Shakllanish tarixi. Uning predmeti, vazifalari va obyektlari. Zamonaviy biologik tadqiqotlarda bioinformatikaning ahamiyati


Download 385.4 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/6
Sana23.12.2022
Hajmi385.4 Kb.
#1050010
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
1-Mavzu

Biotizimlarning xususiyatlari. O‗z tabiatiga ko‗ra tizimlarni jonli va 
jonsizlarga bo‗lish mumkin. Tirik tizimlar jonsiz tizimlardan quyidagi uchta 
xususiyatning mavjudligi bilan farq qiladi, deb ishoniladi: 
• replikatsiya - ko‗payish qobiliyati; 
• moslashish - o‗zgaruvchan muhit sharoitlariga moslashish qobiliyati; 


• metabolizm - tashqi muhit bilan metabolizm va energiyaning mavjudligi. 
Energiya va moddalarni ishlab chiqarish va almashish tamoyillariga ko‗ra, 
uni shartli ravishda quyidagi tizimlarga bo‗lish mumkin: izolyatsiyalangan, yopiq 
va ochiq. 
Izolyatsiya qilingan tizimlar atrof-muhit bilan modda yoki energiya 
almashmaydi. 
Yopiq tizimlar atrof-muhit bilan energiya almashadi, lekin materiya emas. 
Yopiq jarayon yoki tsikl shunday jarayon bo‗lib, undan keyin tizim asl holatiga 
qaytadi. 
Ochiq tizimlar atrof-muhit bilan materiya va energiya almashish qobiliyatiga 
ega. Ochiq tizimlar sinfiga tirik tabiatning barcha jarayonlari kiradi. 
Rivojlanish 
yo‗nalishiga 
ko‗ra 
jarayonlar 
qaytariladigan 
va 
qaytarilmaydiganlarga bo‗linadi. 
Qaytariladigan jarayonlarni vaqt bo‗yicha cheksiz sekin deb hisoblash 
mumkin, bunda har bir bosqichda muvozanat mavjud. Qaytariladigan jarayon - bu 
to‗g‘ridan-to‗g‘ri va teskari yo‗nalishda sodir bo‗lishi mumkin bo‗lgan va tizim asl 
holatiga qaytgan jarayon. Shu bilan birga, unda ham, atrof-muhitda ham qoldiq 
hodisalar sodir bo‗lmaydi. 
Qaytarib bo‗lmaydigan jarayonlar tizimning vaqt ichida muvozanat holatiga 
o‗tishi bilan tavsiflanadi. Boshqacha qilib aytganda, agar jarayonni dastlabki 
holatiga qaytarish mumkin bo‗lmasa, unda bunday jarayon qaytarilmas deb 
hisoblanadi. 
Har qanday hodisa yoki jarayonni tizimli yondashuv nuqtai nazaridan 
o‗rganish ikkita omilning mavjudligini nazarda tutadi: tizim obyektlarining tarkibi 
va ular o‗rtasidagi aloqalar. Tizimning asosiy xususiyati shundaki, uning 
elementlarini o‗zgartirish yoki almashtirishda tizim o‗zgarishsiz qoladi. Bunga 
misol qilib inson tanasini keltirish mumkin. Bu tizim vaqt o‗tishi bilan o‗zgarib 
turadigan hujayralardan iborat bo‗lib, ularning o‗rnini yangilari egallaydi va tana 
butunlay yangilanadigan bir lahza keladi, ammo bularning barchasi bilan inson 
o‗zini sobiq shaxs sifatida qabul qiladi. 
Tirik tizimlarda sodir bo‗ladigan jarayonlarni o‗rganishda deterministik 
qonuniyatlardan tashqari, stokastik va psixologik jarayonlarni ham hisobga olish 
kerak. 
Ushbu murakkab muammolarni tushunish uchun dunyo jarayonlarining 
paydo bo‗lishi va rivojlanishining sabab-oqibat munosabatlarini chuqurlashtirish 
bilan tizimli yondashuv zarur. 
Tirik materiyaning xarakterli xususiyati shundaki, u alohida tuzilish 
birliklari - organizmlardan iborat. Har bir bunday organizm, ham axborot, ham 
energiya nuqtai nazaridan, o‗ziga xos tuzilishga ega bo‗lgan, asosan izolyatsiya 


qilingan tizimdir. Tirik moddaning hujayralarga, organlarga, organizmlarga, 
populyatsiyalarga, turlarga va boshqalarga bo‗linishi. boshqaruv tizimlari 
ierarxiyasiga mos keladi. Tirik materiyaning ushbu tarkibiy bo‗linmalarining har 
biri o‗zining avtonom tizimi tomonidan boshqariladi, bu esa, o‗z navbatida, eng 
yuqori ierarxik birlikning sekin ta‘sir qiluvchi boshqaruv tizimiga bo‗ysunadi. 
Alohida organizmdagi va organizmlar majmuasidagi boshqaruv tizimlarini 
farqlash kerak. Birinchi holda, murakkab boshqaruv tizimi qismlardan iborat 
bo‗lib, ular o‗z navbatida quyi darajadagi boshqaruv tizimlari hisoblanadi. Ikkinchi 
holda, tasodifiy to‗qnashuvlar va jamoaviy harakatlarda o‗zaro ta‘sir qiluvchi 
ko‗plab mustaqil statistik teng tizimlar mavjud. Ushbu nazorat usuli "statistik" deb 
ataladi, bu alohida organizmni boshqarishning birinchi "strukturaviy" usulidan 
farqli o‗laroq, tezkor emas. 
Yuqorida ta‘kidlanganidek, hayot bir qator to‗lqin tebranishlaridan iborat. 
Biologiyada bu tebranishlar xronobiologiya fani tomonidan o‗rganiladigan 
"biologik ritmlar" deb ataladi. 
Olimlarni uzoq vaqtdan beri savol qiziqtiradi: biologik ritmlar qanday paydo 
bo‗ladi? Eng keng tarqalgan nazariya shundaki, tananing mustaqil tebranish tizimi 
bo‗lib, u ichki bog‘langan ritmlarning butun majmuasi bilan tavsiflanadi. Ushbu 
ichki ritmlar tizimi evolyutsiya jarayonida shakllangan: mavjudlik uchun ko‗p 
asrlik kurash jarayonida faqat o‗zlarining ritmik apparatlarini tashqi tebranishlar 
urishiga moslashtira oladigan organizmlar omon qolgan. 
Ammo yana bir nuqtai nazar mavjud, unga ko‗ra tirik organizmlarda 
kuzatilgan ritmik tebranishlar kirib boruvchi tabiatning kosmik va geofizik 
omillarning uzluksiz ta‘siri natijasidir, deb ishoniladi. Ushbu nuqtai nazar 
foydasiga, biologik ritmlarning quyidagi ikkita mutlaqo hayratlanarli misollari 
gapiradi: Bermud qisqichbaqalari suruvining paydo bo‗lishi va oyning qat‘iy 
belgilangan fazalarida Atlantika glowwormning to‗planishi. Bu tirik tizimlar 
koinot bilan ilgari o‗ylanganidan ko‗ra kuchliroq bog‘langanligining yana bir 
tasdig‘idir. 
Ko‗payib borayotgan tadqiqotchilar tananing ritmlari nafaqat biokimyoviy, 
balki biofizik ta‘sirlar: tortishish maydonining ta‘siri, kosmik nurlar, elektromagnit 
maydonlar, shu jumladan Yerning magnit maydoni, atmosfera ionlanishi va 
boshqalar bilan belgilanadi, deb ishonishga moyil. . 
Kosmik omillarning bevosita ta‘siri - elektr va magnit maydonlar, 
shuningdek, to‗lqinlar tanaga ta‘sir qiladi. Bu tirik organizmning elektromagnit 
tizim ekanligi bilan bog‘liq. 
Bu shuni anglatadiki, tananing deyarli barcha asosiy funktsiyalari o‗z 
tabiatiga ko‗ra asosan elektromagnit bo‗lgan jarayonlar orqali ta‘minlanadi. Ular 
elektr zaryadlarining harakati, elektr toklari (ular biotoklar deb ataladi), elektr 


potentsiallarining ta‘siri, organlar tomonidan elektromagnit to‗lqinlarning 
nurlanishi bilan bog‘liq. 
Tirik tizimlar va ularda sodir bo‗ladigan jarayonlarni o‗rganishda tananing 
yagona bir butun ekanligini hisobga olish kerak. Shu munosabat bilan 
o‗rganilayotgan jarayonning adekvat modelini olish uchun tizimli yondashuv 
qo‗llaniladi. 
Darhaqiqat, tirik organizmning normal faoliyati uni tashkil etuvchi turli 
organlar va tizimlarning muvofiqlashtirilgan faoliyati bilan ta‘minlanadi. 
Shunday qilib, tirik tizimning xulq-atvori sifatida funktsiya metabolik 
jarayonlarni, energiya va ma‘lumotlar almashinuvini, vaqtincha tashkil etish 
jarayonlarini tashkil etishning ketma-ket darajalarini o‗z ichiga oladi. 
Bundan tashqari, tana tizimlari o‗rtasidagi tarkibiy va funktsional aloqalar 
sezilarli darajada tananing individual xususiyatlariga bog‘liq: jinsi, yoshi, bo‗yi, 
vazni, temperamenti va boshqalar. Tananing organlari va tizimlarining 
muvofiqlashtirilgan ishlashi hujayradan boshlab, organlar va tizimlararo 
aloqalargacha bo‗lgan turli darajalarda ta‘minlanadi. 
Tirik tizimning funksiyasi xulq-atvor usuli bo‗lib, buning natijasida oqsil 
jismlarining mavjudligi ta‘minlanadi, uning muhim elementi ularni o‗rab turgan 
tashqi tabiat bilan doimiy ravishda moddalar almashinuvidir. Metabolizmning 
uzluksiz jarayoni tufayli, bir tomondan, tuzilmalarning yangilanishi sodir bo‗lsa, 
ikkinchi tomondan, tashqi muhitdan so‗rilgan, to‗plangan va tirik organizm 
tomonidan asta-sekin iste‘mol qilinadigan erkin energiya hosil bo‗ladi. Ushbu 
erkin energiya tufayli o‗zini saqlab qolish va o‗zini ko‗paytirishga qodir bo‗lgan 
bunday tartibli tuzilmalarni yaratish mumkin. 
Ushbu jihatda tizimli yondashuvdan foydalanish qandaydir umumiy vazifani 
bajarish orqali bir butunga birlashtirilgan tuzilmalar, darajalar, jarayonlar, 
hodisalar elementlarining etarlicha to‗liq to‗plamini hisobga olishni talab qiladi. 
Shu bilan birga, organizmning yaxlitligi uning individualligini aks ettiradi va 
alohida organizmlar o‗rtasidagi "makon, vaqt va harakatlardagi" farqlar haqida 
gapirishga imkon beradi. Turli omillar ta‘sirida tirik organizmning ehtimoliy 
holatini baholash uchun mo‗ljallangan tizim modelini qurishda nafaqat prognoz 
obyektining ichki tuzilishini, balki uning atrof-muhit bilan aloqalarini ham 
tavsiflovchi eng muhim tushunchalarni tanlash muhimdir. turli tabiatdagi 
obyektlar, shuningdek, adekvat va etarli bo‗lmagan ekologik sharoitlarda xatti-
harakatlar. 
Darhaqiqat, tirik organizm ma‘lum sharoitlarda yashaydi va rivojlanadi, 
chunki turli patologik jarayonlarni o‗rganishda atrof-muhit omillarining ta‘sir 
darajasini hisobga olish kerak: havo harorati va namligi, atmosfera bosimi, fasl, 
kunning vaqti va boshqalar. yoqilgan. 


Prognoz obyekti - sog‘lom organizmning turli xil ekologik ta‘sirlarga 
moslashish jarayonidagi holati - ikkita cheklovchi qiymatga ega: salomatlik va 
kasallik. Ushbu qiymatlar o‗rtasida organizmning atrof-muhit sharoitlariga 
moslashish darajasi bilan belgilanadigan turli xil prenozologik holatlar mavjud. 
Insonning moslashuvi muammosi eng muhim zamonaviy muammolardan biridir. 
Gap insonning har xil tashqi sharoitlarga moslashishini o‗rganish haqida 
bormoqda. Bu keng doiradagi masalalarni o‗z ichiga oladi: tashqi muhitning inson 
organizmiga ta‘sirini baholash; insonning turli sharoitlarda o‗sishi va rivojlanishini 
baholash; ularning ishlashga va birinchi navbatda sog‘likka ta‘siri; populyatsiya 
genetikasi; oziqlanish; epidemiologiya. 
Yagona hujayra, organ yoki butun organizmni ko‗rib chiqamizmi, 
yuqoridagi omillarni hisobga olmasdan turib, ularning faoliyatini etarli darajada 
tavsiflab bo‗lmaydi. 
Ushbu darajalarning har qandayida patologik og‘ishlar mumkin. Bu holda 
ularning paydo bo‗lishining asosiy sabablari bo‗lishi mumkin, masalan: travma 
(tuzilmaviy tashkilot darajasida), gipertermiya (energetika darajasida), inson 
operatorining axborotni haddan tashqari yuklanishi (axborot darajasida). Biroq, 
aksariyat hollarda patologiyaning rivojlanishi quyidagi bosqichlardan o‗tadi: 
a) vaqtning mos kelmasligi; 
b) axborot oqimining buzilishi 
c) energiya almashinuvining buzilishi; 
d) moddalar almashinuvining buzilishi; 
e) strukturalarni yo‗q qilish. 
Shu bilan birga, tirik tizimlardagi boshqaruv jarayonlari deganda maqsadli 
va maqsadga muvofiq ta‘sirlarning shunday tashkil etilishi tushunilishi mumkin, 
buning natijasi tizimning bir holatdan ikkinchi holatga o‗tishidir. 
Funktsional tizim faoliyati natijasida butun organizmning holati nazorat 
harakatlarining optimalligi, nazorat mexanizmlarining organizmning atrof-muhit 
bilan muvozanatini ta‘minlash qobiliyati, uning atrof-muhit sharoitlariga 
moslashishi bilan belgilanadi. 
Oddiy 
hayotiy 
faoliyat 
holati 
organizmning 
atrof-muhit 
bilan 
reaktsiyalarining nisbiy muvozanatining mavjudligi, tizim ichidagi gomeostazni bir 
vaqtning o‗zida saqlab turishi bilan tavsiflanadi. Bu yerda shuni ta‘kidlaymizki, 
agar ichki muhitning barqarorligi organizmning mavjudligi qonuni bo‗lsa, 
gomeostazning dasturlashtirilgan buzilishi organizmning rivojlanish qonunidir. 
Shuning uchun ichki muhitning doimiylik qonuni bilan bir qatorda gomeostazning 
og‘ish qonuni ham mavjud. 
Shunday qilib, tananing holatini uchta parametr bilan aniqlash mumkin: 
• tizimning ishlash darajasi, 


• tartibga solish mexanizmlarining kuchlanish darajasi; 
• funksional zaxira. 
Tirik organizmning holatlarini prognostik baholashga tizimli yondashuvning 
asosiy ma‘nosi shundan iboratki, agar prognozlash obyektining hozirgi holati 
ma‘lum bo‗lsa, yani prenozologik tashxis qo‗yilgan bo‗lsa, keyin tananing normal 
ishlashiga qaytishga imkon beradigan terapevtik aralashuvlar uchun optimal 
strategiyani aniqlash kerak. 
Shunday qilib, prognozlashning vazifasi bashorat qilinadigan obyektning 
xatti-harakatlari dinamikasi parametrlarini aniqlashdan iborat, chunki tirik 
organizm nafaqat organizmdagi, balki genetik jihatdan ham tartibga solish 
tizimlarining faoliyati tufayli o‗z holatini saqlab turishga qodir, ekologik va 
evolyutsion darajalar. 
Organizmda sodir bo‗ladigan o‗zgarishlar ko‗plab ichki va tashqi 
omillarning o‗zaro ta‘siri natijasi bo‗lgan tebranishlar bo‗lganligi sababli, tabiiy 
ravishda savol tug‘iladi: har bir shaxsning tirik tizimining holatini belgilovchi 
ta‘sirlar qanday umumlashtiriladi? Va shaxs ko‗p sonli parametrlar bilan 
tavsiflanganligi sababli, vazifa asosiy, eng muhim (axborotli) ko‗rsatkichlarni 
aniqlashdir. 

Download 385.4 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling