Sharq va G‘arb adabiy-nazariy tafakkuri tarixidan

www.arxiv.uz

Sharq va G‘arb adabiy-nazariy tafakkuri tarixidan
Reja:

1. 
   Sharq va Farb adabiy aloqalari tarixini davrlashtirish.
   
2. 
   Sharq mamlakatlarining qadimiyligi.
   

«Nur Sharqdan» deyiladi Yunon naqllaridan birida. Darhaqiqat, quyosh Sharqdan chiqadi. Aql quyoshi ma`rifat ham Mashriqda tug`ilib Mag`ribga yo`l olgandir. San`at va madaniyat dastlab Xitoy, Xindiston, Markaziy Osiyo, Arabiston, Misr kabi o`lkalarda maydonga kelgandir. Lekin Sharq olamiga ziyo berib, uni mumtoz aylagan tafakkur tug`ilgan joyida qolib ketmadi, balki umuminsoniyat aqli-shuuri, mushtarak mulki sifatida zamonlar osha Farbga ham yetib bordi. Farbning mo`tadil, osoyishta tuprog`ida yangidan-yangi samaralar berdi. Farb-Sharqning bu «oldi-berdi»si to hanuzgacha davom etmoqda. Bugungi Yevropaning xolis fikrlovchi eng mashhur olimlari qadim antik madaniyatning maydonga kelishida Xorazm sarhadlarida ko`z ochgan zardushtiylik ta`limotining hal qiluvchi ta`sirini ko`radi. O`z navbatida Farb antik madaniyati insoniyat tafakkurining ajralmas bir sahifasi bo`lib tarixga kirdi. O`rta asrlar islom fani unga yangi hayot baxsh etdi. Aristotel, Platon, Ptolomey, Galen kabi o`nlab daholarni Arastu, Aflotun, Batlimus, Jolinus nomlari bilan Yevropaga qayta tanitdi. Ayni paytda Al-Xorazimiy, Ahmad Farg`oniy, Farobiy, Beruniy, Ibn Sino kabi tafakkur mash`allarini dunyoga berdi. Farb Yana Sharqqa ergashdi. Va bu uzluksizlik qonuniga amal qiluvchi hodisa 15-asrlargacha davom etdi.
Ko`pincha olimlarni eng qadimiy madaniyat qayerda paydo bo`lgan: sharqdami yoki g`arbdami degan savol o`ylantiradi. XIX asr o`rtalariga kelib, Yevropada qiyosiy adabiyotshunoslik alohida fan sifatida taraqqiy topdi. Farbda maxsus komparavistika (qiyosiy adabiyotshunoslik) maktablari yuzaga kela boshladi. Ayniqsa fransuz olimlari Pol Azar, Georg Brandes, Paul Van Tigem adabiyotshunoslikni yangi kashfiyotlar bilan boyitdilar.
Ammo jahon adabiyoti tarixini yaratishga bel bog`lagan bu olimlar dunyoning faqat bir qit`asi, ya`ni Yevropa (shunda ham Farbiy Yevropa) madaniyatini tan oldilar, xolos. Boshqa xalqlar tomonidan bunyod etilgan ma`naviy boyliklar ular tadqiqotlaridan chetda qoldi. Necha asrlar muqaddam gullab-yashnagan muazzam Sharq madaniyati umumiy oqimdan surib chiqarildi. Komparavistlar uni o`rganishga arzimaydi, deb hisobladilar. Bu mustamlakachilik, irqchilik siyosatini yurgizuvchi «yevropotsentrizm» oqimining ta`siri edi. Mustamlakachilik mafkurasini ifodalovchi mazkur oqim vakillarining fikricha, Sharq xalqlari azaldan qoloq bo`lganlar; ularning bashariyat taraqqiyotida hech qanday ulushlari yo`q. Adabiy ta`sir masalasida ular faqat Yevropaning Sharqqa ta`siri xususidagina gapirish mumkin, deb bildilar. Sharqni o`rganish, ularcha, etnografik ma`lumotlar to`plash hamda ekzotik jimjimadorlikni ko`rib, ko`zni quvontirishdan iborat. Sharq xalqlari madaniyatiga past nazar bilan qarash adabiyotshunoslargina emas, balki yevropalik faylasuflar, tarixchilar orasida ham birmuncha keng tarqalgandir. Masalan, Fr. Shlosser degan tarixchi: «Sharq davlatlari mustabidlik (despotizm) hamda iyerarxiya asosiga qurilgan. Din bu yerda hamma narsani o`z ta`siriga olganidek, urf-odat, adabiyot, mafkura, axloq, hokimiyat tarzi va hatto, san`at ham doimiy, o`zgarmas deb qaralgan… Ular o`z madaniyatlarining doim ana shunday turg`un bo`lishini xohlab keldilar, boshqalar ta`sirini qabul qilmadilar»,-deb yozadi. Farbda bunday qarashlar ko`p vaqtgacha hukmron aqida bo`lib keldi. Ular o`z madaniyatlarining Sharqdan kelib chiqqanligini zo`r berib inkor etdilar va jahon tarixini faqat Yevropa xalqlari tarixi tashkil etadi, deb tushuntirdilar.
Xalqlar orasiga fitna soluvchilar Sharq va Farb azaldan bir-birlariga dushmandir, ular qo`shilolmaydilar, deb chiqdilar. Bu fikrlar 1841 yilda chop etilgan «Russkiy vestnik» nomli jurnalning 1-sonida nashr etilgan «Yevropa, Rossiya va Ulug` Petr» degan maqoladan iqtibos qilingan. Bu maqola o`z vaqtida V.G. Belinskiy (Sob. sochin., II tom, M., GIXL, 1948, 178-179-b.b) tomonidan qattiq tanqid ostiga olingan.
Ammo Yevropa ilmu adab ahlining hammasi ham Sharqqa nisbatan bunday munosabatda bo`lmagan. Ayniqsa g`arb sharqshunos olimlarining xizmati kattadir. Ularning izlanishlari tufayli ko`plab durdona asarlar Yevropa tillariga tarjima qilindi. Yevropa kitobxonlari tarjima vositasida Sharq xalqlari ijodiyoti bilan tanishar ekanlar, bundan ming yillar muqaddam Osiyo ko`ksida yetuk madaniyat barpo etilganligi, teran, nozik insoniy tuyg`ular, ulug` gumanistik g`oyalar baralla kuylangan yuksak adabiyot yaratilganligining guvohi bo`ldilar. Bugina emas, Sharq adiblari asarlari g`arbliklar didi va zavqiga g`oyat mos bo`lib tushdi. Yevropa adiblari sharqliklar ijodiga taqlid qildilar, ulardan ilhomlandilar. Ulug` nemis shoiri I. Gyote Xo`ja Xofiz devonini Fon Xammer tarjimasida mutolaa etib, azbaroyi ta`sirlanganidan o`zini SHeroz bulbulining muridi, deb e`lon qildi. U Xofiz orqali butun Sharqqa bir umr muhabbat bog`lab, «Farbu Sharq devoni»ni bitadi.
Buzildi Farb, Janub va Shimol,
Taxtu tojlar bo`ldi poymol.
Sen yiroqqa, kunchiqarga bor!
Unda qo`shiq, sevgi bor, may bor.
U tabarruk havoni shimir,
Va boshlagin yangidan umr…
(«Xijron» she`ri. M. Shayxzoda tarjimasi.)
Ulug` adiblarning Sharq adabiyotiga qo`ygan e`tiqodi komparavist adabiyotshunoslar yuzini ham Sharqqa o`girdi. Tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, insoniyat jamiyati doimo o`sishda, o`zgarishda, yangilanishda bo`ladi. Xar bir madaniy ko`tarilish o`zigacha bo`lgan yutuqlarni jamlagan, boyitgan va yangi-yangi oqimlarni birlashtirib, olg`a siljishda davom etgan. Sivilizatsiya tarixiga Sharq va Farb xalqlari galma-gal hissa qo`shib kelganlar. Jahon xalqlari orasidagi iqtisodiy va madaniy aloqa tobora rivojlana borgan va u hozirgi paytda yangi kuch bilan mustahkamlanmoqda. Ammo zamonlar o`tishi bilan adabiy-madaniy bog`lanishlar xarakteri, mazmuni o`zgarib turgan. Jumladan, O`rta asrlar madaniyatini yuksaltirishda Sharq yetakchi bo`lib, tashabbusni o`z qo`lida saqlagan ekan, keyingi davrga kelib, Farb oldinga o`tib oladi. Sharqu Farb adabiy-madaniy aloqalari juda katta davrni qamrab oladi. Professor N.Komilov bu aloqalarni davrlashtirib quyidagicha tavsif qilgan:
Eng qadimgi davrlardan ellin madaniyatigacha bo`lgan O`rta dengiz atrofidagi xalqlar madaniy aloqalari;
III-VI asrlardagi Yunon- O`rta Osiyo, Yunon-Eron, Yunon-hind aloqalari;
VIII-IX asrlarda Yunon-arab aloqalari;
XI-XII asrlarda Ispaniya orqali amalga oshgan Sharq-Farb aloqalari;
XIV-XVIII asrlardagi aloqalar;
XIX asr madaniy aloqalari;
XX asr Sharqu Farb aloqalari.
Demak, hali tadqiqotchilar oldida har bir davrni to`laqonli,
sinchkov o`rganish singari dolzarb muammolar turibdi.