Shayboniylar davrida buxoro xonligining boshqaruv tizimi: markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi

Seynt-Jon lateran arxbasilikasi
Ushbu bazilika Rimda joylashgan to'rtta buyuk bazilika orasida eng muhim hisoblanadi. Archbasilica nomini ulkan hajmi tufayli olgan va Rim nasroniyligining asosiy cherkovi hisoblanadi.

Adabiyotlar

1. 
   Ilk nasroniy me'morchiligi, Pitsburg universiteti, (nd). Pitt.edu-dan olingan
   
2. 
   Dastlabki nasroniy me'morchiligi, klassik tarix, (nd). Classichistory.net saytidan olingan
   
3. 
   G'arbiy me'morchilik - Rim va ilk nasroniylar, Britannica entsiklopediyasi, (nd). Britannica.com saytidan olingan
   
4. 
   Dastlabki xristian me'morchiligi va Konstantindan keyingi me'morchilik, A. Farber, 2018. smarthistory.org saytidan olingan
   
5. 
   Dastlabki xristianlik arxitekturasi, Vikipediya ingliz tilida, 2018. wikipedia.org saytidan olingan
   
6. 
   Seynt Jon lateran bazilikasi, Rim rasmiy veb-sayti, (nd). Rome.net saytidan olingan
   
7. 
   Bazilika di Santa Maria Maggiore, Rimning rasmiy veb-sayti, (nd). Rome.net saytidan olingan
   
8. 
   Qadimgi Piter Bazilikasi, Britannica Entsiklopediyasi, (nd). Britannica.com saytidan olingan
   

Yevropada feodalizm guilagan XI1-XV asrlar me’morchiligi «GOTIKA» me’morchiligi deb yuritiladi. «GOTIKA» iborasi ham shartli olingan Uning lug‘oviy ma'nosi italyancha so‘zidan olingan boiib, «Gotlarniki» degan mazmunni bildiradi. (Gotlar german qabilalarining biri). Bu ibora uygonish davrida kiritilgan bo‘lib, san’atda got qabilalari san’atning ta’siri kuchli bo'iganligini bildiradi. Gotika uslubi XII asming ikkinchi yarmida Fransiyada paydo boiadi va rivojlanadi. XIII-XIV asriarda esa qarbiy Yevropada yetakchi me’morlik uslubiga aylandi va ayrim mamlakatlarda bu uslub XV asrgacha davom etdi. Gotika uslubi XII asr o‘rtalaridan boshlab XIII asrda eng guHagan davrini boshidan kechirdi. Bu usulb turli mamlakatlarda o‘ziga xos koVmishga ega, lekin bu uning ichki to‘zilishi va umumiy tomonini inkor etmaydi. Me’morlik gotika usulbini belgilashda muhim o‘rinni egallaydi. Gotika uslubida qurilgan binolari roman uslubida qurilgan binolarga nisbatan uluqvor, katta va serhasham. Ularda ishlatilgan me’morlik shakillari yengil yuqoriga intiluvchan va serjilva383. Bu davr soborining funksional mazmuni ham o‘zgaradi. U shahaming ijtimoiy markaziga aylanadi. Bu yerda taot-ibodatdan tashqari shahar majlislari o‘tkazilar, munozaralar uyushtirilar hamda universitet leksiyalari o‘qilar edi. Endilikda sobor binosim qurishda faqat diniy qoyalarnigina emas, balki ijtimoiy hayot ruhi, katta kollektiv qudrati ham tarqib etiladi. Gotika soborlarining ilgariga intiluvchi shaklida esa davr kishilarining ozodlikka va yorugMikka intilishlari o‘z aksini topdi. Bunday taassurot berishda soborning minoralari muhim o‘rinni egallaydi. U soborning yanada baland, yengil bo‘lib ko‘rinishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, bu minoralarda funksional ahamiyatiga ega bo‘lgan, ya’niy ular shahami kuzatib turish uchun hamda yong‘in o‘chiruvchilar uchun ham mo‘ljallangan. Ba’zi minoralarning uch qismi xuroz tasviri bilan tugallanganligi ham shu mazmunni-ziyrak bo‘lib turish lozimligini bildirgan

Gotika me’morchiligida nayzasimon arka muhim o‘rinni egallaydi. Bu shakl egik deraza, ravoq va galereya, ayvon va peshayvonlarda qaytarilib, gotika me’morligida o‘ziga xos qaytarilmas ruh va yengillik kiratadi. Arkalar tortib chiqib ketmoqchidek tuyuladi. Bu xususiyatni gotika me’morligida keng ishlatilgan vertikal to‘g‘ri chiziklar(kontrast) yanada oshiradi.
Parijdagi Bibi Mariyam sobori (Notr Dam, de Pari, 1163-yili boshlanib ayrim qismlari 1314-yiIda tugallangan) ilk gotikaga mansubdir. Besh nefli, kichiq transepli bazilika tipidagi bu binoning old tomonida ikki minora mavjud. U soborning baland va «falakka intilayetgandek» boiib ko‘rinishiga xizmat qiladi. Peshtoq, darcha, deraza va eshikiar tepasiga nayzasimon arkalar uning yengil va dinamik ko‘rinishini ta’minlaydi.
Reyerndagi sobor (XIII asrda boshlanib, XIV asrda tugallangan) gotikaning eng rivojlangan davriga mansub. Uning uzunligi 150 m, minoraning balandligi 80 m. Bu sobor o‘z vaqtida halq birligini tarannum etuvchi ramziy belgi sifatida qabul qilingan. Bu binoda gotika uslubi o‘zining klassik ko‘rinishgini namoyon qildi

Materiallar - roman arxitekturasi kabi: barcha Fransiya soborlari silliqlangan mayda toshlardan qurilgan. Toshlar tanqisligi tufayii mustahkam boimagan toshlarni ham ishlatishga majbur boiinardi. Lekin qurilishlar juda baland boiganligi sababli katta og‘irlik tushishiga sabab boiardi. Shuning uchun elastik kladkalami izlash lozim bo‘lardi. Albatta qoniqarsiz materiallar og‘irliklami tarqatishga konstruksiyalaming buzilishiga arxitektorlarni chuqurroq fikrlashga majbur etardi. Poydevorlar Barcha cherkovlar uchun boigan fundamentlar hozirgi kungacha saqlanib kelgan afsonalarga qaraganda ayniqsa Amen soborida poydevor asosan tosh shag‘al yirik blokii oblitsovkalar qorishma pastga kengayib ketgan katta tomni egallagan bosim pastga tarqagan. Bunday kengaytirlgan poydevor bino ko‘rinishini mustahkam lagan. Bino oginasligi uchun poydevor qurilgan. Bu qimmatbaho usul har doim ham qoi kelmagan.Shu tariqa binolar poydevorlari mustahkam boia 1 1 i m ayniqsa, xavfli boiib. olmagan. Mo va Trua cherkovlari hozirda deformatsiyaga yuz tutgan, lekin konstruksiya mustahkamligi sababli olti asrdan beri yashab kelingan. Gotik g‘isht terish usullari Tosh tarashiash - gotika davrida fransuz arxitektorlari qat’iy ravishda roman davridagi silliqlanmagan toshlarni terish qoidasiga amal qiJinmagan. Toshlami tarashiash uchun zubilalar, tosh yorUvchi asboblar, bu usul faqatgina granit toshlar uchun ishlatilgan. Qorishma qatlamlari Tekis qalin tarqatilgan qorishma qatlami unga tushgan og‘irlikning meyorini ko‘paytiradi. Roman arxitektorlari qatorlar oradagi qorishmalar qalinligini ko‘pincha kamaytirganlar. Lekin gotik arxitektorlari hech qachon bu xatoni takrorlamaganlar. Gotik qurilishlarda metallskreplar yumshoq qo‘rg‘oshindan foydalanganlar. Bibi Maryam soborida turli oichamlardagi kladka qatorlarini tekislovchi ularni o‘zaro bog‘lash uchun temir skobali qo‘rg‘oshin ishlatganlar^85. Toshlarni ko‘tarish Bu usullarni qoMlashda Villara de Gonnekur va birqancha miniatyura vitrajlarda tasvirlani shicha zamonaviy ko‘tarma kranlar lebetkalar mexanik qo£llanmalari o‘z navbatida antik davridan yetib kelgan. Yodgorliklardan ko‘rinib turibdiki, gotik arxitektorlari o‘zlarining qurilmalarini hamda qurilish maydonlarini qanchalik kengaytirishga harakat qilganlar. Toshlarning yengilligi hisobga olinib, qimmatbaho qo'llanmalar ishJatilmagan. Faqatgina yengil yog‘ochlar bilan kifoyalanib qotishgan. Hattoki Bibi Maryam soborida qush uyasi shakli yog‘ocbdan o‘yilib, bu uyalar quriiish davrida keyinchalik esa qayta tiklash ishlarida kerakligi inobatga olinib qoldirilgan.

ROMAN USLUBI
Buyuk Karl imperiyasi uzoqqa cho‘zilmadi. Uning inqirozi inperator hayot vaqtida boshlandi. Vafotidan so‘ng uning o‘g‘il va nabiralari orasidagi nizoning kuchayishi mamlakat osoyishtaligini buzdi. Atrofdan kuchmanchilar hujumi ham halq boshiga oqir kulfatlar keltirdi. Bu davrdan boshlab san’at taraqqiyoti ham susaydi. Ilgari qurilgan binolar xarobaga aylana bordi. Nodir arxitektura yodgorliklari talandi yoki yo‘q bo‘lib ketdi. Faqat X asr oxirlaridan boshlab, Yevropada hayot iziga tusha boshiadi. Ko‘pkina yerlarda feodal munosabatlar shakillanib bo‘ldi. San’at arxitektura taraqqiyoti yangi bosqichga ko‘tarila boshiadi. X-XII asrlami o‘z ichiga olgan bu taraqqiyot bosqichi Roman asri me’morligi deb yuritiladi. Bu davr «Roman arxitekturasi» termini ilmiy manbalarda 1825-yili fransuz arxeologi Amiss Komon tomonidan qarb Yevropa me’morchiligini bildiruvchi omil sifatida qo‘llanildi. Bu davr Yevropa ijtimoiy hayotida cherkovning roli katta edi. Ayniqsa, Fransiya, Angliya, Germaniya, Ispaniyada yirik qurilish va u bilan boqliq bo‘Igan san’at turlari cherkov buyurtmasi bilan yaratildi. Roman davrida me’morchilik o‘mini egallaydi. Roman uslubidagi bino birmuncha, past ko‘rinishi jiddiy va oqir, Uning devorlari ham qalin va mustahkam, eshik, deraza va darvozalari ensiz. Funksional va dekorativ maqsadda qo‘llanilgan ustunlar ham dag‘al va yo‘g‘on bo‘lgan. Roman me’morchiligiga mos bo‘lgan bu xususiyatlar o‘ziga xos ko‘rinishga, xarakteri va kishiga beradigan psixologik ta’sirini belgilaydi. Roman davri me’morchiligining yana bir xususiyati uning ichki devorlarida tekis yuzaning serobligidir. Bu xususiyat esa monumental rang-tasviming rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. XI asrda bu davr o‘zining eng gullagan davrini boshidan kechirdi363. Vitraj ham me’morchilikning ajralmas qismiga aylandi. Bu davrda xaykaltoroshlik me’morlik bilan boqliq holda rivojlandi. Binoning peshtoq, ustun va kapitellari, devordagi maxsus tokchalar xaykaltoroshlik san’ati bilan bezatilgan. Miniatyura va mayda xaykaltoroshlik ham me’morchilik ta’sirida bo‘ldi. Roman me’morchiligi uslubining fuqoro qurilishiga ta’siri katta boidi. «Roman» iborasi shartli bo‘lib, lotincha «rimniki» degan so‘zdan olingan, bu davr me’morchiligida rim me’morchiligida keng qoilanilgan shakllar ishlatilganligini bildiradi deb taxmin qilinadi. Roman me’morchiligi Korolinglar davri yutuqlariga tayangan holda rivojdangan boisa ham lekin uning ko‘rinishiga mahalliy sharoit o‘rniga qarab antika, Vizantiya hamda arab mamlakatlari me’morchiligining ta’siri boidi. Feodal tarqoqlik esa roman me’morchiligida juda ko‘p mahalliy maktablaming yuzaga kelishi va musobaqasiga sabab boidi. Bu maktablar kanchalik rang-barang boimasin, ulaming asosida yagona prinsiplpr borligini inkor etib boimaydi. Bu hoi plan va konstruksiyada dekorativ shakllar xarakterida ko‘rinadi. Bu davr binolari toshdan yaratilgan boiib, qurilishda bazilika tipi asosiy o‘rinni egallaydi. Lekin Bazilika awalgi davrdagidan fark qilib, ko‘proq ikki transeptli hamda binoning cherkov xizmatkorlari, ruhoniylar uchun ajratilgan sharqiy qismi (xor) kengaytirlgan, qo‘shimcha xona va yertulalar qurilgandir. Roman me’morchiligining o‘ziga xos tomoni tomning egri rovoq gumbaz tarzida yopilishi va darchalaming joylashtirilishidadir. Bu qurilish texnikasi mukammalashib borishi bilan keng o'rinni egallaydi. Me’morchilikda qo‘llanilgan ustunlar va uning kapitellari har xil. Roman arxitekturasining rivoj langan davrida esa kapitel va ustunlar o‘ziga xos xaykaltoroshlik ko‘rinishiga o‘xshab bordi. Bu asrga kelib, feodal turadigan alohida o‘ziga xos uy tipi kasr paydo bo‘ldi. Odatda kasrning kattaxovlisi, uning o‘rta qismida pishiq va baland minorasimon bino quriigan bo‘lib, u bir necha qavatli, feodal yashaydigan ko‘p xonalardan tashkil topgan. Ushadavr shahar qurilishi ham feodal qo‘rqonga o‘xshash bo'Igan. Shahar atrofi kalin devor bilan o‘rab chiqilgan. Kurilgan binolar kam va sodda boMgan. Roman tas’viriy san’ati ham o‘ziga xos va konkretdir. Bu davr san’atida yetakchi o‘rinni xaykaltaroshlik birinchi navbatda burtnm tasvirlar egallaydi. U bevosita me’morchilik elimentlari sifatida qaralgan holda tomasliabinga katta mazmun yetkazadi. Ilk roman davrida X asr xaykallar me'morchilik formalariga qo‘shib ishlandilar. Masala kapitel ustun va h. q. XII asrga qilib esa, u mustaqillik kashf eta bordi, hamda me’morchilik ansambli bezagining ma’lum sistemasiga aylandi. FRANSIY. Mamlakatda feodalizmning klassik vatanidir. 0 ‘rta asr san’atining gullagan davrida uning san’ati g‘arbiy Yevropada yetakchi o‘rinni egallaydi. Fransuz me’morchiligida roman udubining o’ziga xos tomonlari yaqqol namoyon boiadi. 0 ‘zining dekorativ bezatilishi va konstruktiv to‘zilishi jihatdan rang-barang bo‘lgan fransuz me’morligi Yevropa qurilishi san’atida muhim o‘rinni egallaydi. Bu yerda yaratilgan me’morchilik tiplari Yevropaning ko‘pgina sha-xarqlarida tahlid uchun namuna bo‘lib qoldi. Puatyedagi Notr dam la Grant XI-XII asr ibodatxonasi roman stiliga xos xususiyatlarini namoyon qiladi. Ko‘rinishi jihatdan birmuncha past, tosh devorlari qalin va salobatli qilib ishlangan364. Shu davrlarda qoldirilgan kichiq tor darchalar bu devorlar qalinligini yanada burttirib, uning vazminligini oshiradi. Bu ibodatxona uch nefdan iborat o‘rtadagi nef ikki yon tomondagi nefdan biroz baland u yerdagi kichiq qurilish texnikasi mukammalashib borishi bilan keng o'rinni egallaydi. Me’morchilikda qo‘llanilgan ustunlar va uning kapitellari har xil. Roman arxitekturasining rivoj langan davrida esa kapitel va ustunlar o‘ziga xos xaykaltoroshlik ko‘rinishiga o‘xshab bordi. Bu asrga kelib, feodal turadigan alohida o‘ziga xos uy tipi kasr paydo bo‘ldi. Odatda kasrning kattaxovlisi, uning o‘rta qismida pishiq va baland minorasimon bino quriigan bo‘lib, u bir necha qavatli, feodal yashaydigan ko‘p xonalardan tashkil topgan. Ushadavr shahar qurilishi ham feodal qo‘rqonga o‘xshash bo'Igan. Shahar atrofi kalin devor bilan o‘rab chiqilgan. Kurilgan binolar kam va sodda boMgan. Roman tas’viriy san’ati ham o‘ziga xos va konkretdir. Bu davr san’atida yetakchi o‘rinni xaykaltaroshlik birinchi navbatda burtnm tasvirlar egallaydi. U bevosita me’morchilik elimentlari sifatida qaralgan holda tomasliabinga katta mazmun yetkazadi. Ilk roman davrida X asr xaykallar me'morchilik formalariga qo‘shib ishlandilar. Masala kapitel ustun va h. q. XII asrga qilib esa, u mustaqillik kashf eta bordi, hamda me’morchilik ansambli bezagining ma’lum sistemasiga aylandi. FRANSIY. Mamlakatda feodalizmning klassik vatanidir. 0 ‘rta asr san’atining gullagan davrida uning san’ati g‘arbiy Yevropada yetakchi o‘rinni egallaydi. Fransuz me’morchiligida roman udubining o’ziga xos tomonlari yaqqol namoyon boiadi. 0 ‘zining dekorativ bezatilishi va konstruktiv to‘zilishi jihatdan rang-barang bo‘lgan fransuz me’morligi Yevropa qurilishi san’atida muhim o‘rinni egallaydi. Bu yerda yaratilgan me’morchilik tiplari Yevropaning ko‘pgina sha-xarqlarida tahlid uchun namuna bo‘lib qoldi. Puatyedagi Notr dam la Grant XI-XII asr ibodatxonasi roman stiliga xos xususiyatlarini namoyon qiladi. Ko‘rinishi jihatdan birmuncha past, tosh devorlari qalin va salobatli qilib ishlangan364. Shu davrlarda qoldirilgan kichiq tor darchalar bu devorlar qalinligini yanada burttirib, uning vazminligini oshiradi. Bu ibodatxona uch nefdan iborat o‘rtadagi nef ikki yon tomondagi nefdan biroz baland u yerdagi kichiq