Shaxs rawajlanıwı haqqında túsinik Reje

3. Bala shaxsın rawajlandırıwda jas dáwirleri psixologiyasi
Arnawlı bir bir jas dáwirine has bolǵan anatomik, fiziologikalıq (fizikalıq) hám psixologiyalıq ayrıqshalıqlar jas qásiyetleri dep ataladı. Áne sol jas ayrıqshalıqlardı esapqa alǵan halda tálim hám tárbiya jumısı shólkemlestiriledi. Sonda bala rawajlanıwına tárbiya tásiri kúshli baladı.
Balalardıń tárbiyasına tuwrı jantasıw, onı tabıslı oqıtıw ushın bala rawajlanıwındaǵı túrli jas daǵı dáwirlerine has ayrıqshalıqlardı biliw jáne onı esapqa alıw zárúrli bolıp tabıladı. Sebebi bala orginizmining ósiwi de, rawajlanıwı da, psixik taraqqiy etiwi de túrli jas dáwirlerinde túrlishe baladı. Abu Ali Ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K. D. Ushinskiy, Abdulla Avloniylar da balanı tárbiyalaw zárúr ekenligin uqtirib ótkenler.
Balanıń ózine has ayrıqshalıqın esapqa alıw júdá quramalı. Sebebi bir hil jas daǵı balalar da psixik tárepten túrlishe bolıwı múmkin.
Mısalı, kóriw hám esitiw qábileti, aktivligi, tez ańǵarıw, tómen oylawı, albıraǵan yamasa saldamlılıǵı, sóylemshek yamasa kamgapligi, serǵayrat yamasa ǵayratsızligi, jalqaw yamasa ıqlaslılıǵı, pala-partish hám shala isleytuǵın, jıyınchoqligi yamasa jumısqa tez aralasıp ketiwi, qábileti sıyaqlılar nerv iskerligi sistemasınıń tásiri bolıp, oqıtıwshı yamasa tárbiyashi olardı biliwi zárúr.
Balanıń individual - ózine has ayrıqshalıqın biliw ushın temperamentning ulıwma tipleri hám balanıń ózine has ayrıqshalıqın úyreniw metodikasın biliw zárúrli. Temperament (lot. «temperamentum» «qismlarning bir-birine munasábeti» mánisin anglatib, shaxstıń individual psixologiyalıq qásiyetleri kompleksi bolıp tabıladı.
Sonıń menen birge, túrli jas dáwirleriniń ózine has rawajlanıw nizamlıqları da bar. Mısalı, 5-klass oqıwshıları menen 10 -klass oqıwshısın teńlestirip bolmaydı. Sol sebepli balanıń fizikalıq hám psixik kámalı tómendegi dáwirlerge bólinedi:
1. Gódeklik dáwiri - bópelik (1 ay) dáwiri tawsılǵannan tap bir jasqa deyingi dáwir.
2. Baqshagacha bolǵan jas dáwiri - 1 jastan 3 jasqa shekemgi.
3. Mektepke shekemgi tálim jası - 3 jastan 7 jasqa shekemgi.
4. Kishi mektep jasındaǵı oqıwshılar -7-11-12 jasqa shekemgi.
5. Orta mektep jasındaǵı oqıwshılar (óspirimler) 14-15 jas.
6. Úlken jas daǵı mektep oqıwshıları (óspirimler) - 16 -18 jas.
Kishi mektep jasında oyın iskerliginiń ornın endi oqıw iskerligi iyeleydi. Bul júdá qıyın ótiw dáwiri bolıp, balanıń boyı, salmaǵı tárepten onıń sırtqı kórinisi kem parıq etedi. Suyekleri qotmagani sebepli tez ziyanlanadı. Muskulları tez ósiwi sebepli serharakat baladı. Bas mıyı tez rawajlanadı.
Fizikalıq ósiwine has bul ayrıqshalıqlar tárbiyashinen ıqtıyatlılıqtı talap etedi. Bul jasda bala bilim alıw hám úyreniwge qızıǵıwshı baladı.
Balalar qızıǵıwshılıǵın qánaatlantıratuǵın qızıqlı ushırasıw, aylanıw hám tamasha hám ekskursiyalarni shólkemlestiriw zárúr. Usı jas dáwiri oqıwshılarına emotsionallik has, olardıń pikirlewi obrazlı baladı, sezim-sezimleri mazmunı ózgeredi. Olar adamlar menen baylanıs etiwge qızıǵadılar.
Orta mektep jası (óspirimlik 12-15 jas ). Óspirimliktiń quramalılıǵı anotomik-fiziologikalıq hám psixologiyalıq ayrıqshalıqtaǵı kúshli ózgerisler menen baylanıslı. Balanıń ósiwi tezlashadi. Bul dáwirdi ótiw dáwiri de dep ataladı. Bul dáwirde jınıslıq etilish dáwiri baslanadı. Bul balanıń minez-qulıqına tásir etedi. Óspirim turmısında miynet, oyın, sport hám jámiyetlik jumısları úlken rol oynaydı. Geyparalarınıń ózlestiriwi pasayadi, ıntızamı bosanıwadı.
Házirgi dáwir óspirimleriniń ruwxıylıqında tómendegi jaǵdaylar kózge taslanadı :
1. Intellektuallıq rawajlanıw - oylaw qábileti, intellektual iskerlikti joqarı dárejede shólkemlestiriwdi talap etedi, biliwge qızıǵıwshılıqı artadı. Bul dáwirde tógaraklar, studiya, sektsiya, túrli ilajlar ótkeriw úlken áhmiyetke iye. Olardıń kitap oqıwǵa qızıǵıwshılıqı artadı.
2. Óz-ózin ańǵarıw, bahalaw, tárbiyalaw qáliplesedi. Ol ózin basqalar menen salıstıra baslaydı.
Biraq joqarıdaǵılar menen bir qatarda óspirim xarakterinde quramalı qarama-qarsılıqlar da ámeldegi baladı. Bul óspirim iskerligi, xulqida jańa páziyletler - jas ayrıqshalıqtıń tazadan baslanıwı esaplanadi.
Túrli tógaraklarga 21 procent óspirim qatnasadı, qalǵanları sport yamasa muzıka menen shuǵıllanadı. 40 procent oqıwshında klasstan tısqarı jumıslarda qatnasıwda da turaqlılıq joq.
Eń zárúrli qızıǵıwshılıq - teleeshittirishlarga qaratılǵan. TVni hár kúni 88 procent óspirim tamasha etedi.
Olar ápiwayı kunni óz ihtiyorlari menen qanday ótkerediler, degen sorawǵa juwap tabıw ushın ótkerilgen izertlew nátiyjeleri tómendegilerdi belgiledi: 85 procent óspirim waqtın óz jaǵdayında ótkeredi, 70 procenti kino yamasa televizor kóredi, 50 procenti sport menen shuǵıllanadı, 45 procenti uhlab yamasa yotib dem aladı. Sonıń menen birge, jaman baha almaslik ushın mektepke bartuǵın óspirimlerdiń sanı 15 protsentti quraydı.
Óspirimlerde geypara zatqa erisiwge salıstırǵanda talap rawajlanadı. Olar tárepinen social talaplardıń atqarılıwı nerv sistemasınıń rawajlanıwına tásir etedi. Sol sebepli mektep turmısı « qıyın» wazıypalarǵa tolıq baladı.
Bul jasda óspirimler úlkenler aldında óziniń erkinligin kórsetiwge háreket etedi. Óz-ózin tárbiyalawǵa bolǵan talap ósedi. « Erinshek», « qopal», « beetibor», « uqıpsız» degen úlkenlerdiń bahaların olar oǵrinib qabıl etediler.
Óspirim jasında ul hám qız balalar ortasında parq kúshayadi. VII klasstan intellektuallıq ilmiy tájriybeler pasayadi. Sol sebepli bul dáwirde balalar rawajlanıwına úlken itibar beriw kerek.
Óz-ózin tárbiyalaw nátiyjesinde ul balalar kúshli, erkin, itibarlı, batır ; qızlar bolsa - oǵada kónikuvchan, kishipeyil hám saldamlı bóle baslaydılar.
Sol sebepli óspirimge óz waqtın joybarlawda járdem beriw zárúr. 13-14 jasqa shekemgi óspirimde minnet sezimi, juwapkershilikti sezim etiw, saldamlılıq payda bóle baslaydı. Áhmiyetlisi, óspirim shaxsın húrmet hilish, kamsitmaslik, úlken bolıp qalǵanlıǵın tán alıw zárúr.
Úlken mektep jası - kolledj, licey oqıwshıları (óspirimlik dáwiri 15-18 jas ). Bul dáwir óspirimlerdiń dáslepki jası tolıwǵa jetken dáwiri bolıp tabıladı. Usı dáwirde jınıslıq yetilish tawsıladı. Olarda ǵárezsizlik sezila baslaydı. Óspirim jaslar turmısqa keleshek kózqarasınan qaray baslaydılar. Materiallıq dárejesin arttırıwǵa umtılıw kúshaya baradı. sezim-sezimlerinde de ózgeris júz beredi. Óz-ózlerin tárbiyalawǵa kirisiwediler. Ideal tańlaw hám oǵan eriw kúshayadi. Bul dáwirde olar ortasında tartıslar ótkeriw jaqsı nátiyje beredi. Óspirimler óz toparına ıntıladı. Sol sebepli de óspirimdiń barlıq umtılıwları belgili maqsetke jóneltirilgen bolıwı zárúr. Olarda oqıw pánlerin tańlawǵa salıstırǵanda mútajlik kúshaya baradı.
Óspirimlik bul intellektual iskerliginiń de rawajlanıw dáwiri esaplanadi. Olar óz pikirlerin ózbetinshe ańlatıwǵa háreket etip, shaxslıq páziyletlerin kórsetiw eta baslaydılar. Sonda oqıtıwshılar hám úlken jaslılar olardıń ele ǵór pikirleri hám dúńyaǵa kózqarasların tuwrı jóneltiriwleri zárúrli. Zero, bul dáwirde óz-ózin ańǵarıw, ruwxıy -etikalıq, social páziyletleri tez qáliplesedi.
Buǵan onıń iskerligi, jámáátte hám jámiyetlik jaylarında ózin tutıwı, adamlar menen tez baylanıske kirisiwi de dúmpish baladı. Ózin úlkenler sıyaqlı sezim etiw, ózine hosligini kórinetuǵın etiw, basqalardıń dıqqatın ózine qaratıwǵa háreket etedi. Etikalıq mashqalalardi óz qarawları kózqarasınan hal eta baslaydı. Turmıs mánisi, baxıt, minnet, shaxs erkinligin óz qızıǵıwshılıqları menen ólchaydilar. Sol sebepli olarǵa úlken jaslılardıń qalıs, tuwrı jónelis beriwleri oǵada zárúrli.
Usı dáwirde jaslar xulqi da quram tapa baslaydı. Bunda shaxstıń jámáát degi poziciyasi, jámáát shaxsları menen mámile-baylanısi zárúrli bolıp tabıladı.
Álbette, buǵan baylanıslı tálim shólkemsinde iskerlik kórsetip atırǵan jaslar social háreketi tásiri úlken áhmiyetke iye. Sebebi óspirim-jaslar ózbetinshe turmıs bosaǵasında bolıp, olardıń bul turmısqa tuwrı qádem qoyıwı onıń jámiettiiń aktiv puqarası bolıwınıń zárúrli shárti bolıp tabıladı.
Shaxstıń ijtimoyilashuvi. Shaxs social munasábetler processinde qáliplesedi. Sebebi tálim processinde balalarǵa jámiyette birge jasaw menen baylanıslı bolǵan jaǵday hám hádiyseler uyretiledi. Bul processda oqıwshı jámiyetke «kirishadi» hám ol menen óz-ara munasábette baladı. Olar belgili social tájiriybe (bilim, qádiriyat, etikalıq qaǵıyda, kórsetpe) asıradılar, yaǵnıy, sociallashadilar.
Sociallashuv uzaq dawam etetuǵın quramalı process. Sebebi hár qanday jámiyet rawajlanıw processinde social hám etikalıq qádiriyatlar, ideallr, etikalıq normalar hám qaǵıydalar sistemasın islep shıǵadı, hár bir bala joqarıdaǵı qaǵıydalardı qabıl etip, úyrenip usı jámiyette jasaw, onıń aǵzası bolıw múmkinshiligine iye baladı. Onıń ushın jámiyet ol yamasa bul formada shaxsqa maqsetke muwapıq tásir etedi. Bul tásir tálim jardeminde ámelge asadı. Ekinshi tárepden, shaxstıń qáliplesiwine túrli ideyalar, social ortalıq tásir kórsetedi.
Adamlar ijtimiy normalar hám etikalıq qaǵıydalar menen munasábetke kirisiwediler jáne onı úyrenediler.
Zero, Ózbekstan Respublikasınıń «Kadrlar tayarlaw milliy programması»de da aytıp ótilgeni sıyaqlı, úzliksiz tálimdi shólkemlestiriw, rawajlandırıw hám de tálimdiń sociallashuviga erisiw aktual másele bolıp tabıladı. Tálim alıwshılarda estetik bay dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriw, olarda joqarı ruwxıylıq, mádeniyat hám dóretiwshilik pikirlew qábiletin rawajlandırıw sıyaqlılar zárúrli social talaplar esaplanadı.
Shaxs rawajlanıwda iskerliknig ornı. Shaxs rawajlanıwda genetika, ortalıq, tárbiya menen bir qatarda insan iskerligi de zárúrli áhmiyetke iye baladı. Bul degeni insan qanshellilik miynet qilsa, onıń rawajlanıwı sonshalıq joqarı baladı.
Iskerlik ózi ne? Iskerlik shaxs tárepinen tábiy jáne social turmıstı maqsetke muwapıq tashkil etiletuǵın kúndelik, social yamasa kásiplik háreketlerdiń arnawlı bir forması, kórinisi. Insannıń qábileti hám jası olkáraınan tashkil atırǵan iskerlik mánisine kóre belgilenedi.
Iskerlik processinde insan shaxsı, hár tárepleme hám bir pútkil, pútin halda rawajlanadı. Lekin iskerlikti maqsetke muwapıq ámelge asırıwı ushın onı tuwrı shólkemlestiriw kerek. Lekin kóp jaǵdaylarda shaxstıń rawajlanıwı ushın múmkinshilikler jaratılmaydı, tárbiyalaniwshilerdiń social miynet, biliw xızmetleri sheklengen baladı.
Óspirim hám óspirimler iskerliginiń tiykarǵı túrlerine oyın, oqıw hám miynet kiredi. Olar baǵdarına kóre biliwge tiyisli, social, sport, kórkem, texnikalıq, ónermentshilik hám de jeke qızıǵıwshılıqǵa kóre saylanǵan tarawlardan ibarat. Iskerliginiń tiykarǵı túri - baylanıs bolıp tabıladı.
Iskerlik aktiv hám passiv bolıwı múmkin. Óspirim iskerligi ortalıq hám tárbiya tásirinde aktivlesiwi yamasa susayishi múmkin. Insan shaxsınıń rawajlanıwda onıń pútkil gewdesi menen jaxsı kórip, óz múmkinshiliklerin kórsetip, miynet qılıw, ózin shaxs retinde kórsete alıwı ol jaǵdayda óz iskerliginen qaniqish payda etedi. Onıń social miynet degi qatnasıwında aktivlik kózge taslanadı.
Tálim processinde aktivlik oqıwshına bilimlerdi tereń hám bekkem iyelewge, óz qábiletin kórinetuǵın etiwge jibeydi. Biliwge bolǵan aktivlik oqıwshınıń intellektuallıq rawajlanıwın támiyinleydi.
Aktivlik kórsetiwdiń tiykarın bolsa hámme waqıt mútajlik quraydı. Mútajliklerdiń túrli-tumanlıǵı iskerliginiń de túrlerin keńeytiredi. Soǵan kóre, oqıwshınıń túrli jas dáwirlerinde olardıń iskerligi túrlishe baladı.