Shoxi Jalil Podsho-Pirim maqbarasi

Buvayda majmuasi Qoʻqonning shimolida joylashgan boʻlib, bizgacha saqlanib qolgan ikki xonali uchta maqbara diqqatni tortadi: Shohi Jalil, Boʻston-buva va Bibi-Buvayda.

Qadimda Ipak yoʻlining asosiy yoʻllaridan biri bu yerdan oʻtgan va bu mintaqada savdo va madaniy aloqalar rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etgan. Podsho pirim mozori («Tsar-mentor») — Buvayda tumanidagi Shohi Jalil maqbarasi joylashgan qabriston nomi. Shoir Ziyovuddin Hukandiy (1867-1923) oʻz she’rlarida Fargʻonaning imomi Podsho pirim (Shohi Jalil)ni tilga oladi. Aholi orasida Podsho pirim mozorining muqaddasligiga shubha qilgan yoki uni haqorat qilgan kishi muqarrar ravishda jazoga tortiladi (qarg'ish, teskari fotiha, duoyi bad) degan fikrlar keng tarqalgan. Shu bois Qoʻqon xonligi tarixida podsho pirim mozori alohida oʻrin tutadi.

Shoxi Jalil Podsho-Pirim maqbarasi
Tahrirlash
Podsho-Pirim majmuasi binolarining eng qadimgi joylari XV-XVI asrlarga taalluqli.

Bu majmuaning oʻzagini Fargʻona vodiysidagi islom daʼvatchisi Shohi Jalil maqbarasi tashkil etadi. Imom vafotidan keyin xalq uning qabrini ehtirom qiladi. Keyinchalik qabr ustiga maqbara o'rnatilib, uning yonida asta-sekin qabrlar soni kengayib bordi. Majmua ikkita hovlidan iborat: koʻndalang yoyilgan toʻrtburchak shaklidagi hovli, XV asrga oid portal gumbazli darvozaxona va XX asr boshlarida old tomondan ochilgan masjid yaqqol ko'rinib turadi.

Buston-Buva maqbarasi
Tahrirlash
Mahalliy keksalar Shohi Jalilning ukasi Boʻston-Buva qabriga dafn etilganini aytishadi va bu maqbara qurilishini Temur nomi bilan bogʻlashadi, garchi qurilish vaqti haqida tarixiy ma’lumotlar aniqlanmagan.

Maqbarani ikkita silindrsimon minora (guldasta) bo'lgan monumental portal sharqqa yo'naltirilgan kirish joyini ajratib turadi. Pishgan gʻishtdan qurilgan toʻgʻri burchakli (15x7,2 m) bino gumbaz bilan qoplangan ikkita xonadan: lansetli qabr toshli qabr (sag'ana) va yodgorlik xonasidan iborat. Zioratxona xochsimon, qabr esa kvadrat. Maqbara bezaksiz, portal ganchga oʻyilgan quyosh belgisi saqlanib qolmagan.

Bibi-Buvayda maqbarasi
Tahrirlash
Maqbara pishiq gʻishtdan qurilgan boʻlib, kichkina ikki xonadan iborat. Portal XIX asr oxirida Fargʻonaga xos ikkita minora bilan bezatilgan. Har ikki xona katta gumbazlar bilan qoplangan.

Buvayda afsonalari

Tahrirlash
2004-yilda Bibi-Buvayda va Podsho-Pirim mozorlarida olib borilgan tadqiqot natijasida Bibi-Buvayda va Shohi Jalil bilan bogʻliq bir qancha rivoyatlar yozib olingan. Jumladan, Fargʻona vodiysi Podsho-Pirimga harbiy yurish paytida Bibi Buvaydaning oʻgʻli Shohi Jalil Sirdaryodan oʻtayotganda pistirmaga tushib, ogʻir yaralangan. Oʻz vasiyatiga koʻra, Qoʻradaraxt qishlogʻida Podsho-Pirim mozori oʻrniga dafn etilgan. Bu haqda qissai Shoh-i Jalilda ham riyoyat qilinadi.

Bibi-Buvayda rafiqasi Shohi Jalil bilan Madinaga yoʻl oldi, ammo Qoʻqonda vafot etib, qabrlari oʻsha yerda qolib, mozorga aylandi. Bibi-Buvaydani fargʻonalik ayollar alohida e’zozlashgan. Rivoyatlarga koʻra, u birinchi fargʻonalik ayollar qatorida islom dinini qabul qilgan. Har yili odamlar uning xotirasini sharaflash uchun bu erga kelishadi. Keyinchalik Bibi Buvayda mozori bilan bog'liq ba'zi xurofotlar paydo bo'ldi: «Bibi Buvayda mozoriga bormagan ayollarning taomlari mazali bo'lmaydi».