Щозирги ызбек адабий тили

O`zlik olmoshi
O`zlik olmoshi «o`z» predmetni aniqlab, uning ma'nosini kuchaytirib keladi. Bu olmoshi gapda, asosan, aniqlovchi vazifasida keladi.
O`zlik olmoshi quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi:
1. Predmetning o`zlik olmoshi bilan ifodalangan shaxsga qarashli ekanligini bildiradi: Jo`raxon Qodiriyni o`z ko`zi bilan ko`rgan.
2. O`zlik olmoshi egalik qo`shimchasini olib har uchala shaxsni ko`rsata oladi: o`zim, o`zing, o`zi.
3. O`zlik olmoshi kelishiklar bilan turlanishi uchun avval egalik qo`shimchasini oladi: o`zimning, o`zimga.
4. O`zlik olmoshi gapda turli gap bo`laklari vazifasida keladi.
O`zlik olmoshi takrorlanib, juft holda ham qo`llanilishi mumkin: Bu gaplar o`z-o`zidan bosilib ketadi. (A. Q.)
O`z olmoshi ham (-yam) yordamchisini olib, ma'lum darajada modallik ottenkasiga ega bo`ladi: Asl shaftoli! Arzon o`ziyam. (O.)
So`roq olmoshlari
Predmet, belgi, son haqida so`roq bildiruvchi olmoshlar so`roq olmoshlari deyiladi: kim? nima? qancha?
So`roq olmoshlari yordamida so`roq gaplar tuziladi. So`roq olmoshlaridan kim shaxslar uchun, nima, ne umuman predmetlar uchun qo`llanadi. So`roq olmoshlari birlik va ko`plik formada ishlatiladi. Kim, kimlar, nima, nimalar.
Har bir so`roq olmoshi o`ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi.
Kim. 1. Faqat shaxs haqida so`roqni bildiradi. Egalik va kelishiklar bilan turlana oladi: kimning, kimda, kimim, kimingiz.
2. Ko`plik qo`shimchasini oladi: Bunda shaxslarni ajratib ko`rsatadi yoki yolg`iz shaxsga hurmatni bildiradi. Kimlar keldi? (Qanday odamlar ma'nosida). Bu kishi kimlar?
3. Aniqlovchi bo`lib kelmaydi va o`zidan oldin sifatlovchi aniqlovchi olmaydi.
4. «Kim» olmoshiga -sa qo`shilganda, so`roqlik ma'nosidan chiqadi. Otga aylanadi. Kimsa bormikin anga ko`rganda kulgu kelmadi. (Navoiy)
5. Ayrim vaqtda juftlanib kelib shaxslarning kimligini aniqlashda qo`llaniladi: Kim- kim keldi. Kim -kimlar so`zladi.
6. «Kim» olmoshi gapda ko`pincha ega, kesim, to`ldiruvchi bo`lib keladi. Kim keldi?
«Nima» olmoshi predmet yoki voqealarga nisbatan so`roqni bildiradi: Sizning nima dardingiz bor? (A. Q.).
«Nima» olmoshi takrorlanib kelishi mumkin: nima - nimaga olding?
«Nima» olmoshi so`roq so`z -gap bo`lib keladi: Men ertaga ketaman. -Nima? Men ertaga ketaman deyapman.
Takrorlanib ne-ne shaklida ishlatilganda, ma'noning ortiqpigini, emotsionallikning kuchliligini bildiradi: U qizini Toshkentga ne-ne umidlar bilan yubormadi. (S. Ahm.) Bu olmoshi gapda ega, kesim, to`ldiruvchi, ba'zan qaratqichli aniqlovchi bo`lib keladi: Oting nima. Nimani istaysan.
«Nega» (nima+ga) olmoshi voqea harakatning sodir bo`lishidagi sabab, maqsadni aniqlash uchun beriladigan so`roqni bildiradi: Nega kelding?
«Necha» (ne-cha) predmetning miqdoriga nisbatan so`roqni ifodalaydi: Necha kitob? Necha uy? Gapda aniqlovchi va kesim bo`lib keladi: Necha kishi keldi? O`quvchilarning soni necha?
«Qanday» olmoshi predmetning belgisiga nisbatan so`roqni bildiradi. Bu so`z qanaqa, qandoq shaklida ham keladi: U qanaqa omonat?
«Qaysi» olmoshi predmetning tartibiga yoki o`rniga ko`ra belgisini aniqlash uchun qo`llanadi: Qaysi kishi? Qaysi uy?
«Qancha» olmoshi son-ravish xarakteriga ega bo`lib, predmet yoki harakatning miqdoriga ko`ra belgisini aniqlash uchun beriladigan so`roqni ifodalaydi: Qancha kitob olding?
«Qachon» olmoshi harakat, voqeaning bajarilish vaqtini aniqlash uchun berilgan so`roqni bildiradi. Yig`ilishimiz qachon o`tkaziladi?
«Qalay» olmoshi harakatnichg bajarilish holatini aniqlash uchun beriladigan so`roqni bildiradi: Tojixonlar oilasi qalay?.. (A. Q.) Ba'zan kirish so`z vazifasida keladi: Qalay, fikrimiz sizga ma'qulmi?