seminar mashg’ulot. ( soat ) Davlat institutsional tashkilot sifatida. Davlatlar xillari. Uy xo’jaligi va uning xillari. Rivojlanishning institutsional nazariyasi va innovatsiya turlari

5-seminar mashg’ulot. ( 2 soat )
Davlat institutsional tashkilot sifatida. Davlatlar xillari. Uy xo’jaligi va uning xillari. Rivojlanishning institutsional nazariyasi va innovatsiya turlari.
Firmadan tashqari, davlat ham tashkilotning yana bir turi hisoblanadi. Davlatning o`lchamlari katta bo`lsada, iqtisodiyotga davlatning iqtisodiyotga aralashuvini tahlil qilish mikroiqtisodiyot emas, balki makroiqtisodiyot predmetiga kiradi, davlatni alohida tashkilot sifatida emas, balki institut sifatida ko`rib chiqish lozim. Fuqarolar tomonidan o`z huquqlari bir qismining davlatga topshirilishi fakti bunday yondashuvning asosini tashkil qiladi – u o`z faoliyatini aynan shu asosda amalga oshiradi. Boshqacha aytganda, davlatning tabiati fuqarolar va davlat apparati o`rtasida yuzaga keladigan hukumronlik munosabatlari bilan belgilanadi. Odatda fuqarolar bilan davlat o`rtasida huquqlarning taqsimlanishi ijtimoiy shartnoma rolini o`ynovchi konstitutsiyada qayd etiladi.
Masalan, Amerikada qo`llaniladigan «Huquqlar to`g`risidagi bill» shaxslardan hech qanday holatda begonalashtirilishi mumkin bo`lmagan huquqlarni va ular tomonidan davlatga topshirilishi mumkin bo`lgan huquqlarni aniq chegaralaydi. Nima uchun fuqarolar o`zlarining «tabiiy» huquqlaridan ixtiyoriy ravishda voz kechishadi va ularni davlatga topshirishadi? Hukumronlik munosabatlarining har qanday boshqa variantlari singari ushbu holatda ham fuqarolarni davlatning o`zaro hamkorlikni ta’minlash bo`yicha qator funksiyalarning amalga oshirilishini ularning o`zlariga qaraganda muvaffaqiyatliroq uddalashiga bo`lgan ishonch harakatlantiradi.
Mazkur funksiyalar to`plami u yerda bozor «muvaffaqiyatsizligi» o`rin tutgan, ya’ni u yerda klassik va neoklassik shartnomalar asosida hal etib bo`lmaydigan vazifalar paydo bo`ladigan sohalar bilan belgilangan.
Bunday vazifalar jumlasiga quyidagilar kiradi: - mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish: transaksiya xarajatlari nolga teng bo`lmagan taqdirda mulkchilik huquqlarining taqsimlanishi resurslardan foydalanish samaradorligiga ta’sir ko`rsatadi; - axborot bilan almashish tarmoqlarini barpo etish: muvozanatli narx bozor ishtirokchilariga past xarajatli va kam buzib ko`rsatilgan axborot bilan almashish imkonini beruvchi rivojlangan axborot infratuzilmasi bazasida shakllanadi; - o`lchash va tortish standartlarini ishlab chiqish: davlatning ushbu yo`nalishdagi faoliyati almashinadigan tovarlar va xizmatlar sifatini o`lchash xarajatlarini pasaytirish imkonini beradi, yanada keng ma’noda esa universal chora-tadbirlar jumlasiga davlat tomonidan pul muomalasining tashkil etilishi ham kiradi, chunki almashuvning universal tadbiri – pulning eng muhim funksiyalaridan biri; - tovarlar va xizmatlar bilan jismoniy almashish tarmoqlari va mexanizmlarini barpo etish: bozor infratuzilmasi nafaqat axborot bilan almashish tarmoqlarini, balki tovarlar va xizmatlarning jismoniy harakatlanishi tarmoqlari (transport tarmoqlari, savdolar uchun uyushgan maydonchalar va h.k.)ni ham o`z ichiga oladi; - huquqni muhofaza qilish faoliyati va nizolarda «uchinchi» tomon rolini bajarish: shartnomalarni bajarishda kutilmagan holatlarning paydo bo`lishi sharnoma tomonlarining ulardan opportunistik maqsadlarda foydalanishidan kafolatlash uchun «uchinchi» tomon (sud)ning aralashuvini talab qiladi; - sof ijtimoiy farovonlikni yaratish «chiptasiz» muammosini keltirib chiqaradi, bu uni moliyalash uchun davlat tomonidan majburlov choralaridan foydalanishni talab qiladi (birinchi navbatda mudofaa, keyin sog`liqni saqlash va ta’lim singari ijtimoiy farovonlikni yaratish). Endi davlatning ushbu sanab o`tilgan funksiyalaridan birinchisini, shuningdek uning mazkur sohadagi qiyosiy ustunliklarini batafsilroq ko`rib chiqamiz.
Davlat – fuqarolarning quyidagi sohalarda o`z faoliyatini nazorat qilish huquqlarining bir qismini topshirishi natijasida yuzaga keladigan hukumronlik munosabatlarining alohida varianti: mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish; axborot bilan almashish tarmoqlarini barpo etish; o`lchash va tortish standartlarini ishlab chiqish; tovarlar va xizmatlar bilan jismoniy almashish tarmoqlari va mexanizmlarini barpo etish; huquqni muhofaza qilish faoliyati va ijtimoiy farovonlikni yaratish. Ushbu sohalarda davlat legitim, ya’ni ijtimoiy shartnomaga asoslangan majburlash va kuch ishlatish huquqiga ega bo`ladi.
O`z navbatida, davlatning ikkita ideal modeli mavjud. Biz, D.Nort bo`yicha, «shartnomaviy» deb ataydigan birinchi model yuqorida sanab o`tilgan muammolarni hal etish chog`ida paydo bo`ladi. Ikkinchi – «ekspluatator» modeli unda davlatning ham, fuqaroning ham opportunistik xatti-harakatiga to`siq mavjud bo`lmagan davlat faoliyatini yoritadi. O`zaro munosabatlarning ikkala tomoni ham, bir-birida birinchi navbatda dushmanni ko`rgan holda, o`z zimmasiga olgan majburiyatlarni ado etmaydi. Shu o`rinda har bir modelni batafsil ko`rib chiqamiz.
«Shartnomaviy» davlat Shartnomaviy davlatning qisqacha ta’rifi shunday bo`ladi: bu – faqat unga fuqarolar tomonidan topshirilgan huquqlar doirasida va ularning manfaatlari yo`lida kuch ishlatish monopoliyasidan foydalanuvchi davlat, fuqarolar esa soliqlarni to`lashga majburiyat deb emas, balki o`z zimmasiga ixtiyoriy ravishda olingan majburiyat sifatida qaraydi. Boshqacha aytganda, davlatning roli ularda mulkchilik huquqlarini himoya qilishni davlat ixtiyoriga topshirish qulay bo`ladigan bitimlar doirasi bo`yicha kafil roli bilan chegaralanadi
Shartnomaviy davlatdan farqli o`laroq ekspluatatorlik davlati o`z daromadini (soliq tushumlarini), aniqrog`i, - davlat apparatini nazorat qiluvchi guruhning daromadini oshirish uchun majbur qilish monopoliyasidan foydalanadi. Ekspluatatorlik davlatining mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilishdagi asosiy maqsadi «mulkning boshqaruvchi rentasini oshiruvchi tarkibiga» erishishdan iborat, hatto agar bunga umuman jamiyat farovonligiga ziyon yetkazib erishilsada. (Masalan, qirollar o`rta asrlar korporatsiyalariga hunarmandchilikning rivojlanishi va texnika taraqqiyotiga to`sqinlik qiluvchi ko`plab huquqlarni topshirib, buning o`rniga barqaror tushumlar manbasiga erishgan.)
Bundan tashqari, davlat unga ijtimoiy shartnoma bilan berilgan doiralar bilan chegaralanmaydi, davlat apparati insonlar o`rtasidagi o`zaro hamkorlikning yangi sohalariga doimiy ekspansiyani amalga oshiradi, bu hol ekspluatatorlik davlatining o`z daromadlarini va davlat byudjeti orqali o`tuvchi resurslar hajmini oshirishga intilishi bilan izohlanadi.
Uy xo`jaligi to`g`risida so`z yuritganda, ikki tushuncha-oila va uy xo`jaligi tushunchalarni chegaralash lozim. Oila deganda, bir uyda yashashi oilaqarindoshchilik aloqalarining umumiyligi bilan birlashgan guruh tushuniladi. Uy xo`jaligi esa umumiy vazifalar, yashash joyi, byudjet va odatda oilaqarindoshchilik aloqalari bilan birlashgan kishilar guruhini o`zida namoyon qiladi. Boshqacha aytganda, oila faoliyati ko`plab o`lchamlarni o`z ichiga oladi: biologik, demografik, ruhiy, ijtimoiy va b. Uy xo`jaligi faoliyati esa oilani faoliyat sohasining birgina-iqtisodiy turiga yo`naltiradi.
Uy xo`jaligining asosiy funksiyasini inson kapitalini shakllantirish, undan foydalanish va saqlash deb belgilash lozim. Bu o`z navbatida, insonning bilimlari, amaliy ko`nikmalari va mehnatga tirishqoqligining yig`indisi sifatida tushuniladi. Uy xo`jaligini yuritish uning a’zolarining oila biznesida ishtiroki hamda oila kapitalini uni shakllantirish va rivojlantirishga yo`naltirish asosiy masala hisoblanadi. R.Kouzning “Firmaning tabiati” maqolasida firma tashkiliy tuzilma sifatida “qora quti” deb izohlangan.
Uy xo`jaligi faoliyat ko`rsatishidagi mutaassibliklar rolinin tahlil qilish uni tarkibining u harakat qiladigan institutsional muhitning o`ziga xos xususiyatlari bilan shartlanganligini faraz qilishga yordam beradi.
Haqiqatdan ham, uy xo`jaligi insonni tashqi muhitning noaniqligidan, unga yuklatiladigan o`yin me’yorlari va qoidalaridan, kundalik muammolarga ortiqcha e’tibor qaratishdan saqlaydi. Binobarin, institutsional muhit xususiyatlari (noaniqlik darajasi, rasmiy va norasmiy me’yorlarning o`zaro nisbati, sodir bo`layotgan o`zgarishlar tezligi) uy xo`jaligining tarkibiga ta’sir ko`rsatadi. Boshqacha aytganda, firma yoki davlatning universal modeli bo`lmagani kabi, uy xo`jaligining ham universal modeli mavjud emas. Shu munosabat bilan uy xo`jaligining uchta ideal xilini yoritishga harakat qilamiz: bozor instituti hukmronligi sharoitida faoliyat ko`rsatuvchi, buyruqbozlik iqtisodiyoti instituti xukmronligi sharoitida faoliyat ko`rsatuvchi va buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida faoliyat ko`rsatuvchi.
Buyruqbozlik iqtisodiyotida uy xo`jaligi. Buyruqbozlik iqtisodiyotida inson kapitalini tiklash bir qator muammolarga duch keladi. Tashqi muhitning barqaror xususiyatga egaligiga qaramasdan, uy xo`jaligining kundalik hayoti iste’mol tovarlari va xizmatlarning tanqisligi bilan murakkablashadi. Boshqa holatda mahsulotlar yoki kiyim-kechak xarid qilishning mutaassiblik tadbiri ko`p vaqt, kuch va ruhiy xayajonlarni talab qiluvchi jarayonga aylanadi. Bundan tashqari, totalitar davlat xususiy sohani himoya qilishning faqatgina kafolatlarini o`zida namoyon qiladi. Umuman buyruqbozlik iqtisodiyoti doirasida davlat tomonidan himoyalangan shaxsiy hayot sohasining mavjud bo`lishi haqida gapirib bo`lmaydi. Bu bilan oila va uy xo`jaligini kuchaytirishga bo`lgan talab kuchayadi: faqat ushbu tashkilotlar insonning shaxsiy kengligini himoya qilishga qodir. Uy xo`jaligining tarkibi va uning xo`jalik aloqalari ko`p jihatdan aynan o`zaro xizmatlar ko`rsatish (“sen-menga, men-senga”) tamoyili bo`yicha faoliyat ko`rsatgan “g`arazli aloqalar”ni barpo etish jarayoni bilan shartlanadi. Taqchillik iqtisodiyotida uy xo`jaligi eng noyob resurslarni birlashtirish natijasida paydo bo`ldi. Bunday resurslar tanqis tovarlar va xizmatlarning o`zlari emas, balki ularga “ruxsat berish xizmatlari” edi. Ruxsat berish xizmati uchun hech qanaqa shaxsiy mablag`lar kerak emas edi.
“Shaxsiy cho`ntakdan emas, balki davlat yoki jamiyat cho`ntagidan yordam, xizmat ko`rsatish sohasiga esa – “o`zga” mijozlar hisobidan ko`rsatildi. Tanqis tovar va resurslardan foydalanishda ustunlik partiya-davlat apparati, savdo, transport xodimlari, tez-tez xorijga safar uyushtiruvchilarga (artistlar, sportchilar, diplomatlar), shuningdek, alohida mintaqa va shaharlarning oddiy fuqarolariga (ro`yxatga ko`ra) berilardi.
Takrorlash uchun savollar
1. Uy xo`jaligi ta’rifini keltiring va uning tashkilot sifatidagi o`ziga xos xususiyatlari nimalardan iboratligini ayting.
2. Oila bilan uy xo`jaligi o`rtasidagi farq nimada?
3. Uy xo`jaligini yuritish va inson kapitalini shakllantirishda qanday vazifalar (funksiyalar) amalga oshiriladi?
4. Uy xo`jaligining qanaqa shakllari mavjud va ularning bir-biridan farqi nimada?