Sаnоаt tаrmоqlаrining 2017-2021 yillаrdаgi rivоjlаnishining аsоsiy yo`nаlishlаri

Sаnоаt kоrхоnаlаri ishlаb chiqаrishidа аylаnmа mаblаg`lаrdаn 
sаmаrаli fоydаlаnish yo`nаlishlаri
Davlat rahbari tomonidan Harakatlar strategiyasida yuqori texnologiyali 
qayta ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xomashyo resurslarini chuqur 
qayta ishlash asosida yuqori qo‘shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab 
chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga 
o‘tkazish orqali sanoatni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilish zarurati 
alohida ta’kidlandi. Ishlab chiqarishni tashkil etishning assimetrik shakllari 
hisoblangan ixtisoslashuv va diversifikatsiya jamiyat rivojlanishining turli 
bosqichlarida turli xil nisbatlarda ishlab chiqarishda qo‘llanilgan. Diversifikatsiya:
1) tovar strategiyasi turi, unga asosan korxona ishlab chikarilayotgan 
maxsulotlar sonini kengaytiradi; 
2) yangi bozorlarni egallab olish va kushimcha foyda olish maksadida ishlab 
chikarishning bir-biri bilan boglik bulmagan ikki yoki undan ortik turini bir 
vaktning uzida kengaytirish va rivojlantirish. «Diversifikatsiya» lotincha 
(diversificatio) so‘zidan olingan bo‘lib o‘zgarish, har xillik, bir oz narsaga ko‘p 
tomonlama, kombinatsiyalashgan, ko‘p tarmoqli tus berish kabi ma’nolarni 
anglatadi . 
Diversifikatsiyalash tushunchasi, mohiyati va iqtisodiy ahamiyati
Diversifikatsiya jarayoniga berilgan zamonaviy ta’riflar orasida angliyalik 
iqtisodchilar Bennok, Bakster va Devnslar tomonidan keltirilgan ta’rifga e’tiboran 
«diversifikatsiya-bu biror firma yoki geografik mintaqada tovarlar va xizmatlar 
doirasini kengaytirishdir». Quyidagi ta’rif birmuncha aniqroq va kengroq bo‘lib, 
unda diversifikatsiya jarayon va muayyan sub’ektlar tomonidan amalga 
oshiriladigan tadbir sifatida talqin qilinadi: «diversifikatsiya — alohida olingan 
korxona yoki konglomerat yoxud iqtisodiyot tomonidan ishlab chiqariladitan 
tovarlar va xizmatlar turining oshishidir.

---

Diversifikatsiya iqtisodiyotda tabiiy jarayon sifatida ro‘y beradi. Ayrim 
hollarda esa biznes sohiblari yoki davlat tomonidan tor doiradagi mahsulotlarga 
(ayniqsa ularga bo‘lgan talab o‘zgaruvchan bo‘lgan sharoitda) bog‘liq bo‘lib qolish 
xatarini kamaytirish uchun amalga oshiriladi». Britaniyalik Syuzan Meyx’yu 
nuqtai nazari ham ushbu konsepsiYaga ancha yaqin. U diversifikatsiYaga «sanoat 
ishlab chiqarishni keng doiradagi faoliyat turlariga yoyish va shu orqali fakat bir 
turdagi mahsulotta o‘ta bog‘liq bo‘lib qolmaslik uchun qo‘llaniladigan tadbir» 
sifatida ta’rif beradi. U o‘z fikrini davom ettirar ekan, diversifikatsiyaning quyidagi 
turlarini ajratib ko‘rsatadi : - gorizontal diversifikatsiya; - konsentrik 
diversifikatsiya; - konglomerat (vertikal) diversifikatsiya;
- mehnat bilan ta’minlashning mintaqalar bo‘yicha diversifikatsiyasi; 
Gorizontal diversifikatsiya deganda ilgarigi tovarlarga o‘xshash ishlab chiqarish, 
texnik, ta’minot va sotish sharoitlariga yaqin bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarish 
tushuniladi. Konglomerat (vertikal) diversifikatsiya esa ilgarigi tovar ishlab 
chiqarishni sotuv yo‘nalishi sifatida ham tovar dasturini chuqurligini ustirishni 
anglatadi. Masalan, gusht mahsulotlarini sotuvchi maxsus do‘kon mol etishtirishni 
va seleksiya bo‘yicha ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlaydi. Konsentrik 
diversifikatsiya korxona uchun yangi tovarni ishlab chiqarishni ko‘zda to‘tadi. 
Amerikalik iqtisodchilar S. Fitper, R.Dornbush, Malenzilar diversifikatsiyani 
«tavakkalchilikni bir nechta aktivlarga taqsimlash orqali uning darajasini 
pasaytirishga yo‘naltirilgan strategiya» sifatida aniqlaydilar. Ularning fikricha, 
diversifikatsiyaning 
asosiy 
qoidasi 
«hamma 
tuxumlarni 
bitta 
savatda 
saqlamaslikdan iborat». Mazkur ta’rif bir muncha umumiyroq xarakterga ega 
bo‘lsada, diversifikatsiyaning iqtisodiy mohiyatini to‘liq o‘zida aks ettiradi. Yana 
bir angliyalik iqtisodchi Devid Skott diversifikatsiya mazmunini bir muncha 
boshqacharok tushunadi. Uning fikricha, diversifikatsiya «bu turli xil 
korxonalarning qimmatli kog‘ozlar sotib olish orqali ulardan keladigan foyda 
miqdorini barqarorlishishini ta’minlashdir». Ko‘rinib turibdiki, bu ta’rifda ham 
«barcha tuxumlarni bitta savatda saqlamaslik» tamoyili ustun o‘ringa ega. shu 
bilan bir qatorda bu ta’rifda moliyaviy diversifikatsiya masalasiga asosiy e’tibor 

---

qaratilgan. Shunday qilib, diversifikatsiya – bu oldindan qo‘yilgan maqsad emas, 
balki ob’ektiv jarayonning vujudga kelishi natijasida amalga oshiriladigan 
majburiy chora-tadbirdir.
Firma doimo tovar strategiyasini takomillashtirib borishi zarur. Bu barqaror 
assortiment tuzilishiga, doimiy sotuvga va foydaga erishishga imkon beradi. Tovar 
innovatsiyasi strategiyasi yangi tovarni ishlab chiqarish va tadbiq etish dasturini 
aniqlaydi. 
Biroq 
«yangi 
tovar» 
tushunchasini 
turli 
talkinga 
ega 
va 
takomillashtirishni asoslash sifatida ishlatiladi, mavjud tovarni yangilash uchun 
ishlatiladi. Mavjud nazariya va amaliyotda innovatsiya «yangilik kiritish» va 
«yangilik» tushunchalari bilan sinonim hisoblanadi. Tovar innovatsiyasi yangi 
tovarni ishlab chiqish va qo‘llashni ko‘zda to‘tadi va amalga oshirish shakli 
bo‘yicha tovar differensiatsiyasi va tovar diversifikatsiyasiga bo‘linadi. Tovar 
diversifikatsiyasi o‘zida raqobatchi tovarlardan ajralib turuvchi qiladigan bir qator 
asoslangan tovar modifikatsiyasini ishlab chiqish jarayonini mujassamlashtiradi. 
Tovarni modifikatsiyalashda tovar sifatini oshirish, tovar xossasini yaxshilash, 
tovarni bezash va tashqi dizaynini yaxshilash ko‘zda tutiladi.
Maqsadli bozorni o‘zlashtirish yo‘llarini qidirishda muqobil strategiyalarni 
aniqlash uchun I.Ansoff tomonidan 1966 yilda taklif etilgan «tovar-bozor» 
matritsasi ishlatiladi.
Tovar diversifikatsiyasining maqsadi bo‘lib iste’molchilarni tovarni afzal 
qurish, alohida bozor yoki bozor segmenti xususiyatlarini hisobga olish orqali 
tovarni jalb etuvchanligini oshirish, uni raqobatbardoshligini o‘sishi hisoblanadi. 
Tovar diversifikatsiyasi quyidagi omillar bo‘yicha amalga oshiriladi: Tovarni 
qo‘shimcha imkoniyatlari. Tovardan foydalanish samaradorligi. Komfortlilik. 
Ishonchlilik. Tovar dizayni va stili. YAngi tovarlarni ishlab chiqish va qo‘llash 
innovatsiya siyosatining tamoyil va uslublariga, xususan, tovar innovatsiyasi 
jarayoniga mos holda amalga oshiriladi. 
Tovar innovatsiyasi jarayoni 6 bosqichni o‘z ichiga oladi: 

---


yangi tovar haqida g‘oyani qidirish; 

g‘oyani tanlash; 

yangi tovar g‘oyasini tijoratlashuvini iqtisodiy tahlili;

tovarni ishlab chiqish; 

bozor sharoitida uni tajribadan o‘tkazish; 

tovarni bozorga qo‘llash.
Sanoat korxonalarida maxsulot tuzilmasi, nomenkulaturasi kengaytirish
Korxona(firma)larning 
ixtisosligiga 
kiruvchi 
ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulotlarning tarkibi bozordagi talab va taklifning o’zgarishiga qarab muntazam 
takomillashib, rivojlanib hamda mukammallashib boradi. Ayniqsa, ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlar, qiymat o’lchamidagi hajmi strukturaviy o’zgarishlar 
ta’sirida ortib yoki kamaytirilib aniqlanishi mumkin. Bunda ishlab chiqarilgan 
mahsulotlar hajmi sarflanayotgan moddiy va mehnat xarajatlarini e’tiborga olgan 
holda o’rganilishi tahlilda erishilgan natijalarni yanada aniqroq o’rganish 
imkoniyatini yaratadi. Korxona uchun ko’proq foyda keltiruvchi, kam xarajatlar 
talab etiladigan tovarlarni ishlab chiqarish o’ta manfaatlidir. shuning uchun ham 
tovarlarni ishlab chiqarish hajmini tahlil qilishda strukturaviy o’zgarishlarni 
e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Mahsulot hajmiga strukturaviy 
o’zgarishlarning ta’sirini zanjirli borlanish usuli orqali aniqlash mumkin. Korxona 
uchun naf keltiruvchi barcha strukturaviy o’zgarishlardan foydalanish 
mahsulotlarning hajmini ko’paytirish imkoniyatini yaratadi. Strukturaning 
o’zgarish sabablari turlicha bo’lishi mumkin;
• ishlab chiqarilgan tovarlar tarkibida yuqori narxga sotilishi mumkin 
bo’lgan mahsulotlar ulushining ko’payishi; 
• mo’may foyda keltiruvchi tovarlarning hajmi; 

---

• me’yordagi moddiy va mehnat sarflaridan ham tejamkorlik imkoniyati 
bo’lgan tovarlarning mavjudligi;
• arzon xomashyo, yoqilg’i va boshqa moddiy boyliklarning yaqinligi;
• ishlab chiqarilayottan mahsulotlarning texnologiyasini takomillashishi 
evaziga yuqori manfaat; 
• tovarlar sifatini yaxshilanishi va boshqalar. Mahsulotlar nomenkulaturasi 
— deb, miqdor holida tovarlar guruhlari, kichik guruhlari va pozitsiyalarini 
belgilashda hamda hisobga olishda qabul qilingan ro’yxatidir. Tovar (ish, 
xizmat)lar assortimenti esa, mahsulotlarning ma’lum bir belgilariga qarab, ya’ni, 
uning turlari, navi, o’lchami, markasi, artikullariga qarab ajratiladigan mahsulotlar 
xilidir. Tovarlar nomenklaturasi va assortimentini o’rganishda o’rtacha assortiment 
rejasining bajarilishi tahlil etiladi. Firma va kompaniyalar faoliyatini tahlil etishda 
o’rtacha assortiment rejasining bajarilishini ham aniqlash muhim hisoblanadi. 
O’rtacha assortiment rejasining bajarilishi odatda eng kichik raqamlarni jamlash 
usuli orqali amalga oshiriladi. Bunda har bir assortiment turlarini haqiqatda ishlab 
chiqarilish miqdorlari biznes rejasi bilan solishtirilib har ikki ko’rsatkichdan eng 
kichigi assortiment hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot tarkibiga qabul qilinadi. 
Assortiment hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot tarkibiga qabul qilingan 
ko’rsatkichlarning jamini biznes reja bo’yicha ishlab chiqarilishi lozim bo’lgan 
mahsulotlarga bo’lish orqali o’rtacha assortiment rejasining bajarilishi aniqlanadi.
Assortimentni shakllantirish sistemasi quyidagi asosiy jihatlarni o’z ichiga 
olishi shart: 
• iste’molchilarning istiqbolli ehtiyojini aniqlash; 
• chiqarilayotgan mahsulotning raqobatbardoshlik darajasini aniqlash; 
• mahsulotning bozordagi hayotiylik siklini o’rganish, o’z vaqtida yangi 
zamonaviy bo’lgan tovarlar turini yaratish bo’yicha choralar ko’rish va ishlab 

---

chiqarish dasturidan ma’naviy eskirgan va iqtisodiy jihatdan kam foydali bo’lgan 
mahsulotni chiqarib tashlash; 
• iqtisodiy samaradorlik va mahsulot assortimenti o’zgarishida xavf xatar 
darajasini baholash.