Щозирги ызбек адабий тили

Kishilik olmoshlari
Shaxs o`rnida qo`llaniladigan olmoshlarga kishilik olmoshlari deyiladi. Ba'zi kishilik olmoshlari shaxsni ifodalash bilan birga ko`rsatish-ma'nosini ham bildiradi. Shunga ko`ra kishilik olmoshlarini ikkiga bo`lish mumkin: 1) sof kishilik olmoshlari (men, sen, biz, siz), 2) kishilik ko`rsatish olmoshlari (u, ular).
Tarixiy jihatdan kishilik olmoshlari I sh. bi II sh. si, III sh. ul bo`lgan.
Kishilik olmoshlarini sxemada quyidagicha ko`rsatish mumkin.

Shaxs	Birlik	Ko`plik
I	Men	biz – sof kishilik
II	Sen	siz – sof kishilik
III	U	ular – kishilik ko`rsatish

Kishilik olmoshlari so`zlash prosessida uch shaxsni bildiradi. I shaxs-men (so`zlovchi), II shaxs-sen (tinglovchi), III shaxs -u (o`zga).

Demak, kishilik olmoshlari ikki son (birlik va ko`plik), uch shaxsni ko`rsatadi. I va II shaxsda birlik va ko`plik ayrim-ayrim so`zlar orqali ifodalanadi. Ill shaxsning ko`pligi esa u olmoshiga -lar qo`shimchasini qo`shish bilan hosil qilinadi.
«Biz» olmoshi faqat ko`plikni ifoda etib qolmay, yana ba'zi bir ma'no ottenkalarga ega:
1. Shaxsning, so`zlovchining ko`pchilik nomidan gapirayotganligini anglatadi: Biz o`z ishimizdagi kamchiliklarni hisobga olishimiz kerak.
2. Kamtarinlik ma'nosini bildiradi: Biz bu maqolani yozishda talabalar fikrini ham hisobga oldik.
3. Mag`rurlikni bildiradi: Suv xabarini biz keltirdik.
Siz olmoshi II shaxs ko`plik ifodalashdan tashqari biror shaxsga hurmat ma'nosini ham bildiradi: Karima dadasiga: «Siz bugun qanday ovqat yeysiz?»,-dedi.
Shuning uchun ham siz olmoshi ko`pincha birlik deb tasavvur etiladi, ko`plik ma'nosini ifodalash uchun -lar qo`shimchasi qo`shiladi. Demak, ko`plik ma'nosi ikki shakl: siz va sizlar bilan ifodalanadi:
Yov boshiga mangu soling qora kulfatni,
Sizga behad sog`liq tilab yubordik xatni. («Xat»)
Ilg`or, ishchilar, sizlarniig xalq xo`jaligimiz uchun qilayotgan mehnatlaring hamisha qadrli.
Ko`rinadiki, «biz», «siz» ba'zan ular birlik va ko`plik ma'nosida ishlatiladi. Buni kontekstdan anglash mumkin bo`ladi.
Agar so`zlovchi ko`plikni qayd qilmoqchi bo`lsa, «biz» va «siz» olmoshlariga -lar shaklini qo`shadi: bizlar, sizlar, senlar.
Kishilik olmoshlarining 3-shaxs birligi «u», ko`pligi «ular». Shaxs va predmetlarni ko`rsatadi. Kim? nima? so`roqlariga javob bo`ladi. «U» ko`rsatish olmoshi bo`lib kelganda, shaxs va predmetlarni ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Qaysi? so`rog`iga javob bo`ladi: Tuvakda bir tup gul o`stirgan odam u gulning biror yaprog`iga shikast yetkazmaydi. (A. Q.)
Kishilik olmoshlari ot singari kelishiklar bilan turlanadi: men, mening, meni, menda, menga, mendan. Ko`rinayaptiki, kishilik olmoshlari tushum va qaratqich kelishiklari bilan turlanganda, bir «n» tushib qoladi. III shaxs (u) kelishiklar bilan turlanganda, bir «n» orttiriladi: unga, unda, undan.
Egalik qo`shimchalari kishilik olmoshlariga, odatda, qo`shilib kelmaydi. Ba'zan III shaxs kishilik olmoshlari ko`rsatish ma'nosida kelganda otlashib egalik qo`shimchasini qabul qilishi mumkin: Unisi uch yoshga kirdi. Bunisi kattasidan aqlli.
Kishilik olmoshlariga -niki qo`shimchasini qo`shish bilan konkret bo`lmagan, abstrakt egalik bildiriladi: meniki, seniki, uniki. Ba'zi kitoblarda -niki bilan yasalgan olmoshlarni «egalik olmoshi» deb yozilgan. (Qarang: Hozirgi o`zbek adabiy tili. T.: 1966-yil, 259-bet).
I va II shaxs kishilik olmoshlari predikativlik qo`shimchasi vazifasida ham keladi: studentman, studentsan, o`qimoqdaman, o`qimoqdasan.
Kishilik olmoshlari gapda ega, kesim, aniqlovchi, to`ldiruvchi bo`lib keladi.