Sharqiy Osiyo mamlakatlari kalendarlari Reja: Xitoy kalendari. Yaponiya kalendarlari

Sharqiy Osiyo mamlakatlari kalendarlari
Reja:
1. Xitoy kalendari.
2. Yaponiya kalendarlari.
3. Sharqiy Osiyo mamlakatlari kalendarlaridagi oltmish yillik
sikl.
Xitoy kalendari. Xitoy, Misr, Bobil va Hindistonda astronomiya fani
salkam bir vaqtda paydo boigan. Insonlarning ehtiyojidan kelib chiqib,
bu fan taraqqiy etgan. «Shuszin» (Tarix kitobi) nomli tarixiy kitobda
ma’lumot berilishicha, Xitoy kohinlari Quyoshning qachon tutilishini
oldindan ayta oigan. Bu ularning asosiy vazifalaridan biri edi.
Eramizdan avvalgi 360-yilda xitoyliklar birinchi yulduz katalogini
tuzib chiqadi. Qadimgi Xitoy fanining asosiy yutuqlaridan biri
ularning tuzgan kalendaridir. Bir qancha Xitoy solnomalari, arxeologik
ma’lumotlarga ko’ra Shan-In sulolasi davri (er.avv. XVIII-XII asrlar)da
yilning uzunligi 365 kun qilib belgilansada, oylar 29-30 kundan iborat 12
oydan tashkil topgan. Vaqti-vaqti bilan qo'shimcha oylar joriy qilingan.
Ular osmon jismlarini kuzatishi natijasida Oy oylarini 29.5, Quyosh
yilini 365,25 sutka ekanligini hisoblaganlar. Xitoyda asosan Oy-quyosh
kalendaridan foydalanilgan. Oy-quyosh kalendari asosida tuzilgan Xitoy
yilida bir yil 29 va 30 kunlik 12 oy, ya'ni 354 kundan iborat bo'lgan.
Quyosh yili Oy vilidan 10 kun 21 soat uzun boigani uchun. o‘n to’qqiz
yilda yetti marta qo‘shimcha o'n uchinchi oy qo‘shilgan:
12 yil • 12 oy + 7 yil • 13 oy = 235 yil.
O’n to’qqiz yilning uchinchi, oltinchi, _sakkizinchi, o‘n birinchi,
o‘n to’rtinchi, o’n oltinchi, o’n to’qqizinchi yillarida qo’shimcha oylar
bo’lgan. Shuningdek, qo’shimcha oylar Quyoshning qishki tik turishidan
keyin kelgan. Kalendar oylari hiloldan boshlangan. Oylarning maxsus
nomlari bo’lmagan. Ular tartib raqami bilan (birinchi, ikkinchi, uchinchi)
nomlangan. Bir oy 10 kunlik davr (hafta)ga bo’lingan va oyning birinchi,
o’n birinchi, yigirma birinchi kunlari maxsus ieroglitlar bilan belgilangan
va dam olish kuni hisoblangan.
«Chjuan-yuy li» nomli kalendar qadimgi kalendarlardan biri
liisoblanadi. U mukammalligi jihatidan yarim asr keyin yaratilgan
Yulian kalendari bilan bahslasha olardi. Xitoyda Sin sulolasi (er.avv.
246-201) davrida yigirma to‘rt mavsumga bo‘lingan qishloq xo‘jaligi
kalendari ishlab chiqilgan. linda yillarni, mavsumlarni Oy harakatiga
ko'ra bo'lishgan. Dehqonlar shu kalendardan urug‘ ekish. hosil yig'ish va
boshqa qishloq xo'jaligi ishlarida foydalanishgan. Bunday kalendarlardan
hugungi kunda ham dehqonlar foydalanishadi.
Eramizdan avvalgi 104-yilda kalendar islohoti o'tkaziladi va «Tay ehu-li». keyinchalik, «Santun» nomini oigan kalendar qabul qilinadi.
Kalendar mualliflari tropik yilining uzunligini, har bir qishloq xo‘jaligi
mavsumining boshlanish vaqtini va sinodik oyning uzunligini aniq
hisoblab chiqishgan. Ular bir oyni 29,4381, ya'ni 29,530864 sutka
liisoblaganlar. Bu zamonaviy hisobdan 24 sekund farq qilgan. Santun
kalendaridan ikki asr davomida foydalaniladi. Kalendar nazariyasi ustida
astronom va matematik Szu Chun-chji ishlagan. U Santun kalendaridagi
kamchiliklarni bartaraf qiladi.
Xitoyda original kalendarlardan biri oltmish yillik davriy kalendar
liisoblanadi. Oltmish yillik davriy kalendar eramizdan avvalgi 3-2 ming
yillikda qabul qilingan. Mazkur kalendar Xitoydan tashqari Yaponiya,
Koreya, Mo'g’ulistonda keng tarqalgan.
Kalendar boshqa kalendarlardan tuzilishi jihatidan butunlay farq
qiladi. Unda yil bir davriylik (sikl)ni tashkil qiladi va u oltmish yildan
iborat. Butun oltmish yil ikki «ver» va «fazoviy» tarmoqlarga bo'linadi.
Davriylikda beshta «fazoviy tarmoq» mavjud. Bular: daraxt (mu), olov
(xo), yer (giu), metall (szin), suv (shuy)dir. Har bir fazoviy tarmoq ham
ikkiga bo‘linadi. Masalan, daraxt - o‘simlik, daraxt - buyum shaklidagi,
olov - tabiiy olov va yoqilgan olov, metall - tabiatdagi va metall buyum,
yer - haydalgan va haydalmagan yer, suv - oqayotgan va oqmayotgan suv
tarzida.
Oltmish yillik davriylik kalendarida o‘n ikkita yer tarmoqlari ham
boMgan. Ular biror bir hayvon nomi bilan atalgan. Masalan, sichqon
(szi), sigir (chou), yoMbars (in), quyon (mao), ilon(chen), ot(u), qo'y(vey),
maymun(shen), tovuq(yu), it(svuy), to'ng'iz(xav). Kalendarda oltmish yil
davomida «yer tarmoqlar»i besh marta takrorlanadi. Oltmish yil davomida
«fazoviy» va «yer» tarmoqlaridagi uyg'unlik hech takrorlanmavdi.
Sharqiy Osiyo mamlakatlari kalendarlaridagi oltmish yillik sikl.
Sharqiy Osiyo mamlakatlari kalendarida oltmish yillik siklning kelib
ehiqish tarixi quyidagicha: qadimda olam suv. olov, tuproq, metall va
* og’och kabi beshta unsurdan tashkil topgan deb hisoblangan hamda ular
iiobiy va salbiy xususiyatlarni mujassamlashtirgan. Quyidagi jadvalda
oltmish yillik Xitov davriy kalendaridagi yillarning nomlanishi berilgan.
Yupiterning 12 yillik harakat yoli 30° dan qilib, 12 bo‘lakka
bo"litigan (360° ■ 12 = 360°) va har bir boTagiga «fazoviy tarmoq»
ileb ataluvchi o‘n ikki oyning belgilari qo'yib chiqilgan. Kevin milod
boshlarida bu belgilarga hayvonlarning nomlari qo'shib qo'yilgan. Bular
Ouyoshning yillik ko'rinma harakati yo‘lida joylashgan ushbu yulduz
turkumlari egallagan hududlarga mos keladi: liamal, savr, javzo, saraton,
asad, sunbula, mezon, aqrab, qavs. jadiy, dalv va hut. Sharqiv Osiyo
mamlakatlari xalqlari «fazoviy tarmoq», «yer tarmoqlar»i belgilaridan
tashkil bo'lgan (60x5) yilni o'z ichiga oigan siklik jadval kalendarni
tuzganlar. Mazkur kalendar ma’lum yil «fazoviy tarmoq»ning vertikal
ustuni va «yer tarmog‘i»ning gorizontal yo‘li kesishgan katakda joylashib,
qo‘shma «quvon-olov», «maymun-metall» yoxud «olov-suv» kabi nomlar
bilan ataladigan bo‘lgan va aynan shu nomlarga mos ravishda, 60 yildan
so‘nggina qaytarilgan. 60 yillik siklga ega bo‘lgan bu kalendar hozirgi
kunda Xitoy, Yaponiya, Koreya, Vetnam va Mo‘g‘ulistonda qo‘llaniladi.
Xitoy va Koreyada «fazoviy tarmoq»ni tashkil etgan unsurlar ikkilamchi
ijobiy va salbiy xususiyatlarga ko‘ra ikkiga bo'lingan holda, Yaponiyada
ular yosh xususiyatlariga ko‘ra katta va kichik nom bilan, Mo‘g‘ulistonda
esa besh unsur faqat ranglar bilan ko‘k (ba’zan yashil), qizil, sariq. oq va
qora bilan qoilaniladi.