Shukurullo mardonov umida zokirova

VI BO‘LIM. ALISHER NAVOIY, ABDURAHMON JOMIY, 
HUSAYN VOIZ KOSHIFIYLARNING TA’LIMIY- AXLOQIY 
QARASHLARI
Reja:
1. Alisher Navoiy va uning ta’limiy-axloqiy asarlarida ilgari 
surilgan g‘oyalari.
2. Abdurahmon Jomiyning ta’limiy-axloqiy qarashlarida komil 
inson tarbiyasi.
3. Husayn Voiz Koshifiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari.
4. Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy va Husayn Voiz Koshi-
fiylarning ta’lim-tarbiya tarixida tutgan o‘rni.
Tayanch tushunchalar: Alisher Navoiyning tarbiya konsepsiyasi, 
yaxshilik va yomonlik, munosib va nomunosib kishilar, Jomiy va 
poklik, Jomiy va komillik, pokizalar shahri, Husayn Voiz Koshifiy va 
komil inson tarbiyasi, voizlik, futuvvat, futuvvat va so‘fiylik, tarbiya 
metodlari.
6.1. Alisher Navoiy va uning ta’limiy-axloqiy asarlarida ilgari 
surilgan g‘oyalar
Qomusiy bilimlar sohibi, buyuk mutafakkir Alisher Navoiy fan va 
san’atning turli sohalari: adabiyot, tarix, til bilimlarini rivojlantirish 
bilan birga, ta’lim-tarbiyani takomillashtirishga ham e’tibor berdi. U o‘z 
“Hamsa”sida, “Mahbub ul-qulub” kabi yirik ta’limiy-axloqiy asarida, 
shuningdek, “Munojat”, “Vaqfiya”, “Majolisun nafoio”, “Muhokamat ul-
lug‘atayn” kabi asarlarida Adurahmon Jomiyning Arba’yin nomli asari 
tarjimasi “Chixil hadis” (“Qirq hadis”)da tarbiyaga oid o‘z qarashlarini 
ifoda etadi. Alisher Navoiy o‘zining badiiy asarlarida komil inson 
obrazlarini yaratib, ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi fikrlarini ifodalagan 
bo‘lsa, ta’limiy-axloqiy asarlarida esa komil insonni shakllantirishning 
mazmuni, yo‘llari, usullarini bayon etdi.
V.Zoxidov ta’kidlaganidek, “Navoiy ijodining, amaliy faoliyati-
ning eng asosiy, markaziy masalasi, yo‘nalish nuqtasi har narsadan 
oldin inson, uning taqdiri, baxti, saodati, uning yashashi, zarur jamiyat 

---

91
masalalaridir”.
Alisher Navoiyning qarashlariga ko‘ra inson tabiatan tabiat bilan 
bog‘liq, shunga ko‘ra xudoning mevasi sanaladi, chunki tabiatning o‘zini 
ham Olloh yaratgan. Shuning uchun ham u hayotda hamma narsadan 
yuqori turadi, borliqning, butun mavjudotning bebaho boyligi sanaladi. 
Inson o‘ziga xos hislatga, xulqqa, xatti-harakatga ega bo‘lganligi uchun 
ham boshqa mavjudotlardan farq qiladi. “Bular xush ovoz bilan kuy 
kuylashdan, yoqimli soz chalishdan tortib, to do‘stga vafodorlikkacha, 
ilmu-hunar o‘rganib tog‘ni talqon qilishdan, tabiatni o‘z manfatlari 
xizmatiga qo‘yishdan, qaxramonlikdan tortib, to halol, o‘z kuchi bilan 
mehnat qilib, shod-xurram yashashlikkacha, insofli, vijdonli bo‘lishdan 
tortib, to qanoatli, sabrli, matonatli bo‘lishigacha, ozodlikni, hurlikni 
sevishdan tortib, to inson uchun zararli bo‘lgan yomonlikni nafratga 
uchratishgacha, shafoatli, shafqatli, adolatli bo‘lishdan tortib, to 
razillarga ayovsiz kurash e’lon qilishgacha, shirin so‘zlikdan tortib, to 
ochiq ko‘ngillikkacha, sofdillikkacha...”, - namoyon bo‘ladi, deydi V. 
Zoxidov yuqoridagi fikrini davom ettirib.
Shuning uchun ham Alisher Navoiy butun umri davomida yiqqan 
tajribasi asosida “Mahbub ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) asarini 
yozadi va ana shu asarida o‘zining “Hayrat ul-abror”, “Nazmul javohir” 
va boshqa ta’limiy-axloqiy asarlaridagi axloqiy qarashlarini rivojlan-
tiradi. Uning mazkur asarni yozishdan maqsadi ham muqaddimada 
bayon etilgan: Har ko‘cha-ko‘yda yuguribman va olim axlidan 
har xil kishilarga o‘zimni etkazibman. Yaxshi va yomonning fe’l-
atvorini bilibman, yomon-yaxshi xislatlarni tajriba qilibman”. Alisher 
Navoiy muqaddimada kishilarni ikki guruhga “munosib kishilar” va 
“nomunosib kishilar”ga bo‘lib, hayotda inson ana shu nomunosib 
kishilardan o‘zlarini tiyishi va yaxshi-yomonni ajrata olishda “Mahbub 
ul-qulub”dan foydalanishi zarurligini ta’kidlaydi. Demak, Navoiy hayot 
tajribalari asosida yoshlarni haqiqiy, komil inson bo‘lishga undaydi 
va hayot saboqlaridan xulosa chiqarishda ushbu asaridan foydalanish 
mumkin, deydi.
Yaxshilik va yomonlikning aslini ham, zahrini ham tortib ko‘rdim. 
Hasislar va karamlilar etkazgan yara va bergan malhamni ko‘nglim 
tag-tugi bilan sezgandirman. Zamon ahlidan ba’zi hamsuhbatlar va 
davr kishilaridan ayrim do‘stlar bu hollardan xabarsiz va ko‘ngillari bu 
yaxshilik va yomonlikdan asarsizdir... Bu xildagi hamsuhbat va do‘stlarni 

---

92
xabardor qilmoq va bu hollardan ogohlantirmoq lozim ko‘rindiki, har 
toifaning hislatlaridan ma’lumotlari va tabaqaning axvolidan bilimlari 
bo‘lsin, keyin munosib kishilar xizmatiga yugursinlar va nomunosib 
odamlar suhbatidan tortinishni zarur bilsinlar va barcha odamlar 
bilan mahfiy sirlardan so‘z ochmasinlar. Shayton sifatlar hiyla va 
aldovlariga o‘yinchoq bo‘lib qolmasinlar. Kimki har xil kishilar bilan 
suhbatlashish va yaqinlashishni xavas qilsa, bu kaminaning tajribasi 
yoshlar uchun etarlidir”. Asar uch qismdan iborat bo‘lib, Navoiyning 
o‘zi ta’kidlaganidek, birinchi qismi har xil toifa odamlar fe’l-atvori 
va axvoli, kayfiyati; ikkinchi qism yaxshi fe’llar va yomon hislatlar 
xosiyati; uchinchi qism esa xilma-xil foydalar va hissalar ko‘rinishi, 
ya’ni yaxshi fe’llar va hislatlarga oid tanbehlardan iboratdir. Buyuk 
mutafakkir Alisher Navoiy o‘z davrining ilg‘or, ma’rifat allomasi 
sifatida inson kamolatida ilm-fanning o‘rni, aql va idrokning axmiyati, 
aqliy tarbiyaning mohiyatini yoritib beradi.
Navoiy tasavvuridagi komil insonga xos bo‘lgan eng yuksak fazi-
latlarga ijodkorlik, qobiliyat, ilm-fanga muhabbat ham kiradi. Chunki 
baxtli hayotga intilgan Navoiyning ijodkor, oqil, qobiliyatli, dono 
inson o‘zining kuch-quvvatiga, aqlu zakovatiga ishonadi. Shuning 
uchun Navoiy ilm-fanning ahamiyatini yoritib berar ekan, ilmni qoron-
g‘ulikni yoritadigan chiroq, hayot yo‘lini nurafshon etadigan quyosh, 
odamlarning haqiqiy qiyofasini ko‘rsatadigan omil sifatida ta’riflaydi. 
Bu fikrni “Nazmul-javohir” asarida:
Kim olim esa nuqtada barhak de oni.
Gar bazm tuzar bihishti mutlaq de oni.
Har kimsaki yo‘q ilm anga ahmoq de oni.
Majlisdaki ilm bo‘lsa uchmoq de oni.
“Hayrat ul-abror” dostonining o‘n birinchi maqolatida ilmni shun-
day sharhlaydi: “Ilm sehrining baland axtarligidakim, jahl tunin 
yoritmoq uchun “ayn”i, quyoshdan “lom”i oydin va “mim” kunduzdin 
nishona aytur. Va jahl shomi tiyra manzarlig‘idakim, g‘aflat chohini 
zalolat kechasida zohir qilib, bu kechada shahovatdin fasona aytur. 
Va olimning bovujhai falokat quyoshdek sar balandligi va johilning 
bovujudi ganju mol tufroq aro najandlig‘i”. Bunda arab tilda aynning 
ma’nosi quyosh, lomning ma’nosi esa oy bo‘lib, yana lom shaklni 
oyga o‘xshaydi va abjad hisobida “o‘ttiz”ni bildiradi. Mim esa kunduz 
ma’nosini bildiradi.

---

93
Alisher Navoiy ilmni quyosh va oy hamda kunduzga o‘xshatib, u 
insonni baxt-saodatiga eltadi demoqchi bo‘ladi: ya’ni bu maqolat “ilm 
osmonining yulduzlardek baland martabaliligi haqidakim, bilimsizlik 
tunni yoritish uchun “ayn” quyosh, “lom” oy, “mim” kunduz belgilarini 
ko‘rsatadi; bilimsizlik shomining qorong‘u ko‘rinishi haqidakim, 
g‘aflat chaqini pastlik kechasida zohir qilib, bu kechada baxtsizlikdan 
hikoya aytadi; olimning butun baxtsiz vujudining quyoshdek yuksakligi 
johilning esa butun borlig‘i boylik, mol bo‘lsa ham tuproqdek xorligi” 
haqida fikr bayon etadi.
Demak, Alisher Navoiy ilmni inson kamolati uchun eng zarur 
fazilatlardan biri deb biladi. U ilmni insonni, xalqni nodonlikdan, 
jaholatdan qutqaruvchi omil sifatida ta’riflaydi. Alisher Navoiy orzu 
qilgan komil inson ham faqat ilmli bo‘lishi bilan qanoatlanib qolmaydi. 
Uni haqiqiy inson sifatida ta’riflashga yana sabr-qanoat, sahiylik, 
himmat, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, tavoze’, adab, ishq-vafo va hokazolar 
ham asos bo‘ladi. Navoiy insonning axloqiy hislatlari - yaxshi fe’l-
atvorlar xususida to‘xtalib o‘tar ekan, avvalo har bir insoniy fazilatning 
ta’rifini beradi. U yaxshi fe’llarga qanoat, sabr, tavoze’ va adab, ishq 
va vafo, sahovat. himmat, karam, muruvvat, yumshoq ko‘ngillik (halm) 
kabi hislatlarni kiritib, har birining ta’rifidan so‘ng tanbeh va hikoyatlar 
vositasida o‘z fikrini to‘ldiradi. Navoiy asarda mazkur hislatlarga ta’rif 
berish bilan birga, ularga qarama-qarshi bo‘lgan yomon illatlardan 
qutulish yo‘llarini bayon etadi.
Axloqlilikning eng muhim mezoni sanalgan odob haqida fikr yuritar 
ekan. “Adab kichik yoshdagilarni ulug‘lar duosiga sazovor etadi va 
u duo barakati bilan umrbod baxramand bo‘ladi. Adab kichkinalar 
mehrini ulug‘lar ko‘ngliga soladi va u muhabbat ko‘ngilda abadiy 
qoladi...” - deb ta’kidlaydi.
Demak, yaxshi xulq asosi - odob Navoiy tahsilida barcha insoniy 
hislatlarning boshlanishi sanaladi. Komil insonga xos hislatlar ana 
shunga bog‘liq ravishda ta’rif beriladi. Zero, haqiqiy insonga xos 
hislatlar - qanoat, sabr, tavozul’, ishq, vafo, sahovat, himmat, karam, 
muruvvat, halm (yumshoq ko‘ngillik) xuddi shu odobli kishida tarkib 
topadi. Masalan, “qanoat – buloqdir - suvi olgan bilan qurimaydi, 
hazinadir -naqdisi sochgan bilan kamaymaydi, ekinzordir - urug‘i izzat 
va shavkat mevasi beradi; daraxtdir - shoxi tortinchoklik va hurmat 
mevasi etkazadi” - deb ifodalaydi.

---

94
Navoiy qanoatni to‘ldiruvchi insoniy fazilatlardan sabr, sahiylik, 
karam, muruvvat, himmat, bir-biriga hamkor va g‘amxo‘r bo‘lishini, 
bularni inson shaxsini ulug‘lashga etaklaydigan, uni sof va pokiza 
inson darajasiga ko‘taradigan hislatlar sifatida ko‘rsatib o‘tadi. “Sabr 
achchiqdir - ammo foyda beruvchi, qattiqdir - ammo zararni daf’ 
etuvchi... Sabr shodliklar kalitidir va bandlar ochqichidir. Achchiq 
so‘zli nasihatchiday tabiat undan olinadi, lekin zaminda maqsad hosil 
bo‘ladi. Badxo‘r dori beruvchi tabibday kasal undan qiynaladi, ammo 
so‘ngida sog‘lik yuz beradi”.
Sahiylik esa insoniylikning haqiqiy mezoni sifatida ta’rif beriladi. 
Saho vatni Navoiy odamlarning mushkulini oson qilishda unga berila-
digan minnatsiz yordam sifatida tushunadi va shunga da’vat etadi. 
Qimmatlilik, muruvvat, karam sahovatning tarkibiy qismlari sifatida 
yoritiladi. “Yaxshilik, karam -bir jabrlanganning qattiqchilik yukini 
ko‘tar moq va uni o‘sha qiyinchiliklardan qutqarmoqdir. Karam birov-
ning mashaqqat tikani og‘irligini ko‘tarmoq va tikan uchidan guldek 
ochilmoq va o‘sha qilingan ishni qaytib tilga keltirmaslik, og‘izga 
olmaslik, kishiga minnat qilmaslik va uning yuziga solmaslik”, - deb, 
uning asl mohiyatini yoritib beradi. Muruvvatni esa ana shu “karamning 
urug‘-avlodi, egizak qarindoshi, kimki bu hislatlarga ega bo‘lsa izzat 
va hurmatga sazovor bo‘ladi”, - deydi alloma. U karam va muruvvatni 
ota-onaga o‘xshatsa, vafo va hayoni egizak farzandlarga o‘xshatadi. 
Lekin alloma har qanday ehsonni sahiylik deb tushunmagan. Sahovat 
deb isrofgarchilik qilishni, minnatni qoralagan. Ularni (sahovat, 
himmatni) tor ma’noda olmagan, aksincha, chuqur ijtimoiy ma’noda, 
keng ko‘lamda olgan, ularda, bir tomondan, aqliy, yirik didaktik 
qoidalardan, jamiyatni tuzatadigan vosita va odamlar ulug‘langan 
tekinxo‘rlar qoralangan. Qanoatni - sharaf va izzatning tantanasi desa, 
davlatli ta’magirni xor va pastkash deb ataydi. Shuning uchun ham 
yoshlikning qadriga etish, eng yaxshi hislatlarni o‘zida tarkib toptirish, 
nafs istagidan o‘zining tiyishini ulug‘laydi, takabburlik, manmanlik, 
faqat o‘z foydasini ko‘zlab ish yuritish, yolg‘onchilik, nodon va 
johillik, ikkiyuzlamachilik, ta’magirlik, shoshma-shosharlik, yalqovlik, 
haromdan hazar qilmaslik kabi illatlarni qoralab, ulardan xalos bo‘lish 
yo‘llarini ham bayon etadi.
Uning quyidagi ruboiysi ana shu yomon illatlar insonni ma’naviy 
o‘limga olib borishi mumkinligi haqidagi hukmidek tuyuladi:

---

95
Uch fe’l erur kishiga qotil oxir,
Qotillik aro zahri halohil oxir.
Buxl atla birin, birin havo bil oxir,
Qil ujbin ham alarga dohil oxir.
Demak, Alisher Navoiy o‘zining asarlari bilan bir qatorda, ilimiy-
axloqiy asarlarida o‘zi orzu etgan insonga xos axloqiy fazilatlar deb 
qanoat, sahovat, himmat, muruvvat, vafo, to‘g‘rilik, ilm, rostgo‘ylik, 
tavozu’, adab va boshkalarni tushungan, ana shu hislatlar tarkib topgan 
insonda yomonlik, razillik bo‘lmasligi, unday inson yashagan jamiyat 
ham ravnak topishi, barcha xalq baxt-sodatga erishishi mumkin deb 
hisoblagan.