Щозирги ызбек адабий тили

O`tgan zamon
O`tgan zamon fe'li harakatning nutq so`zlanib turgan paytdan oldin bajarilgan yoki bajarilmaganligini ifodalaydi. O`tgan zamon fe'lining bir necha formalari bo`lib, ular o`zlariga xos ma'no va boshqa xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadi.
Fe'lning o`tgan zamon formalari 1980 yilgacha nashr qilingan hamma darsliklarda turli xil gruppalanib va nomlanib kelingan. (O`tgan zamon hikoya, o`tgan zamon eshitilganlik, o`tgan zamon davom va h.k.) 1980 yil nashr qilingan «Hozirgi o`zbek adabiy tili» darsligida o`tgan zamon fe'li formalari turli nomlar bilan guruhlanmagan. Biz ham shu fikrning tarafdorimiz. Shunday qilib, o`tgan zamon fe'li quyidagi shakllar yordamida yasaladi:
1) -di qo`shimchasi yordamida yasaluvchi fe'l shakllari: yozdim, yozding, yozdi, o`qidim, o`qiding, o`qidi.
2) -gan qo`shimchasi yordamida yasaluvchi formalar: yozganman, yozgansan, yozgan, o`qiganman, o`qigansan, o`qigan.
3) -i(b) qo`shimchali ravishdoshni shaxs-son bilan tuslash orqali: yozibman, yozibsan, yozibdi, o`qibman, o`qibsan, o`qibdi.
4) -gan (yotgan), -i(b), -ar formalariga edi to`liqsiz fe'lini qo`shish yordamida hosil qilinuvchi formalar: yozgan edim, yozgan eding, yozgan edi, yozib edim, yozib eding, yozib edi, yozar edim, yozar eding, yozar edi.
O`tgan zamon fe'lining sintetik formalarida harakatning nutq momentiga munosabati bevosita ifodalanadi. «Edi» to`liqsiz fe'li yordamida yasaluvchi o`tgan zamon formalarida esa harakatning nutq momentiga bo`lgan munosabati bavosita, ya'ni boshqa biror forma ifodalangan vaqt orqali bo`ladi. Chog`ishtiring: -keldi, -qachon? -hozir, -kelgan edi, -qachon? -ilgari.
O`tgan zamon fe'l formalaridan -guvchi edi shakli og`zaqi va yozma nutkda kam ishlatiladi.
Hozirgi zamon
Hozirgi zamon fe'li harakatning nutq so`zlanib turgan paytda sodir bo`layotganini yoki bo`lmayotganini ifodalaydi.
Hozirgi zamon fe'lining qo`shimchalar va ko`makchi fe'llar yordamida yasaluvchi bir necha formasi qo`llanadi. Hozirgi zamon fe'lining sintetik formasi quyidagi qo`shimchalar yordamida yasaladi: -yav, -yotir, -yotib, -moqda kabi. Masalan: kelayapman, kelayotirman, kelayotibman, kelmoqdaman.
Hozirgi zamon fe'lining analitik formasi esa yot, tur, o`tir, yur ko`makchi fe'llari yordamida yasaladi: yozib yotibdi, yozib turibdi, yozib o`tiribdi, yozib yuribdi kabi.
Hozirgi zamon formalari harakatning nutq momentidan oldin boshlanganligi va nutq momentida ham tugamaganligini bildiradi: Mana bular ajoyib hunar egalari bo`lib o`smoqda, Ukam institutda o`qiyapti.