kuyilgan edi. Bundan ko‘z yumish - iqtisodiy bilimlar tarixini inkor etish bilan teng bo‘lur edi.yangi iqtisodiyotda bozor munosabatlariga qarama-qarshi ishlar olib borildi. Bo‘lar kat’iy baxolar, davlat mulki asosiy, ya’ni xususiy mulk inkor etildi, raqobat musobaka bilan almashtirildi,kat’iy rejalashtirish joriy etildi va boshqalar. Oqibatda boqimandalik kayfiyati ustun keldi va iqtisodiyot inkirozga uchradi.
57
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sotsializm deb ataladigan davr siyosiy iqtisod tarixini boskichlarga bo‘lib o‘rganish masalasida bir fikrga kelinmaganligi hamda turlicha iqtisodiy konsepsiyalarning mavjudligi bu masala xal etilmagan deb aytishimizga asos bo‘la oladi. Ma’muriy-buyruqbozlik va yakka partiyaviylik asosidagi iqtisodiyot xayot sinovlaridan uta olmadi. 3. Alternativ iqtisodiy bilimlarning vujudga kelishi A.V.CHayanov va uning ayrim iqtisodiy bilimlari. Xozirgi paytda boshqa ijtimoy fanlarda bo‘lgani kabi iqtisodiy bilimlar tarixi fani ham qayta ko‘rib chiqilmoqda, tarix fanini xaddan ziyod "G‘oyalashtirish", ob’ektiv vokelik hamda tarixiy faktlarga siyosat nuktai nazaridan qarashlik kabi nuksonlardan asta-sekin xalos bo‘linmoqda. Sovet davlatining dastlabki davrlaridayok yangi jamiyat iqtisodiyotini yaratish, xo‘jalik yuritishning yangi metodlari va tamoyillari o‘stida ilmiy izlanishlar olib borgan olimlarning nomlari qaytadan tiklanmoqda. O‘z davrida «Xalq dushmanlari» bo‘lgan olimlarning xayoti, ilmiy faoliyatlari va nazariyalariga ob’ektiv baxo berilmoqda. Shuni alohida ta’kidlab utamizki, usha paytlarda shurolar davlati va kommunistik partiyaning olib borayotgan rasmiy siyosatiga alternativ - muqobil iqtisodiy g‘oya, fikr, konsepsiya, ta’limot va nazariyalar bor edi. Lekin ularning fikrlari antimarksistik, antisotsialistik nikob ostida inkor etildi, olimlar jismonan yo‘q qilindi. Endilikda katagon yillari mavjud bo‘lgan barcha ilmiy qarashlarni akl tarozisi bilan yangidan o‘rganish uchun sharoit tugildi. Shunday iqtisodchilardan biri A.V.CHayanovdir. Aleksandr vasilevich chayanov 1888 yil 17 fevralda moskvalik savdogar oilasida dunyoga keldi. Bilim yurtini bitirgach, 1905 yili moskva qishloq xo‘jaligi instito‘tiga ukishga kiradi (u davrda Moskva qishloq xo‘jaligi instito‘ti , "Petrov qishloq xo‘jaligi akademiyasi", kiskacha "Petrov akademiyasi" deb atalar edi). Talabalik davrida Italiya (1908), Belgiya (1909) va keyinchalik G‘arbiy Yevropadagi boshqa qator davlatlarda bo‘lishi, yosh olimning dunyo qarashi va ilmiy tasavvuriga ta’sir etdi. 1908 yilda Italiyada kooperatsiya masalasiga bagishlangan ilmiy ishi nashrdan chikdi. 1912 yili "Mexnat xo‘jaligi nazariy ocherklari" asarini yozib, bu asar bilan rus iqtisodiy bilimlarida yangi tashqiliy ishlab chiqarish yo‘nalishini rivojlantirishni belgilab berdi. A.V.CHayanov va uning hamfikrlari bo‘lgan Makarov, Ribinkov kabi dexqon mexnat xo‘jaligini yaxshilash uchun ishlab chiqarishni ratsioanl tashqil etish, ilgor texnologiyaga asoslangan xolda uning intensivligini oshirish, qishloq xo‘jaligi maksulotlarini qayta
ishlash va
realizatsiyani 58
kooperativlashtirish lozim, deb ko‘rsatgan edilar. Bu olimlar dexqon mexnat xo‘jaligining asosi oilaviy mexnat yacheykasidir deb tushuntirdilar. Bu tushunchani ular kooperatsiya to‘g‘risidagi nazariy va amaliy bilimlar bilan bogladilar, mustaxkamladilar. Ular erkin iqtisodiy kooperativ barpo etish tarafdorlari edilar. 20-yillarning o‘rtalarida Chayanovning dexqon xo‘jaligini tashqil etishga bagishlangan "Ijtimoy agronomiyaning asosiy g‘oyalari va metodlari" kabi asari bosilib chikadi. 1927 yilda "Kooperatsiyaning asosiy g‘oyalari va shakllari" nomli asari chikadi. CHayanovning ilmiy faoliyati, uning yozgan asarlari uning yirik iqtisodiy olim, progressiv ijtimoy iqtisodiy isloxotlar tarafdori ekanligining yaqqol dalilidir. Avval aytganimizdek, olimning ilmiy faoliyati bevosita "tashqiliy ishlab chiqarish maktabi" bilan bog‘liq bo‘lib, uni ba’zida "CHayanov maktabi" deb ham atadilar. Bu iqtisodiy maktabning boshqa maktab va bo‘linmalardan asosiy farqi shunda ediki, maktabda xayotiy tajriba va dexqonlarning kundalik extiyojlarini nazarda tutgan xolda ish olib borildi.bu g‘oyalar «Antisotsialistik» deb baxolandi va olim katagon qilindi.xuddi shunday yakun bir qancha boshqa olimlar (N.Kondratev,N.Voznesenskiy) xayotiga zomin bo‘ldi.
Rossiyadagi 1917 yil oktyabr tuntarishi Shurolar davri iqtisodiyotini boshlab berdi. Bu iqtisodiyotning nazariy asosini markscha-lenincha iqtisodiy ta’limot tashqil etadi. Bu ta’limot tarafdorlari nomarksistik (G‘arb) nazariyalarni (masalan, marjinalizm) burjuaziya nazariyalari deb ta’kidladilar. Bu davr iqtisodiy bilimlari dastlabki boskichini "Xarbiy kommunizm", "Yangi iqtisodiy siyosat" tashqil etadi. Iqtisodiyotda ma’muriy- buyruqbozlik tizimi 20-30 yillardayok shakllandi. 30- yillarda sotsializm iqtisodiy qonunlari xarakteri xaqidagi masala ilk bor kuyildi va "sotsializm siyosiy iqtisodi" tushunchasi ilmiy amaliyotga kiritildi. Sovet xo‘jaligi nazariyasi (N.Voznesenskiy) va iqtisodiy siyosati yo‘llari shakllantirildi. Abstrakt mexnat xaqidagi munozara boshlandi. U siyosiy iqtisod predmetining ma’nosi, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari dialektikasi xaqidagi munozaraga usib utdi. Dastlabki sotsialistik jamgarish qonuni (E.Preobrajenskiy) va mexnat sarflari qonuni (N.Buxarin) konsepsiyasi taklif etildi. Xalq xo‘jaligini rivojlantirish konsepsiyalari rivojlantirildi. Tarmoqlararo balans (L.Kritsman, P.Popov, L.Litoshenko) g‘oyasi va rejalashtirilgan balans (V.Bazarov, V. Grossman)uslubi ishlab chiqildi. S. Strumilin tomonidan "Optimal reja" xaqidagi masala ilk bor kuyildi. Shurolar iqtisodiyotida reja va iqtisodiy muovozanat (D.Yurovskiy)
59
muammolari hamda rejali ravishda tartibga solib turish konsepsiyasi (N.Kondratev) xususiyatlari bayon etildi. Tovar ishlab chiqarish va uning muomalasi, qiymat qonuni, pul, savdo- sotik va xo‘jalik xisobi muammolari yangicha (N.Voznesenskiy) kuyildi. Tashqiliy-ishlab chiqarish maktabi olimlarining asarlari (A.CHayanov,A.Selinsev)va agroindustrial kombinatlar (Ya.Niqulikin) g‘oyasi taklif etildi. Iqtisodiy matematik tadqiqotlar, statistika va statistik ta’minot muammolari ko‘rib chiqildi. 60-80 yillardagi mamlakat iqtisodiy xayotidagi turgunlik xolatlari sabablari va shakllari taklif qilindi. Iqtisodiy islaxatlar,qayta ko‘rish(perestroyka) muammosi munozara qilindi (L.Abalkin, L.Bunich, S.Shatalin, G.Yavlinskiy va boshqalar).
Download 0.62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling