Сиёсий тизим «Сиёсий тизим»тушунчаси ва унинг талқинлари

Сиёсий тизим
1.«Сиёсий тизим»тушунчаси ва унинг талқинлари.
2.Сиёсий тизим назариялари ва уларнинг ривожланиши.
3.Жамият сиёсий тизимининг тузилмаси ва функциялари.
1.Менингфикримчасиёсатшуносликфаниниурганишдасиёсийтизимнибилишмухимахамийаткасбэтади.Сиёсатшуносликфанидажамиятсиёсийтизиминингпайдобўлиш,ривожланишваамалқилишмасалалариниўрганишму- ҳимамалийаҳамияткасбэтади. Айниқса, ҳозиргифукароликжамиятиваҳуқуқийдавлатқуришислоҳотлариничукурлаштиришдавридажамиятсиёсийтизиминидемократикпринципларасосидамодерннзациялашжараёниниўрганиш, биз 6ёшлардашахе, жамиятинститутларивадавлаторганлариўзаромуносабатла- ринизамонавийназарияваамалиётасосидакечишитасаввурла- ринишакллантиришҳозиргидаврнингдолзарбвазифалариданбиридир.«Сиёсийтизим» тушунчасигаилк бор уз назарийкарашлариниилгарисурганмутафаккирларданбири-бу француз олимиКондильякдир. У 1749 йилда «Тизимлархакида трактат» асариниёзади. УндаКондильяк «тизим»тушунчасига аниқлик киритарэкан,қуйидаги таърифниилгарисуради: «Ҳар қандай тизим қандайдир амалийфаолиятёкифаннингбарчасибир-бирлариниўзаро қўллаб- қувватлайдиган, охиргисибиринчисинидалиллайдигантурли қисмларининг маълумбиртартибдажойлашувидан бошқа нар- саэмас. Унингбошқа сиёқисмларинидалиллайдиган қисмлари эсапринциплардебаталади»Кондильякўздавридагисиёсийтизимнинг идеал намунасини қуйидагича таърифлайди: «Дворянлар, магистратура аъзолари, руҳонийлар, савдогарлар, молиячилар, ёзувчиларватурли хил хунармандлар - улар фуқароларнинг турликатламларидир. Уларниким бош қараётган бўлса, унингтизимига мувофиқ равишда ҳамма иложиборичашунчаликбахт-саодатлибўлсинки, унданбарчанингумумийфаровонлигигазараретмасин. Бундай ҳ о лат да давлаттузумиянада мустаҳкамланади. Бунданиккитанарсакўзланади: бош қарувчиларнинг халққа вашунингдек, қўш ни давлатларганисбатанмуносиб хулқ-атвори шакллана- ди. Х алқни бош қариш учунбарча қатламларнинг ўзаро мукам мал мувозанатини қўллаб-қувватлайдиган ва ҳар бир фуқаро манфаатинижамиятманфаатларидантопиш га мажбур қилади-ганинтизомниўрнатишлозим. Шундайкилишкеракки, фуқаро-лартурлиниятларбилан хатти-ҳаракат килганхолда, уларнинг ҳар бириўзининг алоҳида тизиминиташкилэтсишва уни умумийтизим мақсадлари билан мувофиқлаштиришни заруриятдеб 6ил- син»
XX асрнинг 20 йилларида сийосий тизимни Англаб йитишга туртки буладиган ходиса юз берди йани биологийа фанида тизимлар назарийаси йаратилди. “Тизим” тушунчасини илмий муом<шагаби-
ринчи бўлиб немис биолог олими Л. Ф он Берталанфи (1901-1972йй.) киритди. У таш қи муҳитга боғланган тизимни каш ф этиш мақсадида хужайрани “ўзаро бир-бирларига боғлик бўлган йиғинди" сифатида тадқиқ этди. Ундаги унсурлар бир-бирлари билан ш ундай тарзда ўзаро боғланган эдики, ҳаттоки тизимнинг битта унсури ўзгариш и натиж асида барча унсурлар, бутун бир йиғинди ўзгариб кетар эди. Тизим таш қаридан бўлган сигналларни хам, ўз ички унсурлари талабларини ҳам хис қилар, уларга акс-садо берар эди.
Бу холатдан руҳланган сиёсий фанлар соҳасидаги олимлар хам янги кашфиётлар сари юзлана бошлади. Л .Фон Берталанфи ишлаб чиққан тизимларнинг умумий назариясига таянган ҳолда А Қ Ш олими Т.П арсонс жамиятда ниҳоятда мураккаб бош қа- рувдан иборат нисбатан автоном (иқтисодий, сиёсий ва маъна вий) тизимлар мавжуд эканлигига эътибор қаратди. Бу тизим ларнинг ҳар бири ўзининг алоҳида функциясшп эга бўлиб, улар дан б и р и - сиёсий тизим Т.П арсонснинг фикрича, умумий мақ- садларни иш лаб чиқиш, интеграциялаш ва амалга ош ириш ни таъминлаб беради. Т.Парсонснинг сиёсий тизим га доир гоялари- ни яна бир А Қ Ш сиёсатшуноси Д .И стон ҳар томонлама чуқур- лаш тирди ва ривожлантирди. Ш унинг учун ҳам у тарихда сиё сий тизим назарияси асосчиси, деган номга эга бўлдн. Д .И стон ўзининг «Сиёсий тизим» (1953 й.) ва «Сиёсий таҳлил меъёри» (1965 й.) асарларида сиёсий тизимни «таш қаридан келадиган импульсларга — буйрукларга фаол акс-садо берадиган, ривож- ланувчан ва ўзини ўзҲ озирги даврга қадар сиёсий фанларда сиёсий тизимнинг умухшашган универсал таърифи яратилмаган бўлса ҳам “сиёсий тизим ” тушунчаси билан бевосита боғланган ^окимият ва сиё- сатни аниқлаш га доир турли хил ёндаш увлар ш аклланди. Ш у билан бирга, сиёсий тизимнинг барча талқинлари учун умумий бўлган тавсифи шаклланди: сиёсий тизим жамиятда қонунлаш- тирилган жисмоний итоат эттиришни кўллаш билан боглик холда тал^ин этилади. Ҳ ар бир талқинда сиёсий тизимнинг қонуний ҳуқуқи жазолаш , мажбурлаш ва бўйсундиришдир, деб қайд эти лади. Лекин м асалага чуқурроқ кириб борилса, сиёсий тизим нинг куч ва мажбурлаш билан боғланмаган хатти-ҳаракатлари ҳам кўзга таш ланади. У нинг бу каби хусусиятлари фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлат қуриш ж араёнларига монанд ҳолда янада кўпайиб бормоқда. Сиёсий тизим жамият хаётининг институтционал-ҳокимият асоси, уни уюштирувчи ва йўналтирувчи омили сифатида намоён бўлади. Сиёсий тизим сиёсий ҳаётни характерловчи асосий тушунчаларни бир бутун холда тасаввур этиш имкониятини яра- тади. Сиёсий тизим сиёсат субъектларининг аниқ тарихий шакл- ларини ўзида ифодалаб, уларнинг ўзаро сиёсий муносабатлари- ни маълум дараж ада жамлаб, катъий равиш да тартибга солади. и мувофиқлаштирувчи организм» сифатида таърифлади. расмийлаштиради ва с и ё а т фаолиятнинг маълум чегаралари ни белгилаб беради. Сиёсий тизим мураккаб тузилмадан иборат бўлиб, у жамиятни ягона организм сифатида яшаш ини таъмин- лаш ва сиёсий хокимиятни марказлаш ган тарзда бош қариш , шунингдек ҳокимиятни ам алга ош ириш ёки уни эгаллаш ва ундан фойдаланиш воситасида сиёсат субъектларининг умумий ва гуруҳий манфаатларни амалга ош ириш ини таъминлайди. Ж амиятнинг сиёсий т и зи м и -б у аниқ олинган жамият сиёсий режими кў рсатмала рига, тарихий анъаналарига, сиёсий, иж ти моий, ҳуқуқий, мафкуравий, маданий меъёрлар кодексларига бўйсунган жамият сиёсий таш килотлари принциплари, сиёсий институтлар, сиёсий роллар, муносабатлар, жараёнларнинг ях- лит ва жамулжам ҳолдаги йиғиндисидир. Сиёсий тизим сиёсий ҳокимиятни, давлат ва жамият ўртаси- даги ўзаро муносабатларни таш кил этиш ни ўз ичига олиб, шу билан бир вақтда, у инспггутлаш тириш, сиёсий фаолият холати, сиёсий иж одкорлик дараж аси, сиёсатда иш тирок этиш характе- ри, но институционал сиёсий муносабатларни ўз ичига олган сиё сий жараёнлар оқимини характерлайди. Сиёсий тизим жамият нинг барча унсурларини интеграциялаш увини, шуншнгдек, жа миятни сиёсий ҳокимият томонидан марказлашган холда бошка- риладиган яхлит организм сифатида яшаш ини таъминлайди. У сиёсий ннститутларни (давлат, сиёсий партиялар, таш килотлар ва ҳаракатлар) қонунлар тизими, анъаналар ва сиёсий коммуни- кациялар воситасида ижтимоий қатламлар ва гуруҳлар, миллий- этш1к ва бошка инсоний бирликлар биланўзаро алоқадорлипш и таъминлайди, кишилар сиёсий фаолияти асосий йўналишлари ва сиёсий жараёнларни назорат қилади. Баъзи адабиётларда “жамиятнинг сиёсий тизими” ва “жамият- ш ш г сиёсий ташкилоти” бир хил маъноларни англатади, деб ёзил- ган. Лекин уларнинг ўртасида катта ф арқланиш лар мавжуд. “Ж амиятнинг сиёсий таш килоти” - б у сиёсий инсттггутлар ва си- ёсий-ҳуқуқий меъёрлар жамланмасидир. “Сиёсий тизим” тушун часи эса унга нисбатан кенг маънога эга бўлган тушунча бўлиб, сиёсий жараёнлар ва муносабатларда у ҳокимият таш кил этувчи етакчи омил сифатида намоён бўладн, ш унингдек, жамият сиё сий тизими доирасидаги тузилмалардан тапщ ари, у уз ичига сиё сий онг, сиёсий маданият, сиёсий коммуникация, сиёсатда ишти рок этиш кабиларни ҳам олади. Ж амиятнинг сиёсий тизими - бу унинг алоҳида қиёфага эга бўлган сиёсий яшаш фаолиятидир. У ўзида сиёсий фаолиятни амалга ош ирадиган муайян тарихий шаклни акс эттиради. Сиёсий фаолиятнинг мазмуни ф ақат давлатнинг ҳокимиятга доир фаолияти билан чекланмайди. Унинг доирасида мақсадлари бир- биридан ф арқ қиладиган ва бир-бирига қарам а-қарш и бўлган субъектларнинг турли-туман сиёсий иш тироклари шакллари на моён бўлади; сиёсий фаолият жамиятда ҳокимиятни амалга оши риш тизимини ҳимоя қилиш ёки унга қарш и чиқишни таъминлаш ва ўзгартириш ларни амалга ош ириш га қаратилган мақсадлар- га мувофшоташтнриш билан боғлиқ сиёсий ҳокимиятни амалга ошириш жараёнларини таш кил этади деб хисоблайман.
2. Сиёсип фанлар нуқтаи назари дан сиёсий жараёнларни таджик этиш нинг тизимли ёндашувини илк бор қўллаган таниқли А Қ Ш олими Дэвид Истондир. У ўзи- нинг “Сиёсий тизим 1953 йил . , “Сиёсий таҳлил учун концепту ал структура” 1965 йил, “Сиёсий ҳаётнинг тизимли таҳлили” номли асарлари билан машҳур бўлди. Д.Истон сиёсий ф анларгаўзининг эмпирик йўна- лиш га доир назариялари билан улкан ҳисса қўшган олим ҳисоб- ланади. Д.И стон ўзининг биринчи китобида сиёсий фанлар соҳасида ^ам умумий назарияларга нисбатан зарурият мавжудлиги гояси- ни илгари сурди. Кейинги китобида эса сиёсий фанларнинг наза- рияларини концепту ал тузилмаси иш лаб чиқилди, унда асосий категория ва тушунчалар та^лил этилиб, улар воситасида ўз на- зарий қараш лари моҳиятини очиб берди, шу билан бирга, янги назарий қараш ларни ҳам илгари сурди. Унинг бу асари чуқур ва долзарб назарий хулосалар мажмуаси сифатида машҳур бўлди. Д.Истон ўзининг учинчи китобини уз maxcirii концспцияси тузил- масини кўллаш га багиш лади. Ш унингдек, И стон бу асарида эм пирик вазиятларда қўллаш мақсадида янги туш унчаларни ил мий муомалага олиб кирди. Д .И стон сиёсий тизимни жамиятдаги қадриятларнинг (мод- дий ва маънавий) авторитстли тарзда тацеимлашнинг ўзаро хара- катларидаги восита сифатида таърифлади. Ш у билан бирга, ана шу ўзаро ҳаракатларда жамият аъзолари ва турли қатламлари ўртасидаги ўзаро ихтилофлар бардам топиб бориши ни дгшиллаб берди. Д.И стон сиёсий тизимнинг иккита асосий функциясини ажратиб кўрсатди: 1) сиёсий тизим жамиятдаги қадриятларни тақсимлай олиш ҳолатида бўлиши лозим; 2) сиёсий тизим ўз фукароларини бу тақсимлаш ни муқаррар равиш да қабул қилиш и учун иш онтира олиш қобилнятига эга бўлиши лозим. И стоннинг фикрича, бу иккита функция сиёсий тизимни ижтимоий тизимларнинг бошка турларидан алохида ра вишда аж ратиб туриш га имкон беради. Д .И стон ҳар қандай тизимнинг асосий жараёнлари схемала- ридан (“кириш ", “конверсия”, “чиқиш ”) четга чиққан ҳолда у “кириш ” ом илларига талаб ва қўллаб-қувватлаш ни, “чиқиш ” омилларига эса қарорлар ва хатти-харакатларнинг тааллую ш эканлигини исботлаб берди. Д .И стон “талаб” - б у хокимият субъектлари томонидан му- қаррар равиш да тақсимланиш нинг ҳақиқийлиги тўғрисидаги фикрнинг ифодаланиш шакли, деган аниқликни киритди. Ш у нингдек, у талабни сиёсий тизим га таш қи му^итдан келувчи ва ички тизимнинг ўзидан келувчи қисмларга бўлади. Талаб ўзига хос моҳиятидан келиб чиқиб, содда бўлиши, норозилик ва но^ақ- ликларни муайян хатти-харакатлар ёки ҳодисалар оркали тўғри- дан-тўғри ифодалаш имкониятига эгадир. М асалан, мамлакат- да жиноятчилик ёки коррупциянинг ўсиши талаби янада рағбат- лантириш и мумкин. Д .И стон талабни қуйидаги турларга бўла- ди: 1) бойлик ва хизмат кўрсатиш ни тақсим лаш га доир талаб лар; 2) хулқни мувофиқлаштириш га доир талаблар; 3) коммуни- кащзя ва ахборотга доир талаблар. Сиёсий тизимни ишлаш ^олатвда сақлаб туриш учун талабдан таипқари яна ^ўллаб-кувватлашга ҳам зарурат туғилади. Истон қўллаб-қувватлашни ўзгарувчан атроф-му^ит билан боглаб ту рувчи тизимнинг бош йиғиндиси, деб ҳисоблайди. Қўллаб-ь^вват- лаш шакллари турли-туман бўлиши мумкин: моддий қўллаб-кув- ватлаш, яъни солиқлар ва бошқа йиғимлар, тизимга хизмат кўрса- тиш, қонунлар ва директиваларга амал қилиш , сиёсий жараён- ларда иштирок этиш, расмий ахборотлар ва ҳокимнятга нисбатан эътибор билан қараш ва уларни ҳурмат Д.И стон қўллаб- қувватлашнингучта объектиш! келтиради: “сиёсий ж ам ият"-сиё- сатдаги фаолияти тақсимланиши туфайли бир-бири билан бир ту- зилмага боғланган кишилар гуруҳи; “режим” — асосий компонен- тлари қадриятлардан (мақсадлар, принциплар) иборат деб ^исоб- ланувчи ҳокимиятнинг меъёр ва тузилмалари; “бош қариш "- ўз фаолияти учун масъулликни эътироф этган жамиятдага кўпчилик фуқаролардан иборат киш иларга тааллуьрш жараён. Д.И стоннинг фикрича, тизим - бу восита бўлиб, унинг ёрда мида “кириш ” (талаб ва қўллаб-к-увватлаш) “чикиш ”га (қарор ва хатти-ҳаракат) айланади. Сиёсий тизим кирувчи омилларни чиқувчи омилларга айлан- тириб, жамият аъзолари қўйган вазифаларни бажариш да ўз мақсадларига эриш иш ини ва бу ж араёнда уларни мувофиқлаш ти- риб турадиган ижтимоий ресурсларни сафарбар қилиш восита лари билан таъминлаб туради. Конверсия жараёни йўлига нима- дир тўғаноқ бўлиши мумкинми? Д.Истоннинг фикрича, ҳаттоки демократикдан тортиб то тоталитар сиёсий тизимлар тузилмала- рида ҳар қандай ф авқулодда оғиш лар юз берганида хам улар конверсия жараёнини амалга оширишига халақит бера олмайди. “Кириш ” ва “чиқиш ”даги конверсия - бу алоҳида олинган бирон-бир тизимнинг хусусияти эмас, балки у барча тизим ларга хос бўлган жараёндир. Д .Истон моделида чиқиш омиллари атроф-муҳит таъсирига нисбатан тизимларнинг акс-садо бериши, ш унингдек, ўз-ўзига таъсир кўрсатиш усулларини концепциялаш тириш учун хизмат қилади, шу билан бирга, талаб ва қўллаб-қувватлаш кўпинча кириш омилларининг ш аклини ўзгартириб хам туради. Ш унинг учун ҳам “чиқиш”ни охирги нуқта, деб бўлмайди. Д.И стоннинг фикрича, “чикиш” хатти-ҳаракатнинг тўхтовсиз такрорланиб ту риш ҳодисаси бўлиш идан таш қари, у “қарама-қарш и алоқгшар ҳалқаси” ҳамдир . Бу тушунча қайтиб келувчи ахборотлар ва унинг афзаллик томонларидан фойдаланиш усул ларини белгилаб бериш га хизмат килади. Бу ерда ёпиқ такрорла ниб турувчи ҳодиса (щикл) ҳосил этувчи иккита жараён назарда тутилади: биринчидан, чиқиш тизими ва унинг натижаси (яъни, маълум бир вазиятлардаги ҳокимиятнинг адаптацияси); иккин чидан, ахборотнинг ўзи (яъни, тизимнинг ҳолати ва ҳокимият- нинг акс ж авоб бериш оқибатлари тўғрисидаги қарама-қарш и маълумотлар оқим и)93. Қарама-қарш и алоқалар жамиятдаги тангликни тугатишнинг бош механизмларидан биридир. Аммо у бу функцияни ҳокими- ятнинг тизимга кириб келаётган туртки ва таъсирларга жавобан акс-садо бсриш қобилиятининг нечогли эканлигидан келиб чи- қиб баж ара олади. А гар ҳокимият жамият аъзолари талабларига нисбатан бефарқ бўлса ва ф ақат ўзининг хусусий талаблари вағояларигагина эътибор бераётган бўлса, у ҳ о лат да ҳокимият қарорлари ва хатти-харакатлари ҳеч қачон кўллаб-ю/вватланиш- га эриш а олмайди. Ҳ окимият сиёсий тизим ни қўллаб-қувватлаш нинг энг нам дараж асига эриш иш ни эмас, балки қўллаб-қувватлаш нинг ян гидан-янги манбаларини истаётган ёки янги режим ташкил этиш учун интилаётган ҳолатларда салбий холатлар юз бериши мум- кинлигини эътиборга олиб бориш и лозим. Ў згариш лар, адап тация, ўз-ўзини сақлаш , интилиш лар, мўлж алларини қайтадан кўриб туриш , мақсадларни ўзгартиш - буларнинг хаммаси, Д. Истоннинг фикрича, асосий воситалар бўлиб, уларнинг ёрдами да сиёсий тизимдаги тангликлар ёки турли зўрикиш ларга бардам бериш мумкин. Демак, Д .И стоннинг фикрича, сиёсий тизим - бу нафакат унинг тузилмалари ўзаро хатти-ҳаракати тизими, балки мутта- сил равиш да ўзгариб турувчи, амал қилувчи, доимий ўсиб бо- рувчи тизимдир.
3. Сиёсий тизим -ўзаро хатти-харакатдаги остки тизимларнинг бир бутунликни таш кил этган ҳолатпдир. Сиёсий тизим тузилмаси ичида учта остки тизимлар мавжуд: институционал, ахборот-коммуникатив ва меъёрий-регулятив. Институционал остки тизим давлат, сиёсий партиялар, манфаатлар гурухлари (нодавлат ва ж амоат таш килотлари) каби институтлардан иборатдир. Ў зида энг кўп сиёсий хокимиятни ифодаловчи етакчи инсти тут-бу давлатдир. Демократик жамнятларда сиёсий партиялар, манфаатлар гуруҳлари (нодавлат ва жамоат ташкилотлари) автоном бўлиб, улар ўз функцияларини ҳеч қандай тўсиқларсиз баж ара оладилар. Сиёсий партиялар ва манфаатлар гуруҳлари (нодавлат ва жамоат ташкилотлари) давлат тузилмаларини шакллантириш га таъсир этади, сиёсий мақсадларни тузатиб туради, сиёсий ривожланиш ни йўналтиришда иштирок этади. Авторитар ва тоталитар ж амиятларда сиёсий партиялар ва манфаатлар гуруҳлари бош қарувчи элита ва бюрократик а п п а р а т а қаттиқ бўйсундирилади, уларнинг табиий функциялари ўзгартирилади. Сиёсий тизим тузилмасидаги ахборот-коммуникатив остки тизим институтлар билан сиёсий тизим ўртасидаги алоқаларни таъминлаб туради. Бу остки тизим унсурларига ҳукуматга ахборот бериш йўллари (очик мажлисларда иш ларни кўриб чикиш тартиботи, турли текш ирувлар комиссиялари, манфаатлар гурухлар билан ўтказилган ёпиқ консультациялар ва бошкалар), шунингдек, кенг оммага мўлжалланган китоблар, журналлар, газета, радио, телевидениелардан иборат оммавий ахборот во- ситаларини киритиш мумкин. Бу остки тизим муҳим аҳам нятга эгадир: бу тизимда иштирок этган кишилар турли хил воқеликлар ва хатти-харакатларда бевосита иш тирок этганлнги, жумладан, маълум бир ҳажмдаги сиёсий йўналиш ларга оид билим ва ахборотларга эга бўлган лик лари туфайли сиёсий жараёнларни баҳолай олади. Агар дем ократик жамиятларда О А В мустақил бўлса, авторнтар ва то талитар жамиятларда улар бошқарувчи элитага бўйсу ндири ла ди. Демократийа шунинг учун хам бошка хилдаги ( йани авторитар ва тоталитар ) хокимийат бошкарув турларидан узининг халкчиллиги ва оммага тайаниши очиклиги билан фарк килади .Меъёрий-регулятив остки тизим кишиларнинг сиёсий хаётда ги хулқларини белгилаб ва аниқлаб берувчи турли хил меъёр- лардан иборат бўлиб, улар асосан қуйидагилардир: киш иларнинг ўз талабларини илгари суриш жараёнларидаги иштироки, бу талабларни қарорларга айланиш и, қарорларни ам алга ошириш. Бу м еъ ёрлар-б арча турдаги сиёсий жараёнларда иштирок этишнинг асосий қоидалари ҳисобланади. Меъёрларни риски тур- га бўлиш мумкин: 1) меъёр-одатлар; 2) меъёр-қонунлар. Д емократик мамлакатларда фуқароларнинг сиёсий партиялар ва ман фаатлар гуруҳлари воситасида сиёсатда иш тирок этиш лари одатдаги меъёрлар саналади. Ш унингдек, фуқароларнинг ҳокимият эътибориш! ҳис этиб туриши хам одатдаги ҳолатдир. ўлган сиёсий тизим шаклини аниклайди. Тоталитар жамиятлар да галабага эриш ган лидер ёки гуруҳнинг ҳамма нарсага эгалик қилиш и одатдаги қоидага айланади. Собиқ иттифоқда XX асрнинг 50-йиллари ўртасидан бош лаб ҳокимият тепасига чиққан етакчиларнинг ворисийлиги мансабдор шахсларни жисмоний йўқ қилиш сиз давом этганлнги бу даврда тизимнинг асослари ш аклларининг ўзгарганлштвдан далолат беради. Меъ ёр -қонунлар қонун ишлаб чиқиш жараёнларини аниклайди. унинг куйидаги ҳукуқла- рини белгилайди (ёки режимга боғлиқ бўлса, унда белгиламай- ди): овоз бериш , сўз эркинлиги, бирлаш м алартузиш ва бош қа- лар. Ҳ ар икки меъёр сиёсий хатти-харакатлар уйгунлигини таъ минлайди, уларсиз жамиятда алғов-далғовлар ёки тартибсизлик- лар келиб чиқиш и та б га й бир холдир. Замонавий сиёсатшуносликка хос бўлган сиёсий тизимлар функциялари Алмонд томонидан атрофлича ва тўла тахлил этил ган. Унга биноан, барча тизим лар иккита таянч функцияларни баж аради: “кириш ” функцияси ва “чикиш ” функцияси. Алмонд “кирниГнинг тўртта функциясини ажратиб кўрсатади: 1) сиёсий ижтимоийлаш ув ва иш тирок этишга жалб этиш; 2) манфаатларни артикуляция (йиғиш, бир тизим га солиш) қилиш; 3) манфаатларни агрегация (барча манф аатлар ичидан кенг цатламлар манфаатлари ажратиб олинади) қилиш; 4) сиёсий коммуникация. Ш унингдек, чиқиш нинг уч функцияси мавжуд: 1) меъёр-қонунлар иш лаб чикиш; 2) меъёрларни қўллаш; 3) меъёрларни сақлаш ни назорат қилиш. “Кириш ” функцияси ноҳукумат остки тизим устуворлигнга амал қилади, “чиқиш ” функцияси эса ҳукуматнинг ўзига таал- луқлидир. “Сиёсий ижтимоийлаштириш ва иштирок этишга жалб этиш” функцияси ҳозирги даврда барча сиёсий тизимларга хос бўлган жамият аъзолари ўртасида “иштирок этиш руҳияти”ни тарқали- шини таъминлаб беради. Бу функцияни демократик давлатларда нохукумат таш килотлар бажарс;шар (албатта, бунда давлатнинг хам маълум таъсири бўлади), тоталитар жамиятларда давлат бажаради. Чунки сиёсий ижтимоийлаш тириш нинг барча агентла- ри (мактаб, ёшлар таш килотлари, оммавий ахборот воситалари ва бош қалар) давлат назорати остида бўлади, “иш тирок этиш руҳи” хукмрон мафкурага мувофиқ холда кечади. Демократик мамлакатларда “иштирок этиш руҳи”ни ёйгап натижасида инди видуумлар “субъект”дан “фукаро”га айланади. Тоталитар режмларда бундай жараёнлар юз бермайди. Манфаатларни артикуляция килиш - манфаатлар гуруҳлари (нодавлат ва жамоат таш килотлари) амалга оширадиган, сиёсий конверсия жараёни давомидаги биринчи функционал қадамдир. Жамоатчилик фикрини хурмат килиш, бирлашмалар эркинлигига доир қараш ларга берилиш характерли бўлган демократик жамиятларда манфаатлар гурухлари фуқаролар билан дав- латни боглаб турувчи бўғинлар сифатида фаолият юритади. Давлат сиёсати қонунлар қабул қилиниш и билан тугам ай- ди. Сиёсатнинг ва қарор кабул қилиш нинг муҳим жиҳати ’’меъ ёрларни қўллаш ” функцияси ҳисобланади. Бу функцияни нафақат ижроия органлари ва маъмурий бю рократия баж аради, балки уни кўпинча конун чиқарувчи ва хуқуқий тузилм алар ҳам бажаради.