Shor topiraqlar klassifikatsiyasi

Shor topiraqlar quraminda awil xojalig`i eginlerine ziyan beretug`inday da`rejede jen`il eriytug`in du`zlar bolgan jerlerge shor topiraqlar delinedi. Shor topiraqlar Ukraina menen Kavkazda, Sibir menen Qazaqstanda, Volga boylari menen Orta Aziyada ha`r qiyli ta`biyg`iy zonalardin` ishinde (introzonal) koplep ushirasadi. Shor jerlerdin` uliwma maydani 52 mln. ga. SNG nin` territoriyasinin` 2,4% quraydi. Aral apashilig`ina baylanisli Qaraqalpaqstan topiraqlarinda da shorlang`an topiraqlardin` maydani ko`beymekte.
SHOR TOPIRAQLAR KLASSIFIKATSIYASI
Duzlardin` topiraqta toplaniw jag`daylari:
- ana jinistin` du`zli boliwi;
- organikaliq qaldiqlardin` mineralizatsiyalaniwi;
- samaldin` du`zdi ushiriwi;
- vulkanizm ha`diyseleri ha`m
- jer asti suwlari u`lken ta`sirin tiygizedi.
Shor jerler genezisi ha`m ximizmine qaray
kebirler
Solonetsler
solodlar
Kebirler.
Ustingi qabatinda 2% ten ziyat o`simlik ushin ziyanli jen`il eriytug`in duzlar toplang`an topiraqlarg`a kebirler delinedi. Kebirler gidromorf (suw ta`sirinde) ha`m avtomorf (duzli anna jinislar tasirinde) jollar menen payda boliwi mu`mkin. Gidromorf kebirlerdin` mineralizatsiyalang`an grunt suwlarinin` parlaniwinan payda bolg`an turin tipik duzli kollerdin` qurg`awinan payda bolgan turin-shor suwg`ariw na`tiyjesinde payda bolg`an tu`rin ekilemshi keberler deydi.
Keberilerde toplang`an duzlardin` ximiyaliq qurami, onin` sirtki korinisine u`lken ta`sirin tiygizedi. ma`selen, xloridler toplansa, qatiwashli keberler, karbonatlar menen sulfatlar aralassa qatiwashli orpan` kebirler, soda toplanip qalsa qar kebirler payda boladi. ta`biyg`iy haqiyqiy kebirler payda boladi. o`simliktin` o`nimdarlig`ina ta`sirin tiygizetug`in ha`r qiyli da`rejede shorlang`an jerlerde ushirasadi.
Bunnan basqa egin egiletug`in maydanlarda ha`r qiyli da`rejede shorlang`an jerler
ushirasadi, olardi u`sh gruppag`a bo`linedi:
1. Az shorlang`an – 0,3%
2. Ortasha shorlang`an – 0,3-0,6%
3. Ku`shli shorlang`an – 1% a`tirapinda.
Solonetsler.
Solonetslerde o`simlikler ushin ziyanli, jen`il eriwshi du`zlar topiraqtin`, kebirlerge usap betinde emes, al to`mengi qatlamlarinda toplanadi ha`m PPK ke natriy kationlari jutilg`an bolip keledi. Solonetslerde ayqin ellyuvial ha`m illyuvial gorizontlar bolinip turadi. Solonetslerdin` en` basli belgisi oonin` solonets (ilyuvial) gorizonti esaplanadi. Solonets gorizonttin` payda boliwi ushin topiraqta sodanin` payda boliwi sha`rt dep esaplanadi.
Solodlar.
Solodlar solonetslerdin` quramindag`i jutilg`an natriydin` vodorod ionlari menen almasiwinan payda boladi. Topiraqtin` reaktsiyasi qishqillanip ferroalyumosilikat yadronin` buziliwina alip keledi. Bug`an solodlarda o`setug`in tog`ay ag`ashlarinan qalg`an qaldiqlar u`lken ta`sirin tiygizedi. Na`tiyjede joqarida osoledeliy gorizont payda boladi.
Shor jerlerdi awil xojalig`inda paydalaniw.
Shor jerlerdi awil xojalig`i aylanisina qosiw ushin ju`da` u`lken agormeliorativlk jumislardi ju`rgiziwge tuwri keloedi. 1. Kebir jerlerdi shordan tazalaw ushin u`lken normalar menen jayip suwg`ariwg`a tuwri keledi. Bug`an bir jag`inan suw jetpesse, ekinshi jag`inan grunt suwlarinin`ko`terilip ketpewi ushin u`lken drenaj ha`m kollektor tarawlarin iske qosiw kerek. 2. Solonets ha`m solodlardag`i shorlar tek juwiw menen ketpeydi. Olardi aldin` ximiyaliQ melioratsiyalawg`a tuwra keledi. Bunin` ushin solonetslerge gips, solodlarg`a izvest saliwg`a tuwra keledi. Olardi topiraqqa aralastiriw ushin solonetsli ha`m solodelniy gorizontlardi teren` etip su`riw talap etiledi.