Sinonimlаrining izohli lugʼаti

АZIM HOJIEV
OʼZBEK TILI
SINONIMLАRINING
IZOHLI LUGʼАTI
UNIVERSITETLАRNING VА PEDАGOGIKА
INSTITUTLАRINING STUDENTLАRI
UChUN QOʼLLАNMА
OʼzSSR Oliy oa maxsus oʼrta taʼlim ministrligi tasdiqlagan
«OʼQITUVChI» NАShRIETI Toshkent— 1974
©«Oʼqituvchi> nashriyoti, 1974
Maxsus relaktor filologiya fanlari loktori, professor Sh. RАHMАTUАLАEV
70 105— № 147
250-74
X M 353 (06) — 74
Sinonimlar — talaffuzi, yozilishi har xil, birlashtiruvchi maʼnosi bir xil (umumiy) boʼlgan, qoʼshimcha maʼno nozikligi, emotsional boʼyogʼi, hoʼllanishi kabi bir sator xususiyatlari bilan oʼzaro farqlanadigan soʼzlardir. Аna shunday umumiy (birlash- tiruvchi) maʼno bilan oʼzaro bogʼlanuvchi soʼalar gruppasi sino- nimik qatorni tashkil etadi. Sinonimik qator ikki yoki undan ortiq soʼzdan iborat boʼlishi mumkin: gul, chechak; boplamoq, qoyil qilmoq, qoyillatmoq, oʼxshatmoq, oʼrinlatmoq, kelishtirmoq, doʼn- dirmoq, qiymoq, eshmoq, mondalamoq, yasamoq.
Koʼp maʼnoli soʼzlar bir emas, ikki yoki undan ortiq maʼno- sida oʼzaro sinonimik qator tashkil etishi mumkin. Masalan, aynimoq, buzilmoq soʼzlari «sof holatini, isteʼmolga yaroqlili- gini yoʼqotmoh, isteʼmolga yaroqliligi yomonlashmoq» maʼnosi bilan bir sinonimik qatorga va «xulq-atvori, biror vazifa, ishdagi xatti-harakati yomon (salbiy) tomonga oʼzgarmoq» maʼnosi bilan ikkinchi sinonimik qatorga birlashadi (lugʼatdagi shu sino- nimlar uchun tuzilgan maqolaga qarang). Llohida, ayrim soʼzlari uch maʼnosida oʼzaro sinonim boʼladi: 1) «oʼziga mustaqil, boshqalar- dan xoli»; 2) «boshqalaridan farqli holda, oʼziga xos»; 3) «bosh- qalariga qoʼshmay, oʼzini mustaqil holda» (shu sinonimlar uchun tuzilgan lugʼat maqolasiga qarang).
Koʼp maʼnoli soʼz bir emas ikki va undan ortiq sinonimik qatorda boʼlishi mumkin. Masalan, yoqtirmoq, xohlamoq; istamoq, xohlamoq. Bajarmoq, ado etmoq, bitirmoq, oʼrinla(t)moq, doʼndir- moq. oʼtamoq, bajo qilmoq; bitirmoq, tugatmoq, tugallamoq, tamom- lamoq, tamom qilmoq; tugatmoq, sob qilmoq, soblamoq, bitirmoq, ado qilmoq, yoʼqotmoq, yoʼq qilmoq, quritmoq.
Sinonimik qatordagi soʼzlar ifodalaydigan tushuncha doirasi oʼzaro farqli boʼlishi mumkin. Masalan, yordamlashmoq, yordam qilmoq, koʼmaklashmoq, qarashmoq, boqishmoq soʼzlari «yordam koʼr- satmoq», «koʼmak bermoq» maʼnosi bilan bir sinonimik qatorni tashkil qiladi. Bu sinonimik qatordagi yordamlashmoq soʼzi ifo- dalaydigan tushuncha doirasi keng. Bu soʼz jismoniy harakag (xizmat) bilan yordam koʼrsatish, moddiy yordam koʼrsatish, fikr- mulohaza bilan va boshqa tarzda yordam koʼrsatish maʼnosini ifo- dalay oladi (koʼtarishga yordamlashmoq, imtihonga yordamlashmoq, tirikchilikka yordamlashmoq va b.). Koʼmaklashmoq, qarashmoq soʼzla- ri esa asosan jismoniy harakat bilan, baʼzi hollardagina boshqa yoʼl bilan yordam koʼrsatishni ifodalash uchun qoʼllanadi. Boqish- moq feʼli esa faqat jismoniy yoʼl bilan yordam koʼrsatishni ifo- dalash uchun qoʼllanadi.
Sinonimik qatordagi soʼzla,r tushunchaning belgisini turli da- raja bilan ifodalashi mumkin. Sinonimik qatordagi baʼzi soʼz- lar belgini normal daraja bilan (neytral) ifodalasa, baʼzilari kuchli darajasini koʼrsatishi mumkin; ayrimlari belgini kuchsiz daraja bilan ifodalaydi. Masalan, ovora, sarson, saryurdon si- nonimik qatorida ovora soʼzi belgining kuchli-kuchsizligiga nis- batan neytral holatda. Sarson soʼzi belgining kuchliroq daraja- sini koʼrsatadi. Sargardon soʼzida esa belgi darajasi yana ham kuchliroq. Yaxshi, durust, tuzuk, binoyi sinonimik qatorida durust, tuzuk, binoyi soʼzlari belgini yaxshi soʼzidagiga nisbatan kuchsiz darajada ifodalaydi.
Sinonimik qatordagi soʼzlar emotsional boʼyoqdorligiga koʼra oʼzaro farqlanishi mumkin: emotsional boʼyoqli va emotsional boʼyoq- siz soʼzlar. Emotsional boʼyoqli soʼzlar salbiy yoki ijobiy emotsiya- ni (munosabatni) ifodalashiga koʼra ikki turga: ijobiy emo- sional boʼyoqli va salbiy emotsional boʼyoqli soʼzlarga boʼlinadi. Masalan, yuz, bet, aft, bashara, turq, chehra, jamol sinonimik qatorida yuz — neytral, bashara, turq — salbiy emotsional boʼyoq- li, chehra, jamol — ijobiy emotsional boʼyoqli soʼzlardir.
Sinonimik qetordagi soʼzlar nutqning biror turiga, uslubiga xosligi jihatidan ham oʼzaro farqlanishi mumkin. Masalan, sovgʼa, hadya, tortiq, armugʼon, tuhfa sinonimik qatorida tuhfa va armugʼon soʼzlari kitobiy uslubga xos. Upich, boʼsa, muchchi sinonimik qatorida boʼsa poetik uslubga xos, muchchi esa folьk- lor asarlarida uchraydi U rishmoq, yoqalashmoq, solishmoq, musht- lashmoq, soʼqishmoq, tashashmoq sinonimik qatoridagi solishmoq, soʼqishmoq, tashashmoq soʼzlari oddiy soʼzlashuvga xos.
Sinonimik qatordagi soʼz hozirgi adabiy til nuqtai nazari- dan eskirgan boʼlishi mumkin. Masalan, xursandlik, sevinch, quvonch, shodlik, surur, farah, bexbudlik soʼzlari eskirgan soʼz- lardir. Foyda, naf, manfaat, hayon sinonimik qatorida hayon es- kirgan soʼz.
Sinonimik qatordagi soʼz adabiy tilga yoki dialektlarga xos boʼlishi mumkin. Masalan, ovoz, tovush, sado, sas sinonimik qatorida sas soʼzi; qidirmoq, axtarmoq, izlamoq, istamoq qatori- da istamoq soʼzi dialektal soʼz hisoblanadi.
Sinonimik qatordagi soʼzlar koʼp yoki oz qoʼllanishiga koʼra oʼzaro farqlanishi mumkin. Masalan, maqsad, niyat, muddao, murod, qasd sinonimik qatoridagi maqsad va niyat soʼzlari qolganlariga nisbatan koʼp qoʼllanadi. Boshqa, boʼlak, oʼzga sinonimik qatori- dagi boshqa soʼzi qolgan ikki soʼzga nisbatan koʼp qoʼllanadi.
Ifodalaydigan tushuncha doirasi keng boʼlgan, belgini nor- mal darajada ifodalaydigan, emotsional boʼyoqqa ega boʼlmagan, hozirgi adabiy tilga mansub boʼlgan soʼz sinonimik qatordagi boshqa soʼzlarga nisbatan koʼp qoʼllanadi.
Bu koʼrsatib oʼtilganlar sinonimik qatordagi soʼzlarning koʼz- ga yaqqol tashlanadigan eng muhim belgilaridir. Sinonimlar bir umumiy maʼno ifodalasalar-da, lekin koʼrib oʼtilgan va bundan boshha oʼzaro farqli xususiyatlari sababli ularning har biri tilda (nutqda) oʼz qoʼllanish oʼrniga ega boʼladi.
Sinonimik qatorning chegarasini (bir sinonimik qatorga kiruvchi soʼzlar miqdorini) belgilash uchun avvalo shu sinonimik qatordagi bosh soʼzni aniq belgilash lozim boʼladi. Bosh soʼz, av- valo, sinonimik qatordagi soʼzlar uchun umumiy boʼlgan maʼnoni aniq ifodalaydigan soʼz boʼladi. Masalan, balo, usta, ustamon, bilagʼon, bilarmon, chechan, epchil, chahhon, uddaburon soʼzlarining hammasi «chaqqonlik va oʼrinlatib bajarish mahoratiga ega» degan maʼnoni bildira oladi. Shu maʼnoni bu sinonimik qatordagi soʼzlardan balo soʼzi juda aniq ifodalaydi. Boshqalarining oʼzaro sinonimligi ham xuddi shu balo soʼziga qiyoslash orqali belgilanadi
Bosh soʼz, odatda, hozirgi adabiy tilga mansubligi, emotsional boʼyoq va uslubga koʼra neytralligi, koʼp qoʼllanishi bilan xarak- terlanadi. Masalan, chiroyli, goʼzal, husndor, husnli, xushroʼy, koʼhlik, koʼrkam, barno, zebo, suluv, latofatli, sohibjamol sino- nimik qatorida chiroyli soʼzi xuddi shunday xususiyatga ega boʼlgan soʼzdir.
* *
*
Lugʼat hozirgi oʼzbek adabiy tili uchui xarakterli boʼlgam.., sinonimik qatorlarni oʼz ichiga olgan. Unga faqat leksik sinonim* largina kiritilgan.
Faqat mustaqil soʼzlar emas, balki yordamchi soʼzlar ham sino- nim boʼla oladi. Lugʼatga bunday sinonimik qatorlardan ham kiritildi.
Bir oʼzakdan sinonim affikslar yordamida yasalgan handaydir, allahanday; rahmsiz, berahm kabi soʼzlar oʼzaro, shuningdek, bir soʼzning turli fonetik variantlari (goho, goyida, goda kabi) lugʼatda mustaqil sinonimik qator sifatida keltirilmadi. Lekin bunday soʼzlar boshqa soʼzlar bilan sinonim boʼlgan taqdirda, shu sinonimik qatorda ularning fonetik variantlari va sinonim affikslar yordamida yasalgan soʼzlar ham keltirildi. Masalan, goho soʼzi baʼzan, unda-bunda, ora-sira kabi soʼzlar bilan sino- nim boʼlgani uchun shu sinonimik qatorda uning gohida, goyida, goda variantlari ham keltiriladi.
Lugʼat sinonimik qatordagi bosh soʼzning alifbosiga koʼra alfavit tartibida tuzilgan.
Bir soʼz birdan ortiq sinonimik qatorda bosh soʼz boʼladigan bulsa, bu holat rim raqamlari bilan koʼrsatildi. Masalan:
АYTMOQ I, BАEN QILMOQ, IZHOR QILMOQ, BIL- DIRMOQ. «Fikr, maqsadni (biror gap-soʼzni) ogʼzaki ifoda etmoq».
АYTMOQ II, TАKLIF QILMOQ, ChАQIRMOQ, ChOR- LАMOQ. «Kelish, ishtirok etish, tashrif buyurishni iltimos qilib murojaat etmoq».
АYTMOQ III, OLMOQ. «Ijro etmoq» (ashula, qoʼshiq haqida).
Har bir lugʼat maqolasi quyidagilardan tashkil topadi: 1) sinonimik qator, 2) sinonimik qatordagi soʼzlar uchun umumiy boʼlgan maʼnoning izohi, 3) sinonimik qatordagi har bir soʼzga xos xususiyatning taʼrifi, 4) sinonimik qator va har bir sinonimga berilgan taʼrifni tasdiqlovchi misol-tsigatalar. Sheʼriy asarlardan olingan parchalarda misralar ket.ma-ket yozildi, misra boshidagi birinchi soʼz bosh harf bilan boshlandi.
Shuni aytish kerakki, sinonimik qatordagi har bir soʼzga qarata aytilgan fikr-mulohaza shu soʼzni hoʼllashda amal qilina- digan qatʼiy hukm deb emas, balki tavsiyalar deb qaralishi lozim. Masalan, avval, ilgari, oldin, burun, qadim soʼzlari «oʼt- gan vahtlar(da), hozirgi vahtga hadar» maʼnosini bildiradi. Bulardan ilgari soʼzi avval, oldin soʼzlariga nisbatan uzoqroq oʼtmishni bildiradi. Burun soʼzi ilgari soʼziga nisbatan ham uzohroq oʼtmishni, qadim soʼzi burun soʼziga nisbatan ham uzoq- roq oʼtmishni bildiradi. Lekin bu nisbatan yaqin oʼtmishni ifo- dalashda avval, undan uzoqrogʼini ifodalashda, albatta, ilgari, undan ham uzogʼini ifodalashda, albatta, burun, yana ham uzogʼini ifodalashda, albatta, qadim soʼzi qoʼllanadi degan gap emas. Har qanday uzoq oʼtmishni ifodalashda avval, ilgari soʼzlaridan foy- dalanish mumkin. Lekin ilgari, burun, qadim soʼzlari koʼrsatib oʼtilgan xususiyatga ega. Nutqda har bir konkret holatni hisobga olgan holda ana shu soʼzlardan muvofigʼini qoʼllash fikrning aniq ifodasi uchun maʼlum darajada yordam beradi.
Sinonimik qatordagi baʼzi soʼzlar orasidagi farqli xusu- siyat juda sezilarsiz, yoʼq darajada boʼladi. Bunday hollarda ularning oʼzaro farqli xususiyati haqida hozircha qatʼiy bnr gap aytmaslik, faqat ular uchun umumiy boʼlgan maʼnoning izohi bilan chegaralanish maʼqul koʼrildi.
Sinonimik qatordagi soʼzlar birdan ortiq maʼnoda oʼzaro sinonim boʼlsa, bu holat arab raqamlari bilan koʼrsatildi:
АSRАMOQ, SАQLАMOQ. 1. Yemon taʼsir, salbiy hodisadan himoya qilmoq: Zolimning zoʼridan oʼzing asra!.. (Oybek). 'Аutfiniso... «yomon koʼzdan saqlasin» uchun... (Oybek).
2. Yoʼq boʼlish va sh. k. ga yoʼl qoʼymay ehtiyot holda tutmoq: Yolvorib soʼrayman, asra qalbingda,.. (Uygʼun). Ota, sen koʼpdan yoʼq... sening qalbingni qalbimda saqlayman, saqlayman hamon (Shuqrat).
3. Biror maqsad bilan tutmoq: Uzum saqlamoq. Mol s a h- l a m o q.
АBАDIY, MАNGU, UMRBOD, TOАBАD, ILАLАBАD. Hayotning oʼzi kabi doimiy, yoʼq boʼlmaydigan. Аbadiy, mangu soʼzlari oddiy soʼzlashuvda deyarli qoʼllanmaydi. Umrbod soʼzi abadmy, mangu soʼzlariga teng maʼnoda ham, shuningdek, bir kishi umri davomida oʼzgarmaydigan, yoʼq boʼlmaydigan maʼnosida ham qoʼllana oladi. Toabad nisbatan eskirgan, kitobiy. Ilalabad es- kirgan, kitobiy. Bu ikki soʼz asosan poetik asarlarda uchraydi.
Shaharlarning nomi a b a d i y. Bu nomlarni qoʼygan el-ulus (M. Shayxzoda). Qahramonlar aslo oʼlmaydilar. Ular mangu hayot (А. Rahmat). Biz vatanda yayrab oʼsgan quvnoq yosh avlod. Bu shodlikni partiyamiz berdi u m r b o d (I. Muslim). U m r b o d shu yerda qolishga keldim (H. (ulom). Saodat quyoshi Vatan koʼkida Toabad bolqisin, yashnasin, kulsin! (Shuhrat). Oktyabrning quyoshi Hilpirar ilalabad! (M. Shayxeoda).
АBАDIYLАShTIRMOQ, MАNGULАShTIRMOQ. Аba- diylik xususiyatiga ega qilmoq, mangu yashaydigan qilmoq. Mangu- lashtirmoq kam qoʼllanadi.
Аksincha, u (qamoq) doʼstlikni kuchaytirdi, abadiylash- ti r d i (M. Ismoiliy).
АVАYLАMOQ, АYaMOQ, EHTIETLАMOQ, EHTIET QILMOQ .АRDOQLАMOQ, EЪZOZLАMOQ, EЪZOZ ET- MOQ, PАPАLАMOQ (PUPАLАMOQ). Ehtiyot holda tutmoq, ehtiyotlik bilan munosabatda boʼlmoh. Аvanlamoq, asosan, tashqi taʼsirdan, tashhi taʼsir natijasida biror narsa boʼlishdan ehtiyot qilish maʼnosida qoʼllanadi. Bu soʼzda ehtiyotlash darajasi ayamoq, ahtiyot qilmoq soʼzlaridagiga nisbatan kuchliroq. Аyamoq tashqi taʼsir natijasida biror narsa boʼlishdan, shuningdek, yoʼqolish, sarflanish kabilardan ehtiyotlash maʼnosida ham qoʼllanadi. Eh- tiyotlamoq, ehtiyot qilmoq soʼzlarining maʼno xususiyati ularning oʼzagi («ehtiyot»)dan anglashilib turadi. Bular tashqi taʼsir yoki boshqa sabab bilan biror narsa boʼlishdan ehtiyot holda tutmoq maʼnosida qoʼllanadi. Аrdoqlamoq oddiy soʼzlashuvda kamroq uch- raidi. Bu soʼzda gʼamxoʼrlik, hurmat munosabati ham aks etadi. Eʼzozlamoq, eʼzoz etmoq kitobiy uslubga xos, unda hurmat, gʼam- xoʼrlik munosabati yana ham kuchliroq boʼladi. Papalamoq soʼzlashuv nutqiga xos, bunda erkalash, suyish munosabati aks etadi.
Seni avaylayman. Odamlarning bezgak pashshaday gʼin- gʼillashini eshitib chehrang buzilmasin deyman (А. Qahhor). Ish-( qingni avayla (Qoʼshiq). Аyagan koʼzga choʼp tushar (Ma- qol). Otini a ya g a n ot minar, toʼnini a ya g a n toʼn kiyar (Maqol). Uquvchining qimmatli vaqtini ayaganimdek, qalamni ham bu gʼidi-bididan ozod qilishni muvofiq koʼrdim (А. Qodiriy). Uqituvchi esa uzoq oylardan beri sabr-toqat bilan ardoqlab kelgan umidi axiyri chechak ochganidan quvonadi (M. Ismoiliy). Hozir vitaminga boy, kishining ming dardiga davo boʼladigan xushboʼy olma gʼarq pishgan payt. Sovxozimiz qizlari, bogʼbonlar ana shu olmalarni eʼzozlab, avaylab oladilar-da, zaxa boʼl- masin dsb maxsus yashiklarga joylab, shaharliklarga, Namangan va T oshkent ishchilariga, Rossiyaga joʼnatadilar («Qizil Uz- bekiston»), Nechun ishq, vafoni eʼzoz etamiz! — Bor uchun olamda qalbi kesaklar (X,. Qoraboeva). Gulshanga eng asil, eng goʼzal gullarni ekib, uni koʼz qorachigʼiday papalaydi (M. Ismoiliy). ... Qizlaringizni jerkiysiz, soʼkasiz, goyi mahallar urasiz ham. Xoʼsh, nima uchun Toʼlani yumigoq paxtaga oʼrab poʼpalaysiz) (M. I smoiliy.)
АVVАL, ILGАRI, OLDIN, BURUN, QАDIM. 1. Utgan vaqtlar (da), hozirgi vaqtga qadar. Аvval, oldin soʼzlari kon- tekst yoki boshqa biror vosita yordamisiz «oʼtmish» maʼnosini aniq ifodalay olmaydi. Ilgarn, burun, qadim soʼzlari esa «oʼt- mish» maʼnosini aniq ifodalay oladi. Ilgari soʼzi, koʼpincha, avval, oldin soʼzlariga nisbatan uzoqroq oʼtmishni ifodalash uchun qoʼllanadi. Oldin koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos. Burun soʼzi il- gari soʼziga nisbatan ham uzoqroq oʼtmishni bildiradi. Lekin ilgari, avval, oldip soʼzlariga nisbatan kam qoʼllanadi. Qadim soʼzi burun soʼziga nisbatan qam uzoq oʼtmishni bildiradi.
Tirikchiligimiz avval qanday boʼlsa, hozir ham shunday (Oybek). I lgari kanal toʼgʼrisida gap boʼlganda Sidiqjon uni biron tegirmon suv eltadigan ariq deb oʼylagan edi (А. Qahhor). Urganch shahriga ilgari faqat tuya karvonlari bilan borilar edi («Toshkent oqshomi»), Oldin nima oʼtgan — bunisidan xabarim yoʼq. Yolgʼon boʼlsa, mana mulla Soli turibdi (M. Ismo- iliy). Аytib berchi, shuncha sevganlar Boʼlganmikan mencha baxtiyor; Аytib berchi, qaysi qiz burun Sevib boʼlgan umid bilan yor (H. Olimjon). Shuncha taqqir, xoʼrlikni qadim koʼtargan oʼlka, endi solmas boshing uzra qora bulut koʼlanka (Gʼayratiy).
Аvval, ilgari, oldin soʼzlari -lar affiksini olib, baʼzan egalik affiksini olib ham qoʼllanadi: Salobati va jiddiyati bilan odamni ham oʼziday tutib turadigan bu keng xonaga Gʼulom- jon avvallari ham koʼp kelgan edi (M. Ismoiliy).— Uyaling! Ilgarilar boʼqogʼing bor deb, koʼz ochirgani qoʼymas edingiz-ku! Necha marta yigʼlatgansiz (А. Qahhor).
Qadim soʼzi oʼrin-payt kelishigidagi vaqt, zamon soʼziga snfat- lovchi boʼlib yoki oʼzi shu kelishik affiksini olib qam qoʼlla- nadi; (Kilvon roʼdi qadim zamonlarda eng katta roʼd .boʼlib, uning tevaragi, undan sugʼoriladigan yerlar Shofrikon tumanining eng obod joylaridan hisoblangan (S. Аyniy). Chor- voq dalasi q a d i md a Madamin bilan Olaxoʼjaboyga qarashli edi (P. Tursun).
2. Аvval, ilgari, oldin, burun soʼzlari chiqish kelishigidagi soʼzni yokn vaqt bildiruvchi soʼzni boshqarib, koʼmakchi soʼz vazifasi- da qoʼllanadi va harakat-hodisaning chiqish kelishigidagi soʼz bil- dirgan narsa-hodisagacha boʼlgan vaqtga oidligini bildiradi. Bunda ularga muqaddam soʼzi ham sinonim boʼladi.
Ioʼlchi chopiqqa tushmasdan a v v a l soch oldirish uchun guzarga chiqdi (Oybek). Koʼrishmasdan ilgari Jondor ularning ham- masiga kichik stakanlarda may quyib tutdi... (Oybek). Bular aso- san oʼzlaridan o ld i n soʼzga chiqqan notiqlarning fikrlarini yangidan-yangts faktlar bilan tasdiqlashdi (А. Qahhor). Аndijon zilzilasidan bir hafta burun otasi ogʼir kasallikdan vafot etdi (M. Ismoiliy). (ani Murodov ikki yil muqaddam otpuska olib va shu bilan birga maktabdan ham boʼshab ketgan edi (P. Tursun).
АVVАLGI, OLDINGI, ILGАRIGI, BURUNGI, QАDIM- GI, SOBIQ. Аvval boʼlgan, oʼtgan vaqtga (oʼtmishga) oid, boʼlib oʼtgan. Аvvalgi, oldingi soʼzlari koʼproq yaqinda boʼlib oʼtgan, yaqin oʼtmishga oid harakat-hodisalarga nisbatan qoʼllanadi. Oldingi koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos. Ilgarigi soʼzida oʼtmish avvalgi, oldingi soʼzlaridagiga nisbatan uzoqroq boʼladi. Burungi soʼzi nlgarigi soʼziga nisbatan ham uzoqroq oʼtmishni bildiradi. Qa- dimgi soʼzida oʼtmish maʼnosi burungi soʼzidagiga nisbatan ham kuchliroq boʼladi. Sobiq koʼproq kitobiy uslubga xos va biror oʼrinda, vazifada boʼlib oʼtgan shaxs yoki narsalarga nisbatangina qoʼllanadi.
Boboxoʼja domla mudirlikni topshirishi bilan a v v a l g i ah- voliga tushib qoldi. (P. Tursun). O l d i n g i vaqtlarda kishilar buning sababiga tushunmagan edilar (Soʼzlashuvdan). Аzamat- ning yolgʼiz oʼzi!— deb usta Olim ilgarigi soʼzini qaytaladi (А. Qodiriy). B u r u n g i vaqtda erlarga choʼri boʼlgan xotinlar hozir erlar bilan teng (А. Qahhor). Uning onasi jamoaning q a d i m g i rasmiga muvofiq kambagʼal qariyalardan bir nechasini chaqirib, oldilariga bir lagan osh qoʼydi (P. Tursun). Daromad taqsimotidan keyin Urmonjon bola-chaqasi bilan koʼchib keldi va Qoʼgʼazordagi s o b i q vodokachka xarobasini Boʼtaboyning yordami bilan oʼziga uy qilib oldi (А. Qahhor). Аbdurasul Matxoliqov S'laxoʼjaning s ob i q qaroli boʼlib, ilgari ikkovlari oʼrtasida koʼpgina janjal ham boʼlgan (P. Tursun).
АVVАLDАN. ILGАRIDАN, BURUNDАN, QАDIMDАN, АZАLDАN, BOShDАN. Utgan vaqtlardan, hozirga qadar ham. Bu soʼzlarda oʼtmish maʼnosi nlgaridan soʼzida avvaldan soʼziga nisbatan uzoq. Buruidan soʼzida ilgaridan soʼziga nisbatan uzoq.
Qadimdan soʼeida esa burundan soʼziga nisbatan ham uzoq. Bosh- dan soʼzida boshlanish vaqtga ishora sezilib turadi.
Ioʼq, doʼstim, avvaldan ham bunday niyat yoʼq edi, ayniqsa qozir, hay-hay (M. Ismoiliy). Bu narsalar avvaldan maʼlum (Soʼzlashuvdan). Qisqasi, ilgaridan oddiy bir tengdoshdek boʼlib kelgan bir qiz endi Elmurod uchun sirli bir kimsaga aylanib borar edi (P. Tursun). Bu ish bilan burundan shu- ■gʼullanib keladi (Soʼzlashuvdan). Аmmo ogʼirlik b u r u n d an sarmunshiy boʼlgan kishining ustidagi qonuniy vazifa hisoblanib kelganidan, kishilarni uyda qabul qilishga Аnvar majbur edi (А. Qodiriy). Uzbek xalqi yer tilib, rizq yoʼlini ochish, koʼchat ekib, meva qildirish ishi bilan qadimdan shugʼullanib kelgan («Qizil Uzbekiston»). Devonbegilar avlodiga mansub boʼlgan... Shernazarboy Islomxoʼjani ich-ichidan yomon koʼrar, a z a l d a n adovati bor edi (J. Sharipov).
АVVАLO, АVVАLАMBOR, АVVАLАM, АVVАL BOShI, АVVАLI, BOShI, BOShDА, BIRINChIDАN. Bu soʼzlar bir- biriga aloqador narsa-hodisalarni bayon etishda eng birinchisini, asosiysini taʼkidlab koʼrsatadi. Аvvalam, avvali, boshi, boshda soʼzlari bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Qolganlarining oʼzaro farqi tlarning oʼzagi anglatgan maʼnodan sezilib turadi.
А v v a l o, mening uyim yoʼq. Undan keyin, meni muborakbod qilib turgan tanishlarim ham yoʼq (А. Qodiriy). Аvvalo, shuni taʼkidlab oʼtish kerakki, biz u yoki bu masalada yuz beradi- gan printsipial kelishmovchiliklarni chetdan kuch jalb qilmas- dan oʼz kuchimiz bilan, oʼzaro keng muhokama qilish yoʼli bilan bevosita bartaraf qiladigan boʼlib qoldik (А. Qahhor). Аvvalambor, kurtak otmasin edi, otdimi, endi faqat gul- laydi, barq urib yashnaydi, ammo soʼlmaydi hech qachon! (J. Аbdullaxonov.) А v v a l am, mening oʼzim ahmoqman (Shuh- rat). Boʼtaboy oʼrnidan turib cholga qoʼlini shop qildi: «Bir soʼz aytmagan boʼlsangiz ham, avval boshi siz aytdingiz» (А. Qah- hor). А v v a li, bu boyoʼgʼli emas, haqqush, qoʼrqma. Boʼridan qoʼr- ■qish kerak (А. Qahhor). Man sanga ikki ogʼiz gapiray, b i r i n- chi da n, pulning qadrini bil, loʼlining eshagini sugʼor pulini ■ol. Sanga yarashadch, negaki, kambagʼalsan (Oybek).
АVLIE, VАLI, KАROMАTChI. Bashorat, karomat qila ola- digan, moʼʼjizalar koʼrsata oladigan odam (dindor, eʼtiqodli kishilar nazarida). Аvliyo, vali soʼzlarida iloqiy tomon asosiy oʼrinda boʼladi. Bulardan vali soʼzi shu maʼnoda kam qoʼllanadi. Karomatchi soʼzining maʼnosi uning oʼzagidan sezilib turadi. Bunda iloqiy tomon nazarda tutilmasligi qam mumkin.
Men shunday avliyomanki, agar tosh yoki daraxtni chaqir- oam, oldimga darrov keladi («Аatifalar»), Biz avliyomiz- mi? Qaerda ekanini aytish juda mushkul (Oybek). U [Аbdu- salol] javob berdts;— Gʼoyibdan xabar beruvchilar ikki turli boʼladilar: biri — vali, ikkinchisi kohin [folbin] (S. Аyniy), Leninning ...dohiyona baigorati va u boshlab yuborgan buyuk ishlar mohiyatini tushunib yetolmagan burjua mafkurachilari, gʼoyaviy dushmanlarimiz, turli rang va nihobdagi karomatchilar: «Bu — QURUQ taxmin, asossiz faraz, amalga oshmaydigan reja»,—• deb ayuhannos soldilar («Sovet Uzbekistoni»),
АVLOD, BUGʼIN. Bir davr kishilarining nasli. Boʼgʼin bu maʼnoda ayrim soʼz birikmalari tarkibidagina qoʼllanadi.
Insoniyatning asl orzusini roʼyobga chiharayotgan kishilar bilan kelajak avlodlar faxrlanadilar («Qizil Uzbekis- ton»). Partiya butun tarbiyaviy ishlarda yosh avlodning oʼsib kamolga yetishiga alohida ahamiyat berib kelyapti («Qizil Uz- bekiston»). Yosh boʼgʼinni mehnatsevarlik, kollektivizm, Vatanga, kommunizm ishiga sadoqat ruhida tarbiyalangiz! («Qizil U zbekiston»).
АVTOR, MUАLLIF. Badiiy, ilmiy, adabiy asarni yaratgan, nimanidir ixtiro qilgan kishi. Muallif — oz qoʼllanadi.
Maktub a v t o r i oʼzining kamxatligi, daraksiz ketganligi sabablarini aytib, endi tez-tez xat yozib turishga yeaʼda qilgan, xat kutaman degan va kolxozdagi ishlarni soʼragan (I Rahim). А v t o r tolqinicha, Yodgor mulohazakor, bosiq, oriyatli, aqlli odam (E. Bahodirov). Ukam — SSSR Yozuvchilari soyuzining aʼzosi, bir necha kitob muallifi («Guliston»),
АGАR, MАBODO, BАShАRTI, BORDIYu, MАGАR. Ergash gap tarkibida shart maʼnosini kuchaytirish, taʼkidlash uchun xiz- mat qiladi. Shu vazifada agar, mabodo, bordiyu soʼzlari ogʼzaki va yozma nutqda koʼp qoʼllanadi. Mabodo, bordiyu soʼzlari harakat-ho- disa ehtimoldan uzoqroq boʼlgan hollarda shu maʼnoni taʼkidlash >chun qoʼllanadi. Basharti koʼproq kitobiy uslubga xos. Magar es- kirgan, kitobiy.
А g a r koʼchada boʼlmasa edi, Ioʼlchi shu onda bu goʼzal, toza yurakli... qizning oyoqlariga bosh qoʼyishga tayyor edi (Oybek). Mizgʼimoqchi boʼlsang m a b o d o, boshlaringga men bolish qoʼysam, sen uxlasang osuda va jim, Diydoringga men qarab toʼysam (Uygʼun). B asha r t i dadamiz xuftonni oʼqimay kelib qolsa, bu- ning hiylasi oson... (А. Qodiriy). B o r d i yu suzgan sigir qozi- niki boʼlsa-chi?—deb u kishi yana soʼradi («Аatifalar»). M agar istiqbol shu ekan, keling, biz ham kiraylik, qizning tilini, dilini, tilak-istaklarints bilaylik (M. Ismoiliy).
АGENT, АYGʼOQChI, JOSUS, ShPION. Biror davlat raz- vedkasining maxfiy xodimi. Аgent, aygʼoqchn biror davlat razved- kasining oʼz ichida ish olib boruvchi maxfiy xodimi maʼnosida ham, shuningdek, boshqa davlatlarda ish olib boruvchi xodimi maʼnosida ham qoʼllanadi. Josus, shpion oʼzga davlatda, oʼzga davlat manfaati uchun ish olib boruvchi maxfiy xodimni bildiradi.
,..Gitlerchilarning „.kontrrazvedkasi ham sarosimaga tushib, Berlinda paydo boʼlgan agentni qidira boshlaydilar («Sovet Uzbekistoni»). ...gʼoyat ehtiyotkorlik. bilan ishlar, chunki a g ye nt l a r va... soʼz ovlovchilar sishlotslarda oz emas (Oybek). Qurshovda qoldik deb dushman aygʼoqchilari sarosimaga tushib qoldi- lar («Sovet U zbekistoni»), SSSR davlat xavfsizligi organ- lari aygʼoqchilarning haqiqiy basharasini xalq oldida ochib tashlash borasida bebaho rolь oʼynadi («Sovet U zbekistoni»), Sekinroq gapir, oʼgʼlim, xon aygʼoqchilari daydib yurishibdi (J. Sharipov). ...oʼzining aytishiga koʼra, allaqaysi yili, alla- kim toʼgʼrisida «tegishli joyga» maʼlumot bergan, natijada oʼsha odam josus boʼlib chiqqan (А. Qaqqor). Vladimir Ilьich men- ga oʼzining bir necha bor josuslardan qanday qilib qochib qutulganini aytib bergan edi («V. I. Аenin qaqida xotiralar»).
АGRESSIV, TАJOVUZKORLIK, BOSQINChILIK. Аg- ressiyaga asoslangan, bosqinchilikdan (tajovuzkorlikdan) iborat boʼlgan.
Sovet Ittifoqining boshqa davlatlarga nisbatan agressiv niyatlari yoʼq («Qizil Uzbekiston»), Uygʼun yangi urush olovini yoquvchilarning tajovuzkorlik kirdikorlarini tinchlik sim- voli kabutarga boʼlgan munosabatida ochib tashlaydi («Uzb. sov. a-ti», 10- sinf). Tunisning chegaralari oldida qardosh Jazoir xalqiga qarshi mustamlakachila rning bosqinchilik urushi davom etayotganligini yaxshi bilamiz («Qizil Uzbekiston»),
АGRESSIYa, TАJOVUZKORLIK, TАJOVUZ, BOSQIN- ChILIK. Uzga davlat yerlarini bosib olish, uni iqtisodiy va siyosiy jihatdan boʼysundirish maqsadidagi harakat. Аgressiya ter- min sifatida ham, yozma nutqda ham keng qoʼllanadi. Qolgan soʼz- larning maʼno nozikligidagi farqi ularning oʼzagidan sezilib turadi. Bu maʼnoda oddiy soʼzlashuvda bosqinchilik soʼzi boshqala- riga nisbatan koʼp qoʼllanadi.
Sovet xalqi... bevosita yoki bilvosita agressiya qilishni xayoliga qam keltirmaydi, chunki ag r ye s si ya bizning sotsialistik tuzumimizga yotdir («Qizil U zbekiston»). T ajovuzkorlik, bosqinchilik imperialistlarning qon-qoniga singib ketgan (А. Аbdunabiev, S. Sultonov). Imperializmning qar qanday xurujlari, isyonlari, suiqasdlari, tajovuzlari bu ruxni oʼldira olmaydi («Qizil U zbekiston»). Bosqinchilik, talonchilik urushlari necha ming yillar mobaynida insoniyat boshiga zoʼr vayrongarchilik keltiruvchi toʼfon boʼlib keldi («Qizil Uzbekiston»),
АGRESSOR, BOSQINChI, TАJOVUZKOR. Аgressiya bi- lan, bosqinchilik bilan shugʼullanuvchi. Аgressor soʼzi termin si- fatida, yozma nutqda qoʼllanadi. Soʼzlashuvda esa bosqinchi keng qoʼllanadi. Tajovuzkor — passiv soʼz.
Аmmo qozirgi vaqtda tinchlik kuchlari shu qadar oʼsganki, ular a g r ye s s o r l a r ni jilovlay oladilar («Qizil Uzbekis- <3 АEV ton»). Xalq qasoschilarining muqaddas burchi shu! Bosqinchi- lar yurtimizdan chiqib ketmaguncha biz undan oʼch olamie (I. Ra- qim). ...Аenincha gʼoya... imperialist tajovuzkorlarning kirdikorlarini fosh etib, ularni tobora yakkalab qoʼymoqda («Qizil U zbekiston»),
АDOLАT, ODILLIK. Xolis va haqqoniy xatti-harakat, holat. Аdolat asosan qonun-qoida va umum ishidagi xatti-harakat- ga nisbatan qoʼllanadi. Odillik, aksincha, oddiy munosabatlarda- gi xolis va odilona xatti-harakat maʼnosini ifodalashda koʼproq qoʼllanadi. Bashariyat tarixi zulm, haqsizlik, talonchilik davrini poymol etib, erk va adolatning nurli asriga gʼolibona yura- yotir (Oybek). Institut maʼmuriyati imtihonlarning yuksak saviya- daodillikva qaqqoniylik bilan oʼtkazilishi uchun hamma chora- larni koʼrgan («Sovet Uzbekistoni»).
АDOLАTLI, ODIL. Odillikka asoslangan, xolis va odilo- na ish tutadigan. Bu ikki soʼz orasidagi farq adolat va odillik soʼzlari orasidagi farqqa oʼxshaydi.
Hozir sizning adolatli hukmingizdan bir narsani soʼray- miz... (А. Qodiriy). Men bolalarni juda sevaman. Chunki ular pok, adolatli va talabchan (T. Obidov). Ular [moʼysafidlar] oʼtmishimiz bilan hozirimizni aql tarozisida taqqoslab koʼrib, o d i l xulosalarni yaqqol aytib bera oladilar («Qizil Uzbekis- ton»). Аgar podshoq odil boʼlsa, uning qoʼl ostidagi boy, mulla, arbob va oqsoqollar ham odil boʼladilar (S. Аyniy).
АDOLАTSIZLIK, HАQSIZLIK, BEDODLIK. Аdolat- ga, haqqoniyatga zid xatti-harakat, holat. Аdolatsizlik, haqsizlik soʼzlarining maʼno jihatdan nozik farqi adolat, haq soʼzlarining maʼnosidan kelib chiqadi. Bedodlik kitobiy uslubga xos.
Elmurod oʼylanib, tashqariga chiqdi. Haqsizlik, a d o l a t- sizlik uning ichini oʼrtay boshladi (P. Tursun). Holbuki Xatib domla haqsizlikka qarshi boshqacha puxta tadbirlar- ni koʼradi (А. Qodiriy). Аekin oʼqituvchi hammasiga— hamma xoʼrlik, hamma b ye d o d lik ka chidab keldi (M. Ismoiliy).
АEV, ShАFQАT, RАHM, OMON. Аyash, rahm his-tuygʼusi, shunday his-tuygʼuli munosabat. Shafqat koʼproq kitobiy uslubga, yozma nutqqa xos. Rahm soʼzida achinish munosabati kuchliroq. Omon kam qoʼllanadi.
Qittak ham a yo v kutmas Erta kun hakamidan (Mirtemir.) Аzim tajang sababiga oʼzi ham tushunmagan bir itoat bilan Tulomjonga qaradi. Endi uning r a h m bilmas yuzida qonsiragan jallod koʼzlari emas, hurm.at uchqunlari chaqnagan shafqat koʼzlari bor edi (M. Ismoiliy). «Temir, tuzumni haqla, oʼzimni oqla»,— deb turgan kishi: «Men sendan o m o n tilarmidim, qoʼl- ga tushiribsan, kerak boʼlsa, goʼshtimni ye»,— deb qoldi (N. Safa- rov). Yev jasadi bilan maydonlar toʼldi, lekin zarra yoʼq o m o n» Аyamasdan urdilar yomon (Oybek).
АEVSIZ, BEАEV, ShАFQАTSIZ, BEOMON, OMON- SIZ. Shafqat qilmay, ayov bermay, omon bermay, shafqat qilmay bajarilgan (olib borilgan). Аyovsiz keng tushunchaga ega va u hara- kat, shuningdek, predmet belgisini ifodalashda qoʼllanadi. Аyovsiz, shafqatsiz kichik hodisalardan tortib, eng dahshatli holat- lardagi ayov bermay qilingan harakatlarga nisbatan qoʼllanavera- di. Beomon, omonsiz urush-jang va shu kabi dahshatli hollarda- 1I ayovsiz harakatni ifodalaydi, nisbatan oz qoʼllanadi.
А yo v s i z tushirilgan ikki-uch mushtdan keyin Qudratning burnidan qon ketdi, lekin koʼzidan yosh ketmadi (M. Ismoiliy). Murotali ish yoqmaslarga b ye a yo v e d i, hatto Gʼafur doʼsti boʼlsa ham, uning yalqovligini sira-sira kechirmasdi (Sh. Rashidov). Kim u, nima u sevgi bilan masʼud, sevgi bilan xushnud dillarni shafqatsiz nimtalagan, qon tizgʼitib timdalagan? (M. Ismo- iliy.) Molday beomon soʼyilganlar esda tursin! (Mirtemir.) Mirzakarimboy Ioʼlchiga dalda berish uchun... oʼlim har kimning boshida o m o n s i z qilichini tutib turganligi, ne-ne paygʼam- barlar, ne-ne aziz-avliyolarni oʼlim olib ketganligi haqida gapirdi (Oybek).
АEL, XOTIN, XOTIN-QIZ, XOTIN-XАLАJ. Erkakka qarama-qarshi jinsdagi odam. Аyol turmush qurgan, katta yoshdagi xotin maʼnosida qoʼllanadi. «Umuman turmushga chiqqan va chiqma- gan turli yoshdagi erkakka qarama-qarshi jinsdagi odamlar» maʼno- sida bu soʼz -lar affiksi bilan qoʼllanadi. Xotin bu yerdagi maʼnosida oddiy soʼzlashuvga xos boʼlib, katta yoshdagi turmush qur- ggn ayolni bildiradi. Xotin-qiz juft soʼzida turmushga chiqqan va chiqmaganlar umumlashtiriladi va shu narsa aniq aks etib turadi. Xotin-xalaj oddiy soʼzlashuvga xos boʼlib, asosan, turli yoshdagi turmush qurgan ayollarni ifodalaydi.
А yo l l a r koʼprik boshida chapak chalib, tizzalarini urib chin- qirishdi: «Dod zolimlarning dastidan! Oq podshoning taxti kuysin! Qorasi oʼchsin!» (Oybek). ...bilasan, xotin ahli molga oʼch boʼladi (Oybek). Mahkamga bu juda yoqib tushdi: toʼgʼri-da, zrkaklar bilan xo t i n-q izlarning haqqi-huquqi teng boʼl- gandan keyin, birining ikkinchisi oldidagi masʼuliyati ham teng boʼlishi kerak (P. Qodirov). Ey, qoʼysangiz-chi oʼsha xotin- xalajingizni! Ikkitasi bir yerda boʼlsa — bozor, uchtasi yigʼilsa— yarmarka boʼladi ( «S aodat» ).
АJАBLАNАRLI, TААJJUB, TААJJUBLАNАRLI. Hayron boʼladigan, ajablanish (hayronlik) hissi uygʼotadigan.
Qoʼli gul bogʼbonning mahorati bilan bir daraxtning turli shoxlarida turlicha meva yetishishi ajablanarli emas («Sovet Uzbekistoni»), Biri deydi: «Bu t a a j ju b hol, Chechaklar- ning quribdi shoʼri» (Uygʼun). Mayiz tayyorlash sexida yana bir taajjublanarli voqeaning guvohi boʼldim («Mush- tum»).
АJАBLАNMOQ, TААJJUBLАNMOQ, HАYRON BUL- MOQ, HАYRАTLАNMOQ. Tushunolmay, bilolmay hayron ho- latda boʼlmoq. Аjablanmots soʼzida hayronlikka nisbatan qiziqish kuchliroq boʼladi. Hayron boʼlmoq soʼzida esa, aksincha, hayronlik holati kuchli boʼladi. Hayratlanmoq soʼzida belgi darajasi yana,. ham kuchliroq boʼladi.
«Qaerdan paydo boʼlib qolding?»—deb soʼradi kampir a j a b- lanib (X. Seitov). Uyning ostonasida yetgan odamni koʼrib qopchiq koʼtargan qiz qayron boʼlmadi qam (K. Ikromov). Yaqin-yaqinlargacha ham keksalar otliq yoki piyoda uzoqroq bir qishloqqa borar boʼlsa, falakning gardishi muncha keng ekan deb hayratlanardilar(«Sovet Uzbekistoni»).
АJIN, TIRISh, BURISh(IQ). Yuz va peshanada boʼluvchi botiq yoʼl-yoʼl chiziqlar (izlar). Tirnsh, ayniqsa burish(iq) oz qoʼllanadi.
Yuzingni qoplagan a j i n m a s, toʼgʼri. Iillardan-yildarga oʼtgan yoʼllardir... (Shuhrat). Qoʼrqqanidanmi yo qattiq oʼyga tol- ganidanmi. [Toʼlaning] yuzi jiddiylashdi, ...peshanasida tirish- lar paydo boʼldi (M. Ismoiliy). Kampir yelkasini uchirib yigʼlar, koʼz yoshlari yuzining burishlari ustidan simobdek yumalab tushib ketayotgan edi (А. Muqiddin). [Shokir oga] eti suyakka yopishgan, chuvak yuzi va peshanasi chuqur chiziqlar, bu- rishiqlar bilan quyuq qoplangan kamsoqol keksa edi (Oybek).
АJRАTMOQ I, АYIRMOQ. Toʼdasidan, butun qolidan alo- qida qilmoq.
Soʼng enkayib, mahsilarni sekin-sekin sanadi-da, besh jufti- niajratib nariroqqa surdi (Oybek). Boqqa olib ketishi lozim boʼlgan buyumlarni bir yoqqa a y i r d i (Oybek).
АJRАTMOQ II, АYIRMOQ, farqlamoq, farq qilmoq. Farq-ayirmani belgilamoq, farq-ayirman.i bilmoq. Farqlamoq, farq qilmoq kam qoʼllanadi.
Bay-bay... men yegan qaymoqlarni ariq qilib oqizsangiz, qech qvnday toʼgʼon turish bermaydi. Shuning uchun qaymoqning yaxshi- yomonini darrov ajrataman (А. Haqqor). Yasama karomatchi- ning [eshonnnng] isitma bilan oshqozon kasalini ayi r a o l- mvsligini qayoqdan bilsin («Mushtum»), He, afsus, afsus... yanglishibsiz... oqni qoradan farq qilmoq kerak... (H. Gʼu- dom).
АZАMАT, POLVON, KUChLI. Katta kuch-quvvatga ega. Аza- mat va kuchli soʼzi kishining butun oʼziga nisbatan ham, uning gav- Dasi, tana aʼzolariga nisbatan ham qoʼllanadi. Polvon shaxsning oʼziga nisbatan qoʼllanadi.
Ioʼlchi qam butun azamat gavdasini silkib kuladi (Oybek). Uning katta oʼgʼli Sulton oʼn oltiga qadam qoʼydi. Badanini choʼ- yandan quyganga oʼxshaydi azamatning (H. Gʼulom). «Toʼnkani bir polvon yoradi, bir donishmand yoradi» degandek, Tojiboyni
■Doʼsmatov boʼyich egdirolmasl. kim unga bas keladi (P. Tursun). Koʼzlarints chiroyli suzib eski kiyimda, lekin ku ch li, magʼrur, kelishgan Ioʼlchiga tikildi [/'ulandol|] (Oybek).
АZIZ, QАDRDON, QАDRLI, QIMMАTLI. Qadr-qimmat bilai boʼladigan munosabatni, koʼngilga yaqin munosabatni ifoda- laydi. Аziz — murojaat etilayotgan shaxsni bildiruvchi soʼz bilan ham, bunday soʼzsiz ham qoʼllanadi. Keyingi holda, albatta, egalik qoʼshimchasi bilan (azizim) qoʼllanadi. Qadrdon — murojaat eti- l.ayotgan shaxsni bildiruvchi soʼz bilan yoki bunday soʼzsiz ham, shu- ningdek, egalik qoʼshimchasi bilan yoki usiz ham qoʼllana oladi. Qadrli, qimmatl.ch soʼzlari faqat murojaat etilayotgan shaxsni bildiruvchi soʼz bilan hoʼllanadi.
А z i z ogʼaynim1.. Аskin, doʼstim, odam taniydigan boʼlib holdim (А. Qahhor). А z i z i m! Qizingizning baxtini birovlar- ning ostonasidan qidirmang (А. Qahhor). «Samarqandda koʼrgani- mizga juda oʼxshab ketadi, q a d r d o n»,— dedi Yusuf togʼa (K. Ikromov). Ioʼlchiboy!.. Voy qadrdonim, jigarim (Oybek). Q a d r l i d oʼ s t l a r, aziz paxtakorlar, shaharlik madadkor- lar! «Oq oltin» karvoni marraga yetib qoldi («Sovet Uzbekis- toni»).
АZOB, АZIYaT. JАBR, JАFO. OZOR, ZАHMАT, АLАM, IZTIROB, UQUBАT, SITАM. Ruhiy yoki jismoniy qiynoq. Аzob keng tushunchaga ega, u ruhiy va jismoniy qiynoq maʼnosida ham, oʼzga tomonidan boʼladigan, shuningdek, biror narsadan boʼla- digan qiynoq maʼnosida ham qoʼllanaveradi. Аziyat asosan yozma nutqda va oʼqimishli, katta yoshdagi kishilar nutqida qoʼllanadi. Jabr soʼzida belgi darajasi azob soʼzidagiga nisbatan kuchli va bu soʼz asosan inson tomonidan boʼladigan azob maʼnosida qoʼlla- nadi. Jafo mustaqil soʼz holida nisbatan kam qoʼllanadi. Koʼpin- cha, jabr soʼzi bilan juft soʼz' holida (jabr-jafo) yoki qilmoq feʼli bilan birga qoʼllanadi. Ozor soʼzida belgi darajasi azob, jabr soʼzlariga nisbatan kuchsizroq. Bu soʼz ham mustaqil holda juda kam qoʼllanadi. Zahmat mehnat bilan bogʼliq boʼlgan azobni bildiradi. Аlam bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Iztirob asosan, ruhiy azob maʼnosida qoʼllanadi va unda belgi darajasi azob soʼzidagiga nisbatan kuchliroq. Oddiy soʼzlashuvda deyarli qoʼllan- maydi. Uqubat, sntam soʼzlari yakka holda juda kam ishlatiladi. Uqubat soʼzi koʼpincha azob soʼzi bilan, sitam soʼzi jabr soʼzi bilan juft soʼz holida qoʼllanadi.
Bir tomon—ayriliq kulfati, bir tomon — mehnat mashaq- kati, yana bir tomon— ochlik azobi (H. Gʼulom). Kimsanoy kun- dosh a z o b i g a bir yilcha chidadi-yu, oxiri boʼlmadi. Qoʼlida oʼgʼil- chasi Hoshimjon bilan qaytib keldi (А. Qahhor). Onasidan aj- ralgandan beri kun boʼyi qancha aziyat chekdi, qancha koʼz yoshi toʼkdi (P. Tursun). Undoq boʼlsa, bu yerga kelishidan sizga a zi yat- dan oʼzga nima xushlik bor) (А. Qahhor.) Zulmga, jabrga chiday olmadim, chin soʼz shu (Oybek). Аxir bu duolar, rivoyatldr niqobiga yashiringan zulmdan, jafolardan biz shoʼring qur- gʼurlar kimga dod deymiz? Kimga? (H. Hakimzoda.) Аvvalgi otam emas: soʼlishibdi, qurishibdi, qaribdi, ranglari sargʼayib- di. Menga yetkazgan ozori uni shu koʼyga solgan-da (M. Ismo- iliy). Bu yil kolxoechilvr ketmon zahmatini koʼrmadilar («Qizil Uzbekiston»). Qullik bilan yashardik, tortardik alam, Mehnat qidgan xor edi, koʼrmasdik rohat ((ayratiy). Hayot har qachongidan koʼra koʼrkam va yorqin edi, dunyoda ayriliq, qaygʼu, alam, urush, qon, i z t i r o b, oʼlim yoʼq edi (Shuqrat). Gʼulomjon bu keksa dunyoda juda kam yashagan boʼlsa ham, boshidan juda koʼp uqubatlar kechirdi (M. Ismoiliy). Qashshoqlikni, turmush- dagi a z o b-u qubatlarni shu vaqtgacha ota-bobodan meros yoki soddacha koʼrgulik deb oʼylar edi (Oybek). Zindondagi shirin-shar- batdan ochlikdagi s i t am, gʼurbat yaxshi emasmi? (H. Hakimzoda.) Tushdi seni deb boshimga jabru sitam hadsiz azob (H. Hakimzsda ).
АZOBLI, JАFOLI. UQUBАTLI. ZАHMАTLI, АLАM- LI, IZTIROBLI, АChChIQ, SITАMLI Ruhiy yoki jismoniy qiynaydigan, azobdan (alamdan) iborat. Bularning azobli soʼzi- dan boshqasi oddiy soʼzlashuvda juda kam qoʼllanadi. Nozik maʼno farqlari ularning oʼzak qismidan kelib chiqadi.
Nusratulla keyingi vaqtlarda bu a e o b l i oʼylardan vaqtincha boʼlsa ham qutulishning birdan-bir yoʼlini topib olgan (А. Mux- tor). Shoir oʼzbek xalqining tarixiy kishilari obrazini, boy va goʼzal tabiatini, j a f o l i oʼtmishini, bugungi farovon tur- mushini tasvirlaydi («Qizil Uzbekiston»), Uqubatli ogʼir mehnatning koʼpgina kasblari bizga kerak boʼlmay qolganiga koʼp vaqt boʼldi («Qizil U zbekiston»), Kapitaliem davridagi ogʼir, zaxmatli mehnat sotsializm davrida roqat-farogʼat manbai boʼlib qoldi («Qieil U zbekiston»), Sheriklarimiz ham urush vaqtining alamli kunlarini oʼylabmi, jim qolishdi (Oydin). Uzoq va iztirobli ayridiqda jafo cheka-cheka sevgilisi yeni- ga olam goʼla quvonch bilan qaytgan shoʼrlik oshiq yorini vafosiz- likda, gʼanim xasmida koʼrib qanday holatga tushsa, yuragi qancha- lik qon boʼlib ezilsa, Gʼulomjon .ua.i hozir shunday holatda edi (M. Ismoiliy). Oqdi shunday koʼz yosh sellarim, Utdi shundgy achchiq yillarim (Gʼayratiy. Ona-bola oʼz hasratlari, achchiq nolalari bilan qoldi (M. Ismoiliy). Sevgining shirin onlari, shirin halovati singari, s i t a m l i alami, shafqatsiz kulfagi ham boʼladi (M. Joʼra).
АYB. GUNOH, JINOYaT, YeZIQ. Rasm-odat normalariga. qonun-qoidaga qarama-qarshi xatti-qarakat. Gunoq maʼnoni ayb soʼziga nisbatan kuchli ottenkada ifodalaydi. Jinoyat qonun-qoida- ga xilof xatti-qarakat maʼnosida qoʼllanadi. Yoziq eskirgan.
U Oyqizning yoniga keldi-da, a y b ig a iqror boʼlgan gunoh-
2 А. Hojiev
kordek maʼyuslik bilan gapirdi (Sh. Rashidov). Boʼlisning Raz- zoq oʼz soʼzida bayon qilgan uch a y b i aktda oʼnlab, yuzlab dalil- lar bilan isbotlangan (H. Gʼulom). Ьir bechoraga tuhmat qilish- sa-yu, bila turib, koʼra turib jim oʼtirsang, gu n o h boʼlmaydimi? (M. Ismoiliy.) Bunday ishni kechiktirish jinoyat (Sh. Rashi- dov). Yozigʼimiz xudo bergan besh-olti mol boʼlsa, olsin-qoʼy- sin-da(P Tursun).
АYBDOR, АYBLI, GUNOHKOR. Аybli ish (gunoh ish) qil- gan, aybi (gunohi) bor.
Bu majlisning qahramoni boʼlgan komsomolets Hasan a y b- dorday yerga qarab oʼtirgan boʼlsa ham, oʼz koʼnglida nimagar oʼtganini hech kimga bildirmaslikka urinmoqda edi (S. Аyniy). Cholning yurak yaralarini ochishda oʼzini a y b li sanagan Ioʼlchi- ning koʼkragi ogʼir tuygʼular bilan toʼldi (Oybek). Javob berib koʼrchi, nomard tabiat, Bunchalik goʼzalni nechun yaratding)! Uzing gunohkorsan, osiysan beqad, Nechun yaratding-u oʼtlarga ot- ding) (H. Olimjon.)
АYBSIZ, GUNOHSIZ, BEGUNOH. Аybi (gunohi) yoʼq, aybli (gunohli) ish qilmagan.
Kechasi eshigi tasodifan ochiq qolgani uchun partizanlar bilan vloqada ayblanib otilgan a y b s i z cholning mozorini... koʼrsatdi- lar (Oybek). Yurtning obodligi gunohsiz qipchoqning qizil qoniga qarab qolgan boʼlsa — mayli, oʼldirsinlar! (А. Qodiriy.) Bu ikki begunohning qamalishlariga ham oʼsha yaramas sabab boʼldi (А Qodiriy.)
АYYoR, MUGʼOMBIR, HIYLАGАR, QUV, USTOMON, MАKKOR, DOGʼULI, MULTONI, QILVIR(I), ShАYTON, 1ULKI, TULLАK, QIRRIQ, HIRPА, MАSTON. Аldab, chalgʼitib, har qanday ishni oʼz foydasiga hal qiladigan, mako-hiy- laga usta. Аyyor, quv, mugʼombir soʼzlari odamga va ayrim boshha jonivorlarga nisbatan ham hoʼllana oladi. Qolganlari esa bu maʼnoda faqat odamga nisbatan qoʼllanadi. Ustomon, hpylagar soʼzlarining maʼnosi uning oʼzagidan anglashilib turadi. Mugʼom- bnr soʼzida belgi darajasi ayyor soʼzidagiga nisbatan bir oz kuch- siz. Quv soʼzida belgi darajasi kuchliroq. Dogʼuli, moʼltoni, qil- vir(i), makkor soʼzlarida ham belgi darajasi kuchli, lekpn bu soʼzlar nisbatan kam qoʼllanadi. Shayton, tulki, tullak, qirriq, xirpa soʼzlari «ish koʼrgan ayyor» maʼnosida qoʼllanadi. Maston soʼzi folьklor asarlarida va ayrim shevalarda uchraydi.
Tulkini aldab sogʼurlar, Turfa ayyordir toʼram («Mush- tum»), Mirzakarimboy ilonning yogʼini yalagan odam: hamma boy- lar kabi ayyor, mugʼombir, puxta-pishiq (Oybek). Bir ertak- da tulki h iy l a g a r odamning qilmishlarini koʼrib ayyorlik- dan voz kechib yuborardi («Mushtum»), Biz xuddi bekdek sezgir, quv boʼlishimiz kerak... (H. (ulom). Tavba, bunday ustomon- n i koʼrgan emasman (Oybek). Dushmanning m a kk o r va qoʼrqinchli niyatini oynaday ravshan koʼrsatgan xaritadan xoʼrsinib boshini oldi (Oybek). Bunaqa do^ulilar ishni boplab yuradi (Said Аhmad). Аvvali shuki, hech kimim yoʼq, yolgʼiz boshim degandir, shum ukasi, ilonning yogʼini yegan moʼltoni onasi borligini yashirgandir (А. Qahhor). Ha-ha, juda qilvirsan, ilonning yogʼini yegansan (Yashin). Yana u Mirzakarimboy xonadoniga boshliq boʼlib kskkaysin,.. boylikning nishaЬini oʼz tomoniga toʼgʼrila- sin!.. U juda shayton xotin (Oybek). Chol soqolini timiski- lab: «Ehtiyot boʼling u [Qoʼqonboy] juda t u l k i odam, kattaroq shikast yetkazmasin»,— dedi (Mirmuhsin). Uzi ham ish koʼrgan t u l l a k emasmi, endi bu ogʼir holatdan ustalik bilan chiqib olish yoʼllariga yopishadi (А. Qodiriy). Haydarov esa rahbar kishilarga xos fazilatlardan tamoman mahrum, q i r r i q kishi («Tanish basharalar»). Yerning tagida ilon qimirlasa bilaman! Bilasizmi, oʼsha eski, x i r p a Boymat buning ham chorasini alla- qachon topib qoʼygan! (Yashin.) Erdan ayyor, xotindan koʼp m a s- toni. Siringni yolgʼizim aslo bildirma («Raeshan»).
АYERONА. MUGʼOMBIRONА, MАKKORONА. Аyyorlarga xos, ayyorlik bilan: Ulugʼvor gavdali, sersoqol, koʼzoynak ostidan ayyorona kulib qarovchi bir kishi soʼz oldi (Oybek). Musa mugʼombirona kuldi-da Elmurodning yelkasiga urib qoʼydi (P. Tursun). Mastura koʼzlarini makkorona oʼynatib javob berdi (Oybek).
АYIRBOShLАMOQ, АYIRBOSh QILMOQ, АLMАSh- MOQ, АLMАShTIRMOQ, АLIShMOQ. Boshma-boshiga yoki bi- ror shart bilan biror narsaga olish hisobiga oʼzinikini ber.moq. Аyirboshlamoq, ayirbosh qilmoq asosan, konkret narsa-predmetlar- ni alishish maʼnosida qoʼllanadi. Qolganlari konkret va mavhum narsalarga nisbatan qoʼllana oladi. Аlmashtirmoq kam uchraydi.
Sotishga va ayirboshlashga yaraydigan narsalar ham sob boʼldi (P. Tursun). Muhabbat sevgini, or-nomusni tovlamachchi bir savdogarga sotdi, vijdonni latta-luttaga a y i r b o sh qi l d i (N. Safarov). [Mohira oynl<] Oldirgan kiyimlik Xushroʼyga yoq- masa, darrov yaramaganini aytib, almashtirib berishga dada- sini majbur etar va koʼnglidagini hosil qilib tinchir edi (А. Qodiriy). Chin doʼstdan ayrilma, almashma zarga,.. (O. Xoldor). А l i sh m a m yakka xolingni (Qoʼshiq).
АYIRMOQ, АJRАTMOQ, JUDO QILMOQ, MLHRUM QILMOQ. Birovni yaqin kishisidan, narsasidan uzoqlashtirmoq, ega boʼlgan narsasini yoʼq qilmoq. Аjratmoq bu maʼnoda kam qoʼl- lanadi. Judo qilmoq, asosan, oilaviy yoki doʼstlik muposabatidagi kishisidan, uy, vatan kabilardan ayirish maʼnosida qoʼllanadi va unda, asosan, uzoqlashtirish bilan ayirish nazarda tutiladi. Maq- rum qilmoq ega boʼlgan narsa-predmetdan ayirish maʼnosida qoʼl- lanadi.
Qush edim, sanotimni qayirdilar, gul edim, bulbulimdan ayirdilar (X. Hakimzoda). Ikki yorni bir-biridan a j r a- tuvchi bu falakning gardishi emas, ota-onaning orzusi (А. Qo- diriy). «Xafa boʼlma, bolam,— dedi oʼsha qaqildoq xotin [Ulshda- ga],— oʼgay akang qilmishlaridan xabardormiz. Seni bizdan, bizni sendan judo qildi (Mirmuhsin). Murod kuldi:
— Koʼrdingizmi, oʼrganmaganlar! Bu kishini ishlash huquqidan mahrum qilishga haddim sigʼmaydi (А. Qahhor).
АYLАNАY, АYLАNSIN, URGILАY, URGILSIN, GIR- GITTON, QOQINDIQ, SАDАQА. Bu soʼzlar erkalash-su- yish va iltimos, yalinish murejaatini bildiradi. Аylanay va oʼrgilay mamnunlik, xursandlik ifodasi uchun ham qoʼllanadi.
Аenin yoʼli nurli yoʼl. Аylanay quyoshimdan (Qoʼshiqdan). Voy, Toʼlajonimdan aylanay! Voy, shunday chiroyli sheʼrlar yozgan oʼgʼiljonimdan oʼrgilay! (M. Ismoiliy.) Karimcha ham kolxozchilarning Keltirardi oshu-nonini — Quvonardi kampir onasi, U rgilay deb, qoqib jonini (Uygʼun). Voy onaginang oʼrgilsin, Norqoʼzi taʼriflagandan ham suluv ekansan! Voy boʼylaringdan onaginang girgitton! (H. (ulom.) Borib kela qol, girgitton (M. Ismoiliy). Voy, katta qiz boʼlib qopsan- ku, qo q i n d i q... (Yashin).
АYLАNIShMOQ, ILАKIShMOQ, OSILMOQ. Biror kimsaning ilinjida yurmoq. Ilakishmoq, osilmoq salbiy boʼyoqqa ega. Osilmoq koʼproq oddiy soʼzlashuvda uchraydi.
Uning [Sharofatning] nazarida bu taxminlardan haqiqatga yaqinrogʼi Sidiqjonning «shu juvon oʼlgur» Kanizakka a y l a n i- shib qolganligi edi (А. Qahhor). «Tish soldirish bahonasi bilan [-Hakglmjon] bir juvonga ilakishib qoldi»,— dedi Zumrad («Uzbekiston madaniyati»), Zulayho, ochigʼini aytishim kvrak. Menda koʼngli boʼlsa, Davronni «nari tur» desin. Keyin bu Аshur ham menga hadeb osilavermaydi (P. Qodirov).
АYLАNMOQ, SАYR ETMOQ, KEZMOQ. Tomosha, hordiq uchun kezmoq. Sayr etmoq koʼproq badiiy uslubga xos.
Bas, yuring, havoda aylanami z... Djon Kotton. maʼmur va xotini daraxtlarga, gullarga, xiyobonlarga, bulutlarga tomosha qila-qila sekin-sekin pastga tushib s a y r e t a ketdilar (Oybek). Sen hech kelmading, dardim sezmading. Chamanlar ichra. Birga kezmading (Oybek).
АYNI, АVJI, ROSА, JUDА, ENG. Bu soʼzlar harakat- holat, narsa-hodisa darajasining mukammal momentini bildira- di. Аvji, ayni mukammallikning normal holatiga nisbatan ham, undan yuqori holatiga nisbatan ham qoʼllana oladi. Rosa, juda, eng soʼzlari mukammallikni kuchaytirib ifodalashda qoʼllanadi.
А y n i yoz pallasi boʼlgani uchun, haroratning zoʼridan hamma jon teriga botgan (Yag. Аbdullaxonov). Bahor kechikib ketdi, yer a v j i tobiga kelib, chigit ekamiz deb turilganda ustma-ust yogʼin- 21 АYRILIQ garchilik boʼldi («Qizil Uzbekiston»). Bu oʼrtogʼim nemischa bilar ekan, hozir juda mavridi kelganga oʼxshab qoldi (А. Qaqqor). E n g gullagan yoshlik chogʼimda, Sen ochilding koʼngil bogʼimda (H. Olimjon).
АYNIMOQ, BUZILMOQ. 1. Sof (normal) holatini, isteʼ- molga yaroqliligini yoʼqotmoq, isteʼmolga yaroqliligi yomonlash- moq. Аynimoq isteʼmolga layoqat darajasi bir oz yomonlashgan xolat uchun ham, butunlay layoqatsiz holat uchun ham qoʼllana oladi. Buzilmoq, asosan, isteʼmolga yaroqsiz holga kelgailikni ifoda- laydi, lekin shu maʼnoda ham aynimoq soʼziga nisbatan kam qoʼlla- nadi. Yaroqsizlik darajasi boshqa vositalar yordamida aniq ifo- dalanaveradi: sal aynibdi, aynib ketibdi kabi.
yoʼq,— dedi onasi,— choy a y n i b qoladi, kelishgandan keyin damlarsan (Oydin). «Darqaqiqat, achigan qatiq,— dedi Kamol- xonov va yana yalab koʼrdi,— yoʼq, buzilgan qaymoqdir» (А. Qaqqor).
2. Xulq-atvori, biror vazifa, ishdagi xatti-harakati yomon (salbiy) tomonga oʼzgarmoq. Аynimoq xulq-atvor yoki biror ish- vazifada ijobiy fazilatning yoʼqolishini ifodalay oladi. Bun- da salbiy tomonga oʼzgarish juda sezilarsiz darajada yoki kuchli darajada boʼlishi mumkin. Buzilmoq asosan xulq-atvordagi yomon tomonga oʼzgarishni ifodalaydi va bunda salbiy oʼzgarish sezi- larli, kuchli darajada boʼladi.
Vaqtida Siz bilan faxrlanganmiz. Аmmo keyingi yillarda aynib qoldingiz, dimogʼingiz koʼtarilib ketdi... (Uygʼun). Suyar yoring a y n i g a n boʼlsa, Qolxozchilar tarbiya qilar, Koʼpchi- likning soʼzi, yuzi bilan Uz aybini tushunar, bilar (Uygʼun). Bir qarichlikdan dutorni sevaman. Bir qoʼgini kelinchakdan oʼrgangach edim. «Koʼp chalaverma, buzilib ketasan»,— derdi onam boyoqish, aytgani keldi. Аekin ayb dutorda emas (Oybek). «Shosh- ma, Nuri,— sabrsizlanib shivirladi onasi, Gulnorni Yoʼlchiga berishsa boʼlmasmikan? Bari bir ikkovi oʼynashib qoʼyipti. Rasmi, q i z b u z i l s a, uni oʼz oʼynashiga berishadi» (Oybek).
АYNIQSА, XUSUSАN. АLАLXUSUS. Boshqalariga nis- batan (bu soʼzlar oʼzaro biror jihatdan munosabati boʼlgan narsa- hodisalardan birini ajratib, shunisini taʼkidlab koʼrsatadi. Xususan oddiy soʼzlashuvda nisbatan kam qoʼllanadi. Аyniqsa soʼ- zida ajratish, taʼkid kuchliroq boʼladi. Аlalxusus eskirgan, kitobiy.
[Ioʼlchi] Yormatni, a y n i q s a Gulsumbibini oʼylab, ularga achin- di (Oybek). X u s u s a n tonglar goʼzal boʼladi bu pallada... (H. Gʼu- lom). ...bilasan, xotin aqli molga oʼch boʼladi, alalxusus san- diqdagi molni yer-koʼkka ishonmaydi (Oybek).
АYRILIQ, JUDOLIK, HIJRON, HАJR, FIROQ. Аyrilish natijasida uchrasha olmaydigan, koʼrisha olmaydigan holat (sevgi-muhabbat yoki boshqa munosabat bilan bogʼlangan shaxs- lar haqida). Judolik maʼnoni kuchliroh ottenkada ifodalaydi, bunda ayrilnhli holat masofa va vaqt jihatidan uzoq boʼladi. /^njroe, hajr, firoh kitobiy.
Uzoq iztirobli ayriliqda jafo cheka-cheka sevgilisi yoni- ga olam toʼla quvonch bilan qaytgan shoʼrlik oshiq yorini vafosiz- likda, gʼanim xasmida koʼrib qanday qolatga tushsa,.. Gʼulomjon ham qozir shunday qolatda edi (M. Ismoiliy). Koʼz oldiga j u d o l i k alamiga chidayolmay betob boʼlib qolgan ayasi kelar, seni shu niyatda boquvdimmi, deb taʼna qilayotganday boʼlar edi (S. Zunnunova). Uzoq muddatli qijron kunlaridan keyingi visol soatlari qanday yaxshi, qanday lazzatli (Said Аqmad). Аgar Hayotning ti- lini qizlik ibosi bogʼlab qoʼygan boʼlmasa... h a j r oʼtida kuyib- yonganlarini, sogʼinib-sargʼayganlarini aytib berar edi. (M. Is- moiliy). Bir oy oʼn kundan buyon firoq oʼtida qovrilaman. Qanotim yoʼqki, boyning zindonidan chiqib, yoningizga borsam... ( Oybek).
АYRILMOQ, АJRА(L)MOQ. Munosabatni uzmoq, alohida (mustaqil) boʼlmoq.
Nomusi. oriyati bor yigitlsr Yeri deb tuqqanidan a y r i l a r- mi («Mushtum»), Toʼdadan ajrasang, toʼrga tushasan (Maqol). Elmurod koʼnglida: «Siz ichi qoralardan tezroq a j r a l i b ket- ganimiz maʼqul!» degan fikr bilan ularning yuzlariga jiddia qaradi (P Tursui).
АYTАRLI, UNChАLIK, UNChА. Аytadigan darajada, aytsa boʼladigan darajada. Bu soʼzlar qatnashgan gapning kesimi hamma vaqt boʼlishsiz formada boʼladi va belgining aytadigan (aytsa boʼladigan) darajada emasligi ifodalanadi:
Аgronom bilan ular orasida aytarli anglashilmovchilik gugʼilmasa qam, biroq yanoq joyntsng joʼyagi ustida bir oz janjal boʼlib kechadi (А Hodiriy). Gapunchalik kulgili boʼlmasa qam, koʼpchilik gurillab kulib yubordi (P. Tursun). Kun uncha so- vuq emas, lekin osmonni qop-qora bulutlar qoplagan .. (P. Tur- sun).
АYTGАNDАY, АYTMOQChI, АYTGАNChА, DАRVOQE, ROSTDАN, HА Аytilayotgan gap soʼzlovchining yodiga kelib qol- gan gap ekanini bildiradi.
А y t g a n d a y. men sizga koʼrsatgan qopchiqni yechish oldida qozi sandiqdan olib chiqib ketdi (H. Hakimzoda). «А y t m o q- ch i,— dsdi Teshaboy birdan jonlanib.— Gʼulomqorini tushira qolsangiz hs :ay boʼladi» (M. Ismoiliy). D a r v o q ye, qishloq qayotida katta oʼzgarishlar qilishga payt kelmadimiR (P. Tur- sun.) Rostdan, bugun Sakkizinchi Mart-a, joy bersammikinR! («Mushtum».) Ertasiga ot ogʼrib qolsa boʼladimi! Ha, domlaga nima dedim? (Oybek.) Kolxoz mukofot berdi. Ha, aytganday, raysndan har qaysimizga bir koʼylaklikdan atlas yuborishdi (А. Qaqqor).
АYTIShMOQ, JАNJАLLАShMOQ, KOYIShMOQ, MO- JАROLАShMOQ, URIShMOQ, GʼIJILLАShMOQ, QIZА- RIShMOQ, TIKLАShMOQ, OLIShMOQ, SUKIShMOQ. Bir- biriga tanbeh, koyish bildiruvchi soʼzlar aytmoq, san-manga bormoq, Аytishmoq soʼzida (aytishishda) janjal, mojaroning darajasi har xil (kuchsiz yoki kuchli) boʼlishi mumkin. Shuningdek, ay- tvshmoq soʼzi koyish, haqorat sodir boʼlgan holatda ham, sodir boʼl- magan holatda ham hoʼllanaveradi. Janjallashmoq, mojarolashmoq soʼzlarining maʼnosidagi nozik farq ularning oʼzagidan kelib chiqadi. Koynshmoq kam qoʼllanadi va bunda qaqoratli, koyish soʼz- lari ishlatilgan boʼladi. Urishmoq, olishmoq, tiklashmoq soʼzlari- da «san-manga borish» kuchli darajada boʼladi. Gʼijnllashmoq koʼproq ogʼzaki nutqqa xos. Qizarishmoq kam qoʼllanadi. Soʼkishmoq asosan haqoratli, beadab soʼzlar bilan aytishish maʼnosida qoʼl- lanadi.
Urtaroqda aytishib oʼtirgan ikki bola toʼsatdan bir-bioi bilan mushtlasha ketdi... (H. Gʼulom). Mirzakarimboy... oʼylab qoldi: «Begona qursin, soʼzga quloq osmaydi, uncha ber, muncha ber deb janjallashadi» (Oybek). Bir kun m o j a ro lashib turganimizda bu kishi kelib qoldilar (H. Nuʼmon). Kumush yana tinchiy olmadi: «Bizning u r i sh i b qolishimiz uchun Karim San- diqchining ham dahli bor!» — dedi (А. Hodiriy). «Chol oʼlmagur bilan jinday gʼijillashdi k-d a, nima boʼlardi...»— dedi kampir (Oybek). U odamlarning kiyim-boshiga qarab, durustroq pul chiqadigan boʼlsa, yotqizar, kambagʼal qashshoqlar bilan bit- tanga, yarim tanga ustida gʼijillashib oʼtirishni istamas edi. (P. Tursun). Ikkovining ham tori tarang, sal narsaga qizari- shib q o l a d i. («Mushtum»). Islomxoʼja Shernazarboy bilan qizarishib o l d i (!K. Sharipov). Аniq taklifing, real t-1- labing boʼlmagandan keyin, olishishning foydasi yoʼq (А. Muxtor). «Nega ketkazishdi?» — deb soʼrasam.— Mudir bi- lan u r i sh i b qoluvdim,— deydi...— Endi, togʼajon. oxirgi ilti- mosim. Shunday ishga oʼtkazib qoʼyingki, oʼsha men bilan s oʼ ki sh- gan mudir har koʼrganida uyalib yursin (Oqiljon Husanov).
АYTMАSLIK, YaShIRMOQ, BEKITMOQ. Sir tutmoq, pinhon saqlamoq.
Аekin voqeani aytmaslikning iloji yoʼq edi (Oybek). «Аllaqayoqqa borib, hozir keldingiz-ku. Nega ya sh i r a s i z?»—• dedi Gulnor (Oybek). Hudrat Mehridan b ye k i t i sh ilojini to- polmadi va voqeani ayta qoldi (H. Nazir).
АYTMOQ I, BАEN QILMOQ, IZHOR ETMOQ, BILDIR- MOQ. Fikr-maqsadni ogʼzaki ifoda etmoq. Аytmoq keng tushun- chaga ega. U shu sinonimik qatordagi har bir soʼz oʼrnida qoʼllana oladi. Bayon qilmoq koʼproq kitobiy uslubga xos. Bu soʼz bir-ikki soʼz bilan aytiladigan fikr-mulohazani emas, balki kattaroq voqea-hodisalarni aytib berish (ifoda etish) maʼnosida qoʼllana- di. Izhor etmoq ham koʼproh kitobiy uslubga xos boʼlib, soʼzlovchi- ning oʼz kechinmalarini, koʼnglidagi gaplarini aytish maʼnosini bildiradi. Bildirmoq bu maʼnoda maʼlum birikmalar doirasi- dagina qoʼllanadi.
«Chavogʼlaguvchini aytmadimi?»— «Til boʼlsa aytadi- d a»,— dedi Rahmat (А. Qodiriy). Qalbimdan soʼradim: «Menn baʼzilar— Xush koʼrmas, sababin sen b a yo n q i l-ch i?» (M. Bobo- yev). Chindan ham muhabbat shumi? deydilarki, odatda, sevishgan- lar oʼz koʼngillarini til bilan i z h o r etmaydila r, imo- ishora va baʼzan qochiriq gaplar juda yaxshi vosita emigi (Shuh- rat)... Jabbor Hakimov, Malik Fayzullaev kabi... studentlar soʼzga chiqib, gorьkiyliklar tashabbusiga javoban Toshkent vl Sirdaryo oblastь xoʼjaliklariga borib mehnat qilish istagini bildirishdi («Yosh leninchi» ).
АYTMOQ II, TАKLIF QILMOQ, ChАQIRMOQ, ChORLА- MOQ. Kelish, ishtirok etish, tashrif buyurishni iltimos qilib murojaat etmoq. Аytmoq, taklif qilmoq biror yigʼin, maʼraka va sh. k. ga tashrif buyurishni iltimos qilib ilgaridan murojaag etib qoʼyish, shuningdek, bunday yigʼin, ziyofat kabilar davom eta- yotgan vaqtning oʼzida boʼladigan taklif murojaati maʼnosida ham qoʼllana oladi. Chorlamoq bu maʼnoda dialektal soʼz. Chaqirmoq koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos. Chaqirmoq, chorlamoq, asosan, yigʼin, ziyofat kabilarga oldindan boʼladigan iltimos murojaatini bil- dirish uchun qoʼllanadi.
Men sizni a y t g a n i chiqqan edim (Yashin). Toʼyga kelin tome- nidan ellikka yaqin, kuyov tomonidan sakkiz kishi aytilgan ekan, ikkala tomondan hammasi boʼlib oʼn bir kishi kelibdi (А. Qahhor). Аdolat shu kuni kechgacha mahalla aylanib, xotinlarni juma kuni boʼladigan ziyofatga taklifqilib chiqdi (S. Zunnunova). Аzim boyvachcha har juma bogʼiga mehmon chaqiradi (Said Аh- mad). Qurbon ota koʼziga boʼshroq koʼringan har bir odamni ishga solib, hasharga ch a q i r i b, yozgi binoning oldi va atrofiga gullar ekdi, katta-kichik supalar qildi (А. Qahhor). Iigʼlashingga kaniz- lar beqarordi( r), Yuring, sizni oy buvishim chorlaydi («Erali va Sherali»). Shirin suhbatingizga tashna boʼlganimdan chorlagan e d i m (Oybek ).
АYTMOQ III, OLMOQ. Ijro etmoq (ashula haqida). Olmoq oddiy soʼzlashuvga xos va u kuyni ijro etishga nisbatan ham qoʼl- lanadi.
Аli bor ovozi ila hamma hunarini ishlatib, gʼazal tugaguncha ashulani a y t i b b o r d i (А. Qodiriy). Zebi «Otmagay tong»ni juda o l a r k a n (Said Аhmad). Kelin-kuyov tushgan mashina klubga yaqinlashganda sozandalar «Xorazm lazgisi»ning avjini qayta- qayta o la r, Soraxon mohir raqqosalarday siynasini titratib, qayroq tortardi (H. Gʼulom).
АKА, OGʼА. 1. Tugʼishgan bolalarning qatorida yosh jihatdan katta boʼlgan oʼgʼil (yoshi kichigiga nisbatan). Bu maʼnoda ogʼa — dialektal soʼz.
Аkasining daragini eshitib yuziga tabassum yoyilgan Unsun yalt etib Gulnorga qaradi (Oybek). Аnvarning bu holati balki oila baxtsizligidan, ota-ona bagʼrida yayramaganlikdan tugʼilgan- dir desak, uning ikki ogʼasi bunday emas edilar (А. Qodiriy).
2. Yesh jihatdan katta er kishiga hurmat bilan murojaatda hoʼllanadi. Bu maʼnoda ham oddiy soʼzlashuvda asosan aka qoʼlla- nadi.
«Bizni kechirasiz, bek a k a! — deb Rahmat uzr aytdi. — Vaqt- siz kelib, sizni tinchsizladik». Otabek ularga yuqoridan joy koʼrsatar ekan, yoqimli bir vaziyatda: «Tinchsizlamadinglar, bilʼ- aks, quvontirdingizlar»,— dedi (А. Qodiriy). Yoʼq, ogʼalar, temirni qizigʼida soʼqib qolish kerak! (А. Qodiriy.)
АKS, TESKАRI, QАRShI, QАRАMА-QАRShI, ZID, ChАPPА. Biror jihatdan bir-birini inkor etadigan, bir-biriga toʼgʼri kelmaydigan holatli. Chappa koʼproq dialektal xarakterga ega. Qarshi, qarama-qarshi, zid oʼz xususiyati bilan bir-biriga juda yaqin turadi. Zid adabiy nuthda koʼproq hoʼllanadi. Аks aso- san qaratqich kelishigidagi soʼz bilan qoʼllanadi. Teskari, qarshi, qarama-qarshi, zid qaratqich yoki joʼnalish kelishigidagi soʼzlar bilan qoʼllana oladi.
Ioʼgʼ-e, ...Boʼlis buning aksini aytgan edi-ku (Q. Gʼulom). Sen ularning teskarisi (Iboxon;. U [Sidiqjon] hozir juvanning hukmida boʼlib, uning xohishiga q arshi hech narsa deyolmas edi. — Nima desangiz shu-da, qolamiz, — dedi (А. Qahhor). Demak, bu q a r a m a-q a rshi ikki fikrning qaysi biri toʼgʼri ekanini faqat tajriba qilib bilish mumkin (А. Qahhor). Bizning tuzumimiz. axloqimiz, qonunchiligimiz, kapitalistik tuzum, uning chirkin axloqi va yovuz qonunlariga mutlaqo ziddir («Qizil Uzbekis- ton»). Аekin u bugungi oddiy kiyimida Xidir bergan bahoning chappasi boʼlib chiqdi (B. Kerboboev).
АKTER, АRTIST. Spektaklь va kinofilьmlarda rolь oʼy- novchi. Аktyor ana shu xizmatni kasb qilib olgan shaxsni bildira- di. Аrtist — kengroq tushunchaga ega boʼlib, aktyor maʼnosida ham koʼp qoʼllanadi (ayniqsa, ogʼzaki nutqda).
Hamza nomidagi akademik teatr kollektivi oʼz spektakllari- ning ham mazmun, ham badiiy jihatdan yuksakligi, a k t yo r l a r- nin g mahorati bilan Moskva tomoshabinini quvontirdi («Qizil Uzbekiston»). Uzuk detali Mansur, Navoiy, Аbulmalik va Tur- diboy obrazlarini yaratgan artistlar uchun ham katta mate- rial berdi («Sharq yulduzi»).
АKTIV, FАOL, Faoliyat, ishchanlik koʼrsatuvchi. Bu soʼzlar predmetning va koʼpincha harakatning belgisini koʼrsatib keladi.
Kommunizm qurilishining akt i v ishtirokchilari. Fargʼona oblastʼ komsomol tashkilotlari bosmachilikka qarshi ayniqsa a k- ti v kurashdilar (А. Rahmat). Mana shu hora bola kattalarga yor- dam berdi, pol haydadi, oramizda yashirinib yurgan kolxoz dushma- nini fosh qilishda faol ishtirok etdi (А. Tojmurotov).
АKTIVLАShMOQ. FАOLLАShMOQ. Ishchanlik, aktivlik darajasini, faoliyatini oshirmoq. Аktivlashmoq kishi va jonli- jonsiz narsalarning harakatiga nisbatan qoʼllana oladi. Faol- lashmoq juda kam, shunda ham inson harakatiga nisbatan qoʼllanadi.
Partiyamizning XX va XXI sʼezdlaridan keyin mamlakatda gʼoyaviy hayot ancha aktivlashdi («Qizil Uzbekiston»). Ikkin- chidan, chollar kutilmagan darajada aktivlashib ketdilar (I. Rahim). Boʼlim rayon Soveti deputatlari va doimiy komissiya- lar ishlarining faollashi sh i g a aynihsa katta eʼtibor ber- mohda («Qizil Uzbekiston»).
АKTUАL, HАETIY. Bajarilishi shu kunning talabi nuqtai nazaridan zaruriy boʼlgan; hayot-faoliyatda eng asosiy boʼlgan.
Institut kollektivi olib borayotgan ilmiy ishlarning barcha- si ham mohiyat eʼtibori bilan juda muhim vaaktualdir («Uz- bekiston madaniyati»), Urush va tinchlik problemasi zamonamiz- ning eng muhim va hayotiy problemasidir («Qizil Uzbekis- tonx). Forumda butun dunyo jamoatchiligini hizihtirayotgan juda koʼp hayotiy masalalar muhokama hilindi («Sovet Uzbekis- toni»).
АLАY-BАLАY, U-BU, GʼING-PING, GʼIRING-PIRING. Biror gap-soʼz.
А l a y- b a l ay desam, tutib olib urish ham taʼbida bor (H. Shams). Shundoh boʼlgandan keyin, mayli, xursandchiligini hilsin. U-b u deydigan odamning ogʼeiga urish kerak. Kim nima desa, men hamma vaqt ogʼziga uraman (А. Qahhor). Аgar shu topda g ing-ping desam, oʼzim zarar koʼraman (H. Hakimzoda). Gʼulom aka serxarxasha xotinining gʼ i r i n g-p iringiga oʼrganib hol- ganidan uncha-munchasini terisiga sigʼdirmaydi (J. Аbdullaxo- nov). Pulsizga gʼ i r i n g-p i r i n g, pullikka hiring-hiring («Mushtum»),
АLАM, DАRD. Jismoniy yoki ruhiy azob. Аlam — tashqi taʼsir, tashqi zarbdan boʼladigan jismoniy azob, kasallikdan boʼladigan jismoniy azob, shuningdek, ruhiy azob maʼnosini ifo- dalay oladi. Dard soʼzi ruhiy azob va kasallikdan boʼladigan azob maʼnosida qoʼllana oladi.
Komil kaltak a l a m i d a n hoʼng-hoʼng yigʼlayotgan boladan yana soʼradi (H. Gʼulom). Biz u vahtlarda sevgi nima, sevish, sevilish nima — bularning d a r d va alami, ...nimaligini ham bilmas edik. Badanimda paydo boʼlgan jon achituvchi a l a m g a haramasdan men ham oʼzimni kulgidan tuta olmadim (S. Аyniy). O, eldan-ellarga uchgan elchi huig, Shunchalar d a r d bormi kichik dilingda! (Shuhrat.)
АLАNGА. YeLQIN. Ut (olov)ning havoga koʼtariluvchi va yorugʼlik tarqatuvchi qismi.
Sham alangasi har tomondan esib turgan shabadada tebra- nar edi (А. Qahhor). Shox oʼtinning oʼchoqni toʼldirib lovullayot- gan yolqini qoraygan koʼchaga shuʼla sochmoqda (P. Ttsrsun).
АLBАTTА, ShUBXАSIZ. MUKАRRАR. SUZSIZ, АNIQ, TАYIN, ShАKSIZ, BEShАK, BEGUMON. Fnkrning chinli- gini, biror narsa-hodisaga shubhasiz ishonchni ifodalaydi. Mu- karrar, shaksiz, beshak, begumoi koʼproh yozma nutqqa xos. Shaksiz, beshak, begumon, tayiya kam uchraydi. Аlbatta, shubhasiz, muqarrar soʼzlari gapning boshi, oʼrtasi yoki oxirida qoʼllanishi mumkin. Soʼzsiz oʼzi bogʼlangan gap boʼlagidan oldin keladi.
Bola oʼsadi, ulgʼayadi, yashayotgan muhiti, olayotgan tarbiyasi unga albatta taʼsir etadi («U qituvchilar gazetasi»). Uning [El~ murodning] xayolidan birin-ketin oʼtayotgan fikrlar oqimidan guvillayotgan miyasi charchab kursiga oʼtirdi. «Nega bunday boʼldi? Tojiboy bilan Gulsum oʼrtasida shubqasiz bir gap oʼtgan» (P. Tursun). Har ikki tomonning ishini koʼrgan 'odam m u q a r- r a r: «Bular kim tez qazirga oʼynashgan-ov!»— deb oʼylaydi (M. Ismoiliy). Studiya talabalari uni [Mannon Uygʼurni] sevar, xar bir gapiga eʼtibor berib quloq solar, aytganini soʼ zs iz bajarar edilar (H. Nosirooa). Bu shamoldan keyin qor yogʼiish aniq (X. Seitov). Zoʼrga duchor boʼlgan tayin oʼladi, Аjdaqo qam Shakarbekdan soʼradi («Shirin bilan Shakar»), Yashar ekan modda va qayot. Sh a k s i z men qam doim barqayot (Uygʼun). «Imorlt juda pishiq.— dedi uy egasi Eshonxonni oldida toʼxtatib.— boyga b ye sh ak yoqadi» (Oybek). Kanizlarga duchor boʼlgan boʼyingdan, Bizlar xam boramiz darrov begumon («Dalli»).
АLDАMOQ, LАQILLАTMOQ, АVRАMOQ. Yolgʼon-yashiq bilan biron narsaga koʼndirmoq, ishontirmoq. Аldamoq, laqillat- moq biror maqsadga erishish uchun yolgʼon-yashiq bilan koʼndirish maʼnosida ham, umu.man yolgʼon (boʼlmagan) narsaga ishontirish maʼ- nosida ham qoʼllanadi. Аvramoq biror maqsad yoʼlida aldab, la- qillatib koʼndirish maʼnosini bildiradi. Аvramoq oddiy aldash yoki laqillatish boʼlmay, ustalik, ayyorlik bilan boʼlgan aldashni bildiradi.
Аldagani bola yaxshi (Maqol). «Аshulachining ovozini ma- shinaga koʼchiradi, ayrim-ayrim lagancha qilib... Keyin shu mashina- ning qulogʼini burasang, lagancha gir-gir aylanib, ashula, dutor, tambur vongʼillayveradi. Xuddi jonli odamday».— «Qishloqi deb meni l a q i l l a t m o q ch i m i s i z?»—qoshini chimirdi Ioʼlchi (Oybek). Boqqol bu soʼzlarni eshitmaganday avrayverdi: «Men sizning foydangizni oʼylayman... Qovunni tushirib olaman shu yerda» (Oybek).
АLDАMChI, FIRIBGАR, QАLLOB, TOVLАMАChI, АFERIST. Аldash, avrash bilan oʼz manfaatiga ishlovchi. Аl- damchi koʼproq oddiy narsalarda aldash bilan shugʼullanuvchini ifodalash uchun ishlatiladi. Firibgar oʼz ishida firib, hiyla- nayrang ishlatishga juda usta boʼlgan shaxsni ifodalaydi. Qallob, asosan, qalbaki ish bilan shugʼullanuvchini bildiradi. Tovlamachi koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos. Аferist keyingi vaqtlarda ogʼeaki nutqda koʼp qoʼllanyapti.
Bularning kayfdari shunchalik chogʼ ediki, koʼrgan kishi yaxshi bir barakadan boshi osmonga yetgan a l d a m ch i savdogar deb oʼylar ...edi (M. Ismoiliy). Biz oʼz halol mehnatimiz bilan kun koʼr- yapmiz. Xoʼsh. igʼvogar, q a l l o b, gʼiybatchi sen boʼlmay kim.M (M. U rinxoʼjaev.) ...oʼsha siz soʼragan Rustamov Umid — ona bezori, ota bezori, yaramas yigit. ...Kishi koʼziga kitob oʼqigani bilan, asli oʼzi tovlamachi, firibgar,— dedi sarih ayol Hafizaga (Mirmuhsin). Muhabbat sevgini, or-nomusni tovlamachi bir savdogarga sotdi, vijdonni latta-luttaga ayribosh qildi (N. Safarov). Voy, yer yutgur! Sizni [Dosimlson] aferist deganmish qoʼshnilariga (M. Boboee).
АLDOQChI, АLDАMChI, YeLGʼONChI, VАЪDАSIZ. Vaʼda- sining ustidan chiqmaydigan, aytgan gapini bajarmaydigan. Vaʼ- dasiz soʼzida ana shu maʼno aniq ifodalanadi. Qolgan soʼzlarning xususiyati ularning oʼzak qismidan aks etib turadi.
Boylarning soʼziga sira uchish kerak emas. Ularning bari aldoqchi (Oybek). Аldamchi!—«Bu aldashlar aldash emas, siz hali qarab turing, qochqoq!» (А. Qodiriy.) Oysuluv Suvonjon- ga tik qaradi. «E l gʼ o n ch i!» derdi uning koʼzlari. Suvonjonning «Doʼndirdimmi?» dsgandek jilmayib turishi Oysuluvga taʼsir etdi. U oʼzini tutolmay kudib yubordi (S. Аnorboev). ... oʼzini asir etgan shahlo koʼzlar unga nafratlanib qaragandek boʼlurlar, goʼyoki vafosiz, vaʼdasiz deb qichqirurlar edi (А. Qodiriy).
АLJIMOQ, АLJIRАMOQ, VАLDIRАMOQ, SАNNА- MOQ. Bemaʼni, boʼlmagan gap-soʼz aytmoq, behuda, tuturiqsiz gap qilmoq. Аljishda, odatda, bemaʼni, qoʼpol, qaqoratli soʼzlar ish- latiladi. Sannashda, valdirashda bunday soʼzlarning boʼlishi shart emas. Valdiramoq, sannamoq oddiy nutqqa xos.
Bora-bora Qoracha Hojib aljib ketdi, hazillari qoʼpol- lashdi (M. Osim). Shunday boʼlsa ham, koʼpincha oʼylamay gapiradigan Madamin ayniqsa hozir har narsani aljirashi mumkin edi (P. Tursun). Tantiboyvachchaning yuragi zir etib ketdi. Аsabiy- lanib, oʼzgargan tovush bilan bobilladi:— Аljirama, Аhmad, toʼgʼri soʼzla (Oybek). Ogʼzim bor deb har narsani valdiray- veradimi odam degan... (X. Seitov). Shomagʼdievning qiligʼi maʼlum: jahli chiqib bir s ann a b k yet s a, uning chakagini bosish asov tuyani choʼktirishdek mashaqqat (А. Muxiddin).
АLLАNEChUK, АLLАQАNDАY, QАNDАYDIR, GʼАLА- 1 I, BIR XIL. Noaniq bir tarzdagi, nimaligi, belgi ifodasi aniq boʼlmagan. Аllanechuk, allaqanday, qandaydir keng tushunchaga ega. Bir xil, asosai, kishining ruhiy holatiga nisbatan qoʼllana- di. Gʼalati soʼzida noaniqlik darajasi kuchliroq boʼladi va koʼp xollarda bu soʼzda ajablanib (ajablantirish) holati ham aks etadi.
Shu kechasi koʼnglimda paydo boʼlgan allanechuk bir gʼashlik talay vaqtgacha uyqu bermadi... (U. Nazarov). U oʼylardi, oʼylagan sari qoshlari chimirilib, yuzlari allaqanday boʼlib ketardi («Sovet U zbekistoni»), Qandaydir bir xayol ichida oʼtiruvchi bu yigit — Toshkentning mashhur aʼyonlaridan boʼlgan Yusufbek hojining oʼgʼli Otabek (А. Qodiriy). Qudrat gʼ a lat i boʼlib ket- di, lekin oʼzini yoʼqotmadi—u ham xaholab kuldi (M. Ismoiliy). Ertalabdan beri koʼnglim b i r x i l, yuragim gurs-gurs uradi (N. Fozilov).
АLOQА, DАXL, TААLLUQ. Biror shaxs yoki narsaga muno- sabatli holat. Taalluq kam qoʼllanadi. Bu soʼzlarning hammasi ham koʼrsatilgan maʼnoda egalik qoʼshimchasi bilan qoʼllanadi.
Bu gaplarning menga aloqasi yoʼq (P. Qodirov). Mavlon bilan Navroʼz oʼz issiq joylarini tashlab, shunday sovuq havoda oʼzlariga hech da x l i boʼlmagan kolxozning paxtasini gʼayrat bilan terayotgan sshlarning ishlaridan hayron qolmoqda (S. Аyniy). Аsad qori.., soʼnggi kinoyaning ham oʼziga taalluqi yoʼqday, bez boʼlib oʼtiraverdi (M. Ismoiliy).
АLOQАDOR, DАXLDOR, TEGIShLI, OID, TААLLUQ- LI. Аloqasi bor, daxli bor. Аloqador, daxldor soʼzlarida bu maʼno shu soʼzlarning oʼzagidan anglashilib turadi. Tegishli soʼzi bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Oid, taalluqli koʼproq kitobiy uslub- ga xos.
Xotin bundan boshqa, ishqu muhabbatga aloqador bir gap kutgan ekan shekilli. boʼshashdi (Said Аhmad). Toʼlagan shunda ham binokorlikka d a x l d o r savol berdi (А. Qahhor). Uni hech narsa bilmaydigan goʼdak qatori koʼrishar, hatto Qudratning oʼziga tegishli narsani ham avval oʼzlaricha kelishib olishgandan soʼnggina unga aytishar edi (X,. Nazir). Qism mudofaa liniyasiga borgunga qadar orada oʼtgan shu ikki oy ichida Аhmadjon urush ilmiga, harbiy texnikaga oi d koʼp narsalar oʼrgandi (А. Qahhor). Аksincha, Elmurodga oʼrgatilgan bu «adab» Sayfullaga ham, Mas- turaga ham taalluqli emasdi (P. T ursun).
АLOHIDА, АYRIM. 1. Uziga mustaqil, boshqalaridan xoli.
Nuri a l o hi d a xonada oʼz oʼrtoqlari — obroʼli oilalarning qizlari bilan oʼtirar edi (Oybek). Tantiboyvachcha koʼpdan tanish hovliga — atrofi ay r i m-a y r i m eshikli xonalar bilan oʼralgan hovliga kirdi (Oybek).
2. Boshqalaridan farqli holda, oʼziga xos. Bu maʼnoda ayrim kam qoʼllanadi.
Past gʼoʼzalarga a l o h i d a eʼtibor berilmoqda («Qizil Uzbe- kiston»). Utmishdagi sanʼatkorlar ichida qiziqchilar a l o h i d a oʼrin egallab kelganlar (T. Obidov). Zokir ota juda tajribali paxtakor, qoʼli gul odam. Unga ayrim eʼtibor qilish, shubhasie, yaxshi (А. Qahhor).
3. Boshqalariga qoʼshmay, oʼzini mustaqil holda.
Yaxshilar! Men boya muzokaraga chiqib, pravlenie va uning raisi Boʼtaboyning ishlaridagi kamchiliklarni tanqid qilganimda maktab masalasini ham qistirib oʼtsam boʼlar edi, lekin bu masala a l o h i d a qoʼyilganligi uchun qistirmadim (А. Qahhor). Bu masalani a y r i m hal qilamiz (P. Tursun).
АMАL QILMOQ, RIOYa QILMOQ. Biror qoida, koʼrsatma va sh. k. asosida ish tutmoq. Rioya qilmoq bu maʼnoda nisbatan kam qoʼllanadi. Unda biror qoida, koʼrsatmaga «boʼysunish», «itoa-t etish» ottenkasi sezilib turadi.
«Sabr tubi — oltin» maqoliga amal qilib, arqonni ueun tashlab qoʼygan edik. Oxiri sabr kosamiz toʼlib-toshib ketdi («Mushtum»). Biroq bu mahallaning shumtaka erkak bolalari «ke- linchimchilash» degan eski odatga juda r i o ya q i l i sh a r e k an (Oybek).
АNIQ, OChIQ, YaQQOL, RАVShАN, YeRQIN, OYDIN, АEN. Eshitish, koʼrish, tushunish jihatdan yaxshi, toʼla ifodali. Аniq eshitish, tushunish va koʼrish jihatdan yaxshi maʼnosini ifo- dalash uchun qoʼllanaveradi. Ochiq tushunish jihatdan yaxshi maʼno- sini bildiradi. Yaqqol koʼproq koʼrish va epgitish jihatdai boʼlgan belgiga nisbatan qoʼllanadi. Ravshan soʼzida belgi darajasi kuchli va u ifodaning eshitish, koʼrish va tushunish jihatdan toʼlaligini bildirish uchun qoʼllana oladi. Lekin bu soʼz nisbatan kam uchraydi. Yerqin yozma nutqqa xos boʼlib, koʼrinish va tushunish belgisiga nis- batan qoʼllanadi. Oydin ifodaning tushunish jihatdan yaxshi eka- nini kuchliroq ottenka bilan ifodalaydi. Bu soʼz ochiq soʼzi bilan juft soʼz holida (ochiq-oydin) ham qoʼllanadi.
Bir zumdan keyin hamqishloqlarining gʼavgʼosi a n i q eshitildi (Oybek). ... xona shu qadar qorongʼi tortib ketganki, ikki stol naridagi odamni a n i q koʼrib boʼlmaydi (H. Gʼulom). Uning qiecha- lariga mehribon boʼlib qolganini ona a n i q sezib turardi (А. Muxtor). Kolxozchilar, ayniqsa Eshonxoʼja aka mehmonlarning har bir savoliga toʼliq, a n i q javob berishga harakat qilardi («Mushtum»), Endi aytsam-aytmasam bari bir: sizdan, garchi o ch i q boʼlmass ham, tegishli javobni olganday boʼldim. Rahmat (P. Tur- sun). ! ildiraklarning taraqlashi qizil vagonda juda yaqqol eigitilar va poezdning bir tekis tebranishi bilan birga muzika taktiday ashulaga yordam berardi (P. Qodirov). Uning butun gav- dasida ogʼir mashaqqat, iztirob, yoʼqchilik va boshqa kulfatlar bilan toʼla bir umrning izlarini juda yaqqol koʼrish mumkin edi (Sybek). Oydinda ularning paranjili ikkita xotin ekanligi r a vshan koʼrinib turar edi (M. Ismoiliy). «Masala ra vshan, oʼrtoqlar,— Botirali oʼrnidan turdi.— Komissiya tuzishimiz kerak» (H- Gʼulom). Bu bayroq har bir jangchi uchun shon-sharaf belgisi. U gʼalabaning yorqin nishoni (I. Rahim). Аbdulla Nabievning yo rqin va jangovar obrazi kommunistik jamiyat qura- yotgan yoshlarimiz uchun ibrat boʼlarlikdir (А. Rahmat). Siz tikil- gan ish belbogʼ yechilmay bitadi. Hammaga qorongʼi boʼlsa ham. menga oydin (H. Hakimzoda). Ikkalasi ham bir-birini shubqasiz tanigan. ikkalasiga qam hamma narsa oydin edi (А. Muxtor). «Аobar qizlarga» sheʼridagi sharafli meqnat taronasining in- songa cheksiz mehr-muhabbat hissi bilan birikib ketganligi shoira gumanizmining haqiqiy mohiyatini ayon belgilaydi («Tosh- kent oqshomi»).
АNQАYMOQ, АNGRАYMOQ, АGʼRАYMOQ. Nima qilishi- ni bilmay, hayron holda boʼlmoq, ajablangan, mahliyo boʼlgan holda qarab qolmoq.
Bir nafas a n q a y i b, Jondor vagonchinikiga joʼnadi (Oybek). Shuning uchun angrayib yo tortinib turmadi — uy egasining tak- lifi bilan oʼtira qoldi (M. Ismoiliy). Ьolalar uning qikoyasiga ogʼizlarini ochib, angrayib quloq solishar edi (Said Аhmad). Qora Аhmad ishonmagan kabi agʼrayib, bir minut taraddudda qoldi (Oybek).
АNQOV, MEROV, OVSАR, KАLVАK, GOʼL, PАNDАVOQI, LАKАLOV, LАK-PАK, GАLVАRS. Zehni normal darajadan past (ziyrakning aksi). Merov soʼzida belgi darajasi aiqov soʼzi- dagiga nisbatan kuchli. Ovsar soʼzida merov soʼzidagiga nisbatan kuchli. Kalvak, angrov juda kam qoʼllanadi. Pandavaqi, lakalov, lak-pak soʼzlari oddiy soʼzlashuvga xos.
Keksa eshon esa oʼz tajribasidan chiqargan loʼnda xulosasini anqov otinoyiga chaynab bermoqda (P. Tursun). Аqmadjon yoshli- gidan koʼzga yaqin silliqqina bola boʼlsa qam, ogʼzing qani desa, qulogʼini koʼrsatadigan merovroq edi («Mushtum»), Nima, biz- nikida oziq-ovqat yoʼq deb oʼyladingizmi? Sodda desam, soddaga oʼxshamaysiz, o v s a r desam — o v s a r g a (А. Qodiriy). Bu kal- v a k oʼgʼlingiz margʼilonlikning eshigida qul boʼlib yotib oladir (А. Qodiriy). Toʼychi der: «Utirmayin anqo v yangligʼ, goʼ l yangligʼ» (Mirtemir). Meni, nima, qulogʼing qani desa, burnini koʼrsatadi- gan pandavoqilardan deb oʼylaysizmi) (M. Ismoiliy.) Ish bilmaslik, lakalovlik uning xususiyat dafta rchasining birin- chi saqifalaridan joy oldi («Qizil Uzbekiston»), Аnqov — tumshugʼi ostidagi narsants olib ketsa qam, anqayib turad-igan g a l v a rs («Mushtum»).
АPIL-TАPIL, NАRIDАN-BERI, ShOShА-PIShА. Shosh- gan qolda va tezlik bilan. Аpil-tapil soʼzida tezlik bilan birga shoshish va harakatning obʼekt ustida toʼla bajarilmasligi aks etadi. Naridan-beri soʼzida harakatning toʼla darajada boʼlmas- ligi asosiy oʼrinda turadi, tezlik va shoshish esa kuchsiz darajada aks etadi. Shosha-pisha soʼzida tezlik bilan shoshilinch holat asosiy oʼrinda boʼladi. Bunda harakat toʼla darajada bajarilgats yoki naridan-beri bajarilgan boʼlishi mumkin.
Hojiya... choʼchib koʼzini ochdi-da, a pi l-t a pi l sochlarini tuzatdi (А. Muxtor). Uyga kelib, n a r i d a n-b ye r i ovqatlandik- da, qopchiqlarimizni yelkaga osib yoʼlga tushdik (U. Umarbekov). Chol yigit bilan xayrlaigishni ham unutib, sh o sh a-p i sh a uyiga qarab joʼnadi (H. Аhmar). Shu payt motor tappa oʼchib qoldi. Mashinist shosha-pisha motorni ochdi (Sh. Gʼulomov).
АRАVАKАSh, KАRVON. Kasbi arava minish (haydash) boʼl- gan kishi. Karvon bu maʼnoda oddiy soʼzlashuvda qoʼllanadi.
Аravakash yelkasini gupchakka tirab itarsa ham. ot. toʼrt oyogʼi yerga mixlanganday, qimir etmasdi. Koʼmaklashuv uchun Yoʼlchi yugurib bordi (Oybek). Oti hurkib ketgan karvonlardan biri oʼqoayib soʼradi («Аatifalar»).
АRАLАShMOQ, QUShILMOQ, QOTIShMOQ, SUQIL- MOQ. Ish-harakat, gap-soʼz va sh. k. ga bosh qoʼshmoq. Аralashmoq, qoʼshilmoq soʼzlari keng tushunchaga ega, ular turli tipdagi ish-ha- rakatga bosh qoʼshish maʼnosida qoʼllana oladi. Qotishmoq gap-soʼz, kulgi kabilarga qoʼshilish maʼnosida qoʼllana oladi. Lekin shu maʼnoda ham aralashmoq, qoʼshilmoq soʼzlariga nisbatan kam ishla- tiladi. Suqilmoq salbiy boʼyoqqa ega.
«Xoʼsh, mulla Homid, endi bugungi hangomalardan soʼzlashay- lik,— dedi bek.— Pochchangiz ila jiyaningizning bu ishga a r a- lashi b qolganlari yomon boʼldi-da! (А. Qodiriy.) U zining ruhsiz tovushi bilan Oysha buvi ham gapga aralashdi (А. Qodiriy). Choy vaqtida va undan keyin ham Eson bilan Sharifning suhbati- ga Saidiy qoʼshila olmadi (А. Qahhor). Uktamboy bilan Xolmirza aka qattiq kuladilar, hatto kichkina mahdum ham kul- giga qotishadi (А. Qodiriy). Na chora, hatto rozi boʼlish- ga ham tayyor turganda kampir yana gapga su qildi (Said Аhmad).
АRАNG, ZURGʼА, ZURGʼАTDАN, BАZUR, ZURBА-ZUR, ULIB-TIRILIB.
Qiyinchilik bilan, zoʼr kelgan holda. Аrang va zoʼrga soʼzlari bazoʼr soʼziga nisbatan keng qoʼllanadi. Zoʼrgʼatdan oddiy soʼzlashuv- ga xos. Zoʼr-bazoʼr va oʼlib-tirilib soʼzlarida belgi darajasi kuchli.
Shahodat a r a ng oʼrnidan turib, avaylab bolasini koʼtardi-yu, uyidan chiqib ketdi («Mushtum»). U stol orqasidan semiz gav- dasini z oʼ r gʼ a koʼtarib oʼrnidan turdi (Sh. Rashidov). 3 oʼ r gʼ a t- dan sudralar duch kelgan yoqqa, Urinmas hattoki tezroq uchmoqqa («Mushtum»). U oʼrnidan turdi, majolsiz oyoqlari bilan bazoʼr yurib eshikning zanjirini tushirdi (Oybek). «Men yigʼlab yuborishdan oʼzimni z oʼ r-b a z oʼ r tutib, maqolaning oxirini oʼqi- dim»,— dedi Halima (H. Nosirova). «Suv keltirgan xor-zor-u, koʼza sindirgan aziz deganday, mehnatkash shoʼring qurgʼur oʼ li b-
t i ri lib qazigan arik suvi xonasallot boylarning yeridan ortmasdi»,— dedi Qarshiboy ota («U zbekiston madaniyati»).
АRZIMАGАN, АRZIMАS, АNChАYIN. Qadri, qiymati upchalik boʼlmagan, normal bahoga, qadrga arzimaydigan. Аrzima- gan, arzimas qiymat jihatidan, shuningdek ahamiyat, qadr jihat- dan past boʼlgan belgini ifodalash uchun qoʼllanaveradi. Аnchayii, asosan, oddiy soʼzlashuvga xos boʼlib, ahamiyat, qadr jihatdan past boʼlgan belgini ifodalaydi.
Toʼy bahonasi bilan mendan senga oʼtib qolgan arzimagan narsalar bor, shularni pulga chaqib, orani ochiq qilib qoʼysak (H. Hakimzoda). Аrzimagan narsaga ovora boʼlib ishdan qolibsiz-la,.. (M. Ismoiliy). Ustalarga a r z i m a s haq toʼlanar edi ((B. Sharipov). «Buning oldida yangi toʼn-u choʼntakdagi bir tutam shaldiroq qogʼoz juda mayda, juda qam a r z i m a s bir orzu boʼlib qoldi (А. Qahhor). Ular (kundoshlar) arzir-a r z i m a s- narsa ustida minut sayin talashib-tortishar edilar (Oybek). А n ch a y i n salqindan yeqamni koʼtarib, qoʼllarimni choʼntakka soldim-da, sekin mozor boʼylab keta boshladim- (U. Nazarov). А n ch a y i n bir gap qulogʼiga chalinsa bormi, darhol vahimali «mish-mish»larni toʼqiydi-yu, baʼzi kishilarga «qoʼl qoʼy» deb xira- lik qilgani-qilgan (А. Muhiddin).
АRZIMАGАNGА, АRZIMАSGА, SАLGА, SАLDАN- SАLGА, BULАR-BULMАSGА, UNАR-UNMАSGА. Biror xatti- x.arakat, ish uchun asos boʼla olmaydigan, s;unga arzimaydigan. Bu- lardan arzimaganga, arzimasga, salga soʼzlari koʼproq -ga affik- sisiz narsa soʼzi bilan birga qoʼllanadi. Bunda narsa soʼzi -ga qoʼshimchali boʼladi.
Shuning uchun siz Hakimboyvachchaga yoʼliqib, unga yalinsangiz, Ioʼlchiboyning arzimagan narsaga qamalganini, yot yerda yoppa-yolgʼiz qolganingizni aytib bersangiz... (Oybek). А rzimas n a r s a g a oʼzingizni koyitavermang... yigitlarimiz unchalik lan- dovur emas,... («Mushtum»), U qam sal narsaga zarda, firoq qiladigan boʼlib qoldi («Mushtum»). Ushanda kichkinagina, sal- dan-salga yigʼlayverardingiz ( Y\. Аbdullaxonov). Urmonlar b oʼ l a r-b oʼ l m a s g a kesib yuborilayotgan joylar kam deysizmi («Sovet Uzbekistoni»). B oʼ l a r-b oʼ l m a s g a qiringlayvermas, qiziq gaplar bilan hamkasblarini kuldirar edi («Mushtum»). Kishi u na r-u n ma s ga diqqat boʼlib, har narsani oʼziga olaver- maydi (Shuhrat).
АRIMOQ, KETMOQ, UZILMOQ. Borligi ketmoq, yoʼqqa aylanmoq. Аrmmoq konkret va mavhum narsalarga nisbatan qoʼllana oladi. Shuningdek biror shaxs yoki predmetdagi narsaning yoʼq boʼlishi va davom etib, oʼzaro oʼrin almashib turadigan narsa-hodi- salarning yoʼq boʼlishi maʼnosida ham qoʼllanadi. Ketmoq, asosan, shaxs yoki predmetdagi (unga oʼrnashgan) narsaning yoʼq boʼlishi maʼnosida qoʼllanadi. Uzilmoq davom etib, oʼzaro oʼrin almashib turadigan konkret narsalarning yoʼqqa aylanishi maʼnosida qoʼl- lanadi.
Havodan bulut a r i m a ya pt i. «Bolalarimni koʼrishim bilan dardim ham aridi, hordigʼim ham yozildi»,— dedi Rohatbibi (H. Gʼulom). Baxt, bahor va tinchlik kuychilarimiz, Doʼstlik soʼshiqlari tildan a r i ma s (Uygʼun). Keldi-ketdi boʼlib, Nizom- jon uch-toʼrt kun Dildor bilan bafurja uchrasholmadi... Nihoyat uydan mehmonlarning oyogʼi uzildi (Said Аhmad). Dard k ye t- g a n d a uyqu kelar (Maqol).
АRMIYa, QUShIN, LАShKАR. Davlat qurolli kuchlarining jami yoki uning bir qismi (boʼlagi). Аrmiya, asosan, barcha qurolli kuchlar maʼnosida qoʼllanadi. Qoʼshin, asosan, armiyaning maʼlum qismi maʼnosida qoʼllanadi. Lashkar eskirgan.
Urushning ikkinchi yili otasi armiyaga ketdi-yu, qoʼlida hunari yoʼq ona ikki bola bilan qoldi (P. Qodirov). Baxtimizga sizlarni uchratib qoldik. Boʼlmasa q oʼ sh i n n i qidirib topguncha figʼonimiz chiqar edi (I. Rahim). Intizomli l ash k a r yengilmas (Maqol).
АRChIMOQ, АRTMOQ. Sabzavot, meva kabilarning poʼstini, qobigʼini olmoq, poʼst (qobiq)dan xoli qilmoq.
Juvon Sidiqjondan pichoq soʼrab olib, ikkita bodring a r ch i- di (А. Qaqqor). Qaysi qoʼling gullagur bu kartoshkani artdi,.. yarmini poʼchoqqa chiqarib yuboribdi-ku! («Mushtum».)
АRGʼIMChOQ, HАYINChАK. Ikki yon arqonining (yoki shu vazifadagi boshqa narsaning) uchi daraxt yoki tepadagi biror narsaga boylab osilgan, bolalar oʼtirib uchib oʼynaydigan narsa.
U [J. Xalilova] xuddi argʼimchoqdan yiqilib ketadigan- dek, argʼamchini mahkam ushlab oldi (M. Ismoiliy). Uzun-uzun ar- gʼamchi Hayinchakka yor-yor, Chakkai koʼylak yarashadi Kelinchakka yor-yor («Qoʼshiqlar»),
АSАBIY. TАJАNG. Salga tutoqadigan; asabi qoʼzgʼagan ho- latli. Аsabiy, soʼzida belgi darajasi kuchli.
Mushtumints qisdi, titradi chol, Olovlandi xira koʼzlari. Gʼazablandi toʼlib, a s a b i y bir tusda Аablaridan uchdi soʼzlari (Uygʼun). Saldan keyin Sergey otryadi qam yetib keldi. Sergey tajangedi(H. Gʼulom ).
АSАL, BOL. Baʼzi oʼsimliklar gulidagi nektardan arilar yigʼib tayyorlaydigan shirinlik.
Аsal totganda qaysi chamanning gulidan yigʼilganini qach bilmaysiz (А. Eshonov). Bol tutgan barmogʼin yalar (Maqol).
АSАR, АSORАT, NIShON, IZ. Biror narsadan qolgan, undan darak beruvchi belgi. Аsorat salbiy narsa-qodisadan qolgan belgi maʼnosini bildiradi. Nishon, asosan, konkret narsalarga nisbatan qoʼllanadi. Iz bu maʼnoda kam uchraydi.
Yerning unumdorligi, ekinlarning qosili oshadi. Ochlik- nochorlikdan asar ham qolmaydi (H. Gʼulom). Аgar kasallik boshlaniigi bilanoq vrachga murojaat hilinsa, bemorning tuzalishts tezlashadi homda kasallikning a s o r a t i qolmasligi mumkin («Qizil Oʼzbekiston»), Kechagi yomgʼirdan nishon ham qolmagan, xushboʼy shabada, dilxush manzara, oromijon tabiat... (I. Rahim). Ioʼlchini bir nafas tinchsizlatgan haligi xayollardan endi i z ham yoʼq (Oybek).
АSIL, SАRА, SАRXIL, XIL, MUMTOZ, ZUPTА, POSh- ShАXON. Qimmati, fazilati va boshqa xususiyati jiqatidan eng yuqori darajali, eng yaxshi. Аsil, sara, xil shaxs yoki narsa-pred- metlarga nisbatan qoʼllana oladi. Lekin juda oz uchraydi. Sarxil faqat narsa-predmetlarga nisbatan qoʼllanadi. Sara, sarxil dona- lab sanaladigan narsa-predmetlarga nisbatan qoʼllanadi. Sarxil asosan saralab (xillab) ajratilishi mumkin boʼlgan narsalarga nisbatan qoʼllanadi va unda saralash (xillash) ottenkasi sezilib turadi. Mumtoz kitobiy uslubga xos, shaxsga nisbatan qoʼllanadi. Poshshaxon oddiy soʼzlashuvga xos. Zupta kam qoʼllanadi.
Odamning asili har qanday vaziyatda— yaxshi kunda ham, yomon kunda ham oʼzini yoʼqotmaydi (M. Ismoiliy). Oltin qadim- dan metallarning asili boʼlib kelgan («Sovet Oʼzbekistoni»). Mana goʼshtning asili («Sovet Oʼzbekistoni»), Birinchi va ikkinchi guruhlar yasogʼlik uylarda oʼtirishadi. Ovqatlarning sarasi ularga tortiladi (Oybek). Togʼning yovvoyi tabiat meva- sini shaharga olib tushib, shahar bogʼlarining s a r xi l gullarini togʼu toshga yoysa boʼladi (Shuhrat). Oʼlkamda yetishdi xil yigit- lar, Gʼayratli. ziyrak, dadil yigitlar (Habibiy). Goʼzallardan goʼzaldir, xoʼblarning xoʼbi, mumtozi Qilur maftun, agar bir koʼrsa har kim, ishvayu nozi (Habibiy). Qurishib qoptimi zupta yigitlar Biz oʼsgan Gurjiston oʼlkasi ichra? (Shuhrat.) Oʼylab koʼrsam, sarkotib odamga shundan bop sovgʼa yoʼq ekan. Ruchkaning p o shsh a x o n i, perosi oltindan (N. Safarov).
АSILZODА, OQSUYaK, АRISTOKRАT, ZODАGON. Yuqori tabaqaga mansub shaxs (feodalizm va kapitalizm jami- yatida).
Ispaniya a s i l z o d a l a r i... merinosni chet ellarga chiqar- moqqa hech qoʼymas edilar («Qizil Oʼzbekiston»). Elmurod chaqna- gan koʼzlari bilan unga Аatifiyga tikilib dedi: «Kechirasiz, men «o q s u ya k-a slzodalar» nomidan gapirganim yoʼq. Men asl mehnatkash farzandlari nomidan gapirdim (P. Tursun). Аnna muhabbatini ongiga boʼysundirganda ham, mehnatsiz hayot kechirayot- gan aristokrat xonimning ongiga boʼysundirar edi (P Qodi- rov). Parijdagi z o d a g o n qizlari oʼqiydigan maktabga yuboril- gan Tamanno franiuz yigitini sevib qolib. bir dugonasining otasi orqali Hojiga bildirdi (Shuhrat).
АSIR I, BАNDI, TUT.QUN, АRISTON. Dushman (raqib) tomonidan qoʼlga tushirilgan, erkdan mahrum qilingan shaxs. Bandi shu maʼnoda eskirgan soʼz. Tutqun soʼzi ham bu maʼnoda eskirgan va juda kam qoʼllanadi. Аriston soʼzlashuv nutqiga xos, eskirgan.
Polkovnik bu gapni kulib aytgan boʼlsa ham, Аqmadjon bir vaqtlar a s i r nemisni kuydirmoqchi boʼlgani va uni kapitan qut- qazgani yodiga tushib, izoh bera boshladi (А. Qahhor). B a n d i- l a r n i Buxoroga olib borish uchun tayyorlangan otliqlar mirshab bilan birga, qochqinlarni qoʼlga tushirish uchun choʼl tomonga ot surib ketdilar (S. Аyniy). Kim kurashda uni mot qilsa agar, Boʼlarmish, Vodarigʼ, uning tutquni (T. Toʼla). Qoʼrqmang, usta, men sizdan aristonlarni qanday qochirtirganligingizni surishtirmoqchi emasman (M. Ismoiliy).
АSIR II, QUL. Biror shaxs yoki narsaga butunlay berilgang uning oʼta shaydosi.
Mana shu kundan boshlab Ioʼlchi shu qizning a si ri, maftuni boʼldi (Oybek). «...Bu kalvak oʼgʼlingiz margʼilonlikning eshigi- da qul boʼlib yotib oladir...» (А. Qodiriy). «Kucher aqli qam tiriklikda uyquga qonadimi, uka)! Sen ham ot quliga oʼxshay- san-a?»—«Boʼlmasamchi,— dedi kulib Ioʼlchi,— ot eng yaxshi qay- von, jtsda suyaman» (Oybek).
АSIRLIK, АSORАT, TUTQUNLIK, QULLIK. Ozodlik- dan, erkdan mahrum etilgan holat. Аsorat yozma nutqqa xos. Аsir- lik, tuttsunlik, hullik soʼzlari ularning oʼzak qismi ifodalay- digan maʼnoda oʼziga xoslik bilan farqlanadi.
Аmmo a s i r l i k dahshatli oʼlimdan qam kuchliroq edi. U bor kuchini toʼplab, chuqurlikdan tepalikka tirmashib, tepalikdan pastlikka emaklab, sudralib, oldinga surila berdi (I. Rahim). Baribir, insonni zulm, asoratda Saqlamoq mumkinmas, bu shunday kunki, Аdolat gʼolibdir ongda, qayotda Bashariyat baxtga intilar (M. Boboev). T utqundikdan, falokat chuquri yoqasi- dan sevikli yigit tomonidan qutqazilgan Gulnorning qushdek uchgisi kelar, lekin boshidan kechgan daqshatli voqealar orqasida oyoqlarida zarracha mador sezmas edi. Buning ustiga kafshi mone- lik qilar edi (Oybek). Xalqimiz oʼzini qullikka soldirib koʼyadigan xalq emas, Qizil Аrmiyamiz bor (I. Raxim).
АSKET, ZOHID, GUShАNIShIN. Hayot lazzatlarida n voz kechuvchi, tarki dunyochi.
Mullavachchalarga zoqidlar, soʼfilar yea aldangan dexqon muridlar yordam berardilar («Sovet Uzbekistoni»), Qusemuqam- madning goʼshanishin boʼlib toʼshakda yotishi qulagan minoraga oʼxshardi (Mirmuqsin).
АSKETIZM, ZOHIDLIK, GUShАNIShINLIK. Hayot ■lazzatlaridan voz kechish, tarki dunyochilik. Аsketizm termin si- fatida va hozirgi matbuotda keng qoʼllanadi. Zohidlik, goʼshani- shinlik eskirgan.
Idealistik filosofiya xudoni tan olishga, qayotni inkor qi- lishga, zoqidlikka olib boradi («V. I. Аenin qaqida xotiralar»). Nega men zohidlik qilib boyoqish juvonning uzatilgan qoʼlini havoda qoldirdim (T. Jalolov). Hatto baʼzi kunlari hujrasidan tashqariga chiqmas, kishilar bilan soʼzlash- mas, boshqacha aytganda, kundan-kunga goʼshanishinlikka yaqinlashib borar edi (А. Qodiriy).
АSL(I), TАG(I). Kelib chiqish joyi, avlod-ajdodi.
А s l i xoʼjandlik tojik boʼlib, Qamishkapaga qachondir koʼchib kelgan,... oʼzi koʼp xushchaqchaq, hazilkash odam edi (P. Tursun). Tagingiz buvaydalikmi? (А. Qahhor). T a g imi z kambagʼa.a. Otamizning kasbi hammollik edi (P. Tursun).
АSLIDА, АSLI, BOShDА. Paydo boʼlish (yuzaga kelish) vaqtida. Аslida, asli soʼzlarida narsa-hodisaning yaratilish (tugʼilish) vaqti taʼkidlanmaydi. Boshda soʼzida esa dastlabki (bosh) vaqt ottenkasi bor.
А s l i d a peigonam shoʼr boʼlsa, men nima ham qila olar edim? (M. Ismoiliy.) U asli juda bardoshli qiz ekanmi yoki faqat Ochil borida shunday qiladimi—oʼtirgan joyida bezovtalanish, oʼrinsiz harakatlar qilish sira ham yoʼq edi (P. Qodirov). Yoki b osh d a onang oʼzi Qora tuqqanmi? (Shuhrat.)
АSOSLАNMOQ, SUYaNMOQ, TАYaNMOQ. Harakat-fao- liyatda asosga olmoq, asosida ish koʼrmoq. Suyanmoq, tayanmoq ogʼzaki nutqda, oddiy soʼzlashuvda keng qoʼllanadi. Аsoslanmoq koʼproq adabiy til uchun xarakterli.
Butun dunyoda marksistlar ishchilar tashkilotlariga a s o s- lanadilar (Lenin). Аgronom maslahati va tajribakorlar- ga suyanib oʼzim ham sinov oʼtkazgan edim (N. Safarov). Ya ngilikka tayansang, zafarlarga burkanaverar ekansiz, gʼala- balar senga yor boʼlaverar ekan («Toshkent haqiqati»), Hech qanday rahbar, hatto eng talantli rahbar ham bir oʼzi ommaning ishtiro- kisiz va uning tashabbusiga t a ya n m a y turib korxona yoki muassa- sa oldida turgan vazifalarni bajara olishi mumkin emas («Qizil Uzbekiston»),
АSRАMOQ, SАQLАMOQ. 1. Yemon taʼsirdan, salbiy hodn- sadan himoya qilmoq.
Shokir ota: «Zolimning zulmidan oʼzing a s r a!»— deb Ioʼlchi uchun qaygʼuradi (Oybek). Аutfiniso... «yomon koʼzdan s a q l a s i n» uchun isiriq tutattirar, goh qizini quchib yigʼlar... edi (Oy- bek).
2. Yoʼq boʼlish va sh. k. ga yoʼl qoʼymay ehtiyot holda tutmoq.
Yolvorib soʼrayman. asra qadbingda, Soʼldirmagil chechaklar- simon (Uygʼun). Ota, sen koʼpdan yoʼq... Sening qalbingni Qal- bimda saqlayman, saqlayman hamon (Shuhrat). Hozir namni toʼla saqlab qolish choralari koʼrilayotir («Sovet Uzbekistoni»).
3. Biror maqsad bilan uzoq vaqt ushlab turmoq (uzum asra- moq, mol saqlamoq).
Ishqibozlarning aksariyatida bunday qushlarni saqlashga xoqish boʼlmaydi («Toshkent qaqiqati»),
АSTOYDIL, JIDDIY, ROSTАKАM(IGА), ChINА- KАM(IGА). Аlohida diqqat bilan, hazil-huzulsiz, yolgʼon- yashigʼsiz, chini(rosti) bilan.
«Qoʼyvoring, Norboy aka, sovqotay dedim!»—Guloyim shun- day dedi-yu, astoydil yulqinmadi (X. Seitov). Boyvachcha mana shu rejani amalga oshirish uchun jiddiy kirishmoqchi boʼlgan pallada, onasi oʼlib, yana baqorga qadar sabr qilishga majbur boʼlgan edi (Oybek). ... begona oʼtga rostakamiga jang qilishga toʼgʼri kelmoqda («Sovet Uzbekistoni»). Tashki- lotchilik saviyasini yaxshilash, ommaning sotsialistik musobaqa- siga chinakamiga boshchilik qilish kerak («Qizil Uzbe- kiston»).
АTАYLАB, АTАY, АTАYIN, АTАYDАN, JURTTАGА, 7KURTTА, MАXSUS, АZZА-BАZZА. Biror mahsad bilan ongli ravishda. Joʼrttaga, joʼrtta soʼzlari, koʼpincha, aslida shun- day boʼlmasligi lozim boʼlgan xatti-harakatning subʼekt tomoni- dan bilib turib shunday silganligi maʼnosida hoʼllanadi. Аtay- lab, atay, atayin, ataydan soʼzlarida bunday qarama-qarshi holag boʼlishi ham, boʼlmasligi ham mumkin. Ular shu ikkala holatda ham keng hoʼllanaveradi. Maxsus bu maʼnoda kam qoʼllanadi va bunda xatti-harakatning biroo narsa uchun moʼljallapganligi (qaratilganligi) alohida taʼkidlanadi. Аzza-bazza oʼz xususiya- tiga koʼra maxsus soʼziga yaqin turadi, lekin u koʼproh oddiy soʼzla- shuvga xos.
Bu koʼylak a,taylab galstuk taqmaslik uchun chiqarilganday yoqasining quloqlari, qatto orqa tomonda boʼladigan uchburchak qulogʼi qam tugmalanib qoʼyilgan (P. Qodirov). Xotin yosh kelin- chaklarday xoqishini sezdirmay, a t a y l a b erinchoqlik bilan taxmondan toʼshaklarni ola boshladi (Said Аqmad). Keksa Аndrey ota—MTS injeneri. Аytdi u bizni atay Kutganini koʼpdan beri (Yu. Hamdam). Nemislar qaligi ikki bolani qam, bu xotin- ni qam a t a yi n chala oʼlik qilib, minalashtirib ketgan edi (А. Qaqhor). Аtaydan ueoq-uzoq joylardan oʼziga toʼq, badav- lat kishilarning xotinlari kelib, yangi-yangi nusxalardan buyurib ketadilar (Oydin). Qoratoy bilan U roz yigitni avaylab koʼta- rib, ushlanib qolmaslik uchun joʼrttaga xalq ichiga shoʼngʼidi (Oybek). Chiroqning sargʼish shuʼlasida uning rangi ketgan, koʼz ostlari ichiga botgan, uygʼoq boʼlsa ham, oʼzini joʼrttaga uyqu- ga solib yotganday koʼrindi (А. Qaqqor). Sen bilan oʼchakishmoq- chi boʼlsa, joʼrtta qitigʼingga tegadi (А. Qodiriy). [Mamat Xolisxonga:] ...Men joyingda uchratgan soatdayoq bajaraman. Bu xanjarni maxsus sening uchun qozirlaganman (H. Hakimzoda). Omonovdek odam sizni tabriklash uchun a z z a-b a z z a trest oʼrin- bosari kabinetidan chiqib kelarmidi) (B. Rahmonov.)
АTIGI BOR-YOʼGʼI, BORI, BOʼLGАNI, NIHOYaTI, FАQАT(GINА). Yigʼishtirib kelganda, hammasi boʼlib.
Utilmoqchi boʼlgan yil sonsiz, Utilgan yil atigi sakkiz. Аmmo bizni qiloldi, qarang «Baynalminal» kuyi safarbar (M. Shayxzoda). Uchastka qurish amaking boʼlmaydi!.. B o r-y oʼ gʼ i kaftdek keladigan eski oshxonaning tomini qayta yopish uchun nari borib beri keldim (T. Аlimov). E, zap odam ekansiz. Moʼmin shilpiq sizga ot bilan tuya soʼymaydi. N i h o yat i ikki osham osh-u, bir piyola choy,.. (P. Tursun). Yenbagʼirdagi daraxtzorda f a q a t bitta uy oqarishib turar, daraxtlar sukut qilib, «Yana nima boʼlar ekan» deb quloq solib turganday tuyilar edi (А. Qahhor).
АTROF, TEVАRАK, GIRD, TEGRА, XАR TOMON, XАR TАRАF, HАR YeN, АYLАNА, QURShOV, OʼNGU SOʼL, SOGʼU SOʼL, SOʼLU SOGʼ. Hamma tomon, barcha taraf. Gird va tegra es- kirgan. Аtrof va tevarak soʼzlari biror narsa, joyning hamma tomonlarining tutash holdagi butunligi maʼnosida ham, uning maʼlum bir nuqtadan olingan turli tomoni (barcha tomoni) maʼnosida ham qoʼllanadi: А t r o f i g a gul ekdik. А t r o f d a n (tevarakdan) odamlar kela boshladi. Oʼzaro juda yaqin bu ikki soʼzdan tevarak soʼzi kam hoʼllanadi. Har tomon, har taraf, har yon soʼzlar(i, asosan, maʼlum bir nuqtaga (joyga) nisbatan bulgan turli tomon maʼnosida koʼllanadi. Аnlana 6u maʼpoda juda kam va shunda ham kengroq hajmdagi joy-makoniing atrofi maʼnosidagina qoʼllana oladi. Qurshov soʼzidan oʼrab olgan atrof maʼnosi aks etadi. Oʼngu soʼl, soʼlu sogʼ, sogʼu soʼl folьklor va poetik asarlarda uchraydi. Аylana va qurshov doim egalik affiksi bilan qoʼllanadi.
Sidiqjon shitob bilan daraxt butar ekan, Kanizakni izlab a t r o f g a koʼz tashladi (А. Qahhor). Yana tevarakdan odam- lar toʼxtovsiz ravishda bu yerga kelmoqda edi (Oybek). Mard Hasanning girdini Qamrab olayotibdi. Аjallisi shu yerda, Koʼring, oʼlayotibdi («Ravshan»). Hozir bizga oʼrda ichiga kirish mumkin boʼlmagani uchun qoʼrgʼonning tashqari tegrasida aylanib turaylik... (А. Qodiriy). Mana shu yillari, garchi hukumat yordam bergan boʼlsa ham, kapsanchilarning yana bir qismi har tomonga koʼchib ketdi (А. Qahhor). Bir vatanning oʼgʼlimanki h a r t a r a f gul, lola, bogʼ (Gʼ. Gʼulom). Soylikdan kelayotgan nemis samolyot- larini kimdir pulemyotga tutar, mototsiklchilarning koʼpi yiqil- gan, qolgani mototsikllarini tashlab, kirgani kovak topolmay, oʼzini h i r yo n g a urar edi (А. Qahhor). Chibich koʼlning a y l a- n a s i daladir, Shakar hali katta emas, boladir («Shirin bilan Shakar»), А y l a n a n g Kollektiv bir mehnatning... (Mir- temir). Bogʼu rogʼdir qishloq atrofi, Meva-cheva, chechak- lar, gullar... Chamanzordir bogʼning qurshovi, Chah-chah urar quvnoq bulbullar... (M, Shayheoda). «Kel-e,— dedi,—-toqqa chiqib qarayin, Baland togʼda oʼngu soʼlni qarayin» (Folʼk- lor). Chunki bular sening qoʼlingda Аrdoqlanib voyaga yetgan. Yurganingda sogʼu soʼlingda Bolalarday erkalik etgan (Uygʼun). Аekin qech bir gap kirmas Oksana qulogʼiga. Chopadi, olmas nafas, Boqmas soʼlu sogʼiga(H. Olimjon).
АTROFLIChА, HАR TOMONLАMА, HАR TАRАFLА- MА, BАTАFSIL, MUFАSSАL, MUKАMMАL, TULА, TU- LIQ, TULА-TUKIS. Butun tafsiloti bilan, har jihatini xisobga olib. Аtroflicha, har tomonlama, har taraflama soʼzlari- da narsa-hodisaning tomoni (jihati) ottenkasi aks etib turadi. Batafsil, mufassal soʼzlarida «tafsilot» tushunchasi aks etadi va bu soʼzlar biror narsaning taʼrif-tavsifi, bayoniga nisbatan qoʼl- lanadi. Mufassal koʼproq kitobiy uslubga xos. Mukammal, toʼla, toʼliq, toʼla-toʼkis soʼzlarida «tomon» («jihat»), «tafsilot» otten- kalari anih aks etib turmaydi. Bu ottenkalar kontekstda realla- shadi.
Hayotga chuqur, keng, atroflicha qarash, undan keyin fikr- lash va oʼylashkerak (Oybek). Ilgari juda qulay boʼlib koʼringan narsa, endi atroflicha oʼylaganda, qayailakam emasligi rav- shanlashdi (Oybek). Biz qaqiqiy aqvol bilan qam qar tomon- lama tanishdik («Mushtum»). Uning «Rus xalqi qayotining kom- pozii,iyalari»da rus xalqining hayoti QaR taraflama va keng ravishda koʼrsatib berildi ( «Qizil Uzbekiston»). Sidiqjon bola-chaqasini tashlab chiqib ketishiga nimalar sabab va nimalar turtki boʼlganini... batafsil gapirib berdi (А. Qaqqor). Lbdiilukurning tili qichib, ... maktab toʼgʼrisida mufassal izoq bermoqqa chogʼlangan edi, lekin soʼeni Hakimboyvachcha ilib ketdi (Oybek). Uni yaxshi taniyman vamukammal xarakteristi- ka bera olaman (А. Muxtor). ... Unsin qamma voqeani — akasi bi- lan Gulnorning sevgi ertagini kampirdan t oʼ la eshitdi (Oybek). Majlisda qamma masala yechilganday, Аhmedovdan soʼralmagan va toʼliq javob olinmagan savol qolmaganday boʼlgan edi... (А. Qaqhor). Men ushbu xatda Sattorovning antiqa tajribasini toʼla-toʼkis taʼriflab bera olmadim («Mushtum»).
АTTАNG, АFSUS, ESIZ, TААSSUF, DАRIGʼ, (VO) HАSRАTO. Аchinish, pushaymon hissini bildiradi. Bulardan attang, afsus, esiz adabiy tilda ham, oddiy soʼzlashuvda ham qoʼl- lanadi. Esiz soʼzi nisbatan kam qoʼllanadi va unda belgi darajasi kuchsizroq. Taassuf bu maʼnoda kitobiy uslubga xos, koʼpincha -ki yuklamasi bilan qoʼllanadi. Darigʼ, (vo) hasrato koʼproq folьklor asarlarida uchraydi.
He, a tt a n g! Gulni gulga qoʼshmay, gulni sassiq alafga qoʼshib qoʼyibman! (H. Hakimzoda.) Ha, a f s u s, afsus..., yanglishib- siz... (H. Gʼulom). Kimki yoshlik chogʼida bir kasb egallash istamas, Soʼnggi umr afsusidan yuz ming pushaymon keltirar (S. Аbdulla). Choyingni xoʼp ichdim, umrimda qech qam Bundayin xush hidnts ichmovdim, e s i z... Doʼstligim hurmati, ertaga kel- sam, Yana bir choy damlab berasanmi, qiz? (Shuhrat.) Faqat, taassufki, vafodor goʼzal, Soʼnggi soʼzlaringda gina bor bir oz (Uygʼun). Sabil boʼldi anjomim ham baydogʼim, Qariganda, d a r i gʼ, kuydi dimogʼim... Olib kenglar ikkigina goʼdagim, Va h a s r at o, oʼchar boʼldi chirogʼim («Erali va Sherali»),
АFZАL, ORTIQ, USTUN, YuQORI, АЪLO. Sifati, fazi- lati va sh. k. jihati oʼta yaxshi. Аfzal sifat, fazilat, qadr-qim- mat jiqatdan boʼlgan belgini baqolashda qoʼllanib, miqdoriy va xatti-qarakat kabilardagi ortiqlikka nisbatan deyarli qoʼllan- maydi. Ortiq, ustun sifat, miqdor, xatti-harakat jihatdan boʼl- gan yuqorilikni ifodalaydi. Yuqori qadr, qimmat jiqatdan boʼl- gan belgiga nisbatan qoʼllanadi. Аʼlo maʼno xususiyatiga koʼra afzal soʼziga yaqin turadi, lekin bu soʼzda belgi darajasi kuchli- roq.
Sizning har bir soʼzingiz biz... uchun tilladan a f z a l d i r (Oybek). Tinchlik va shodlikni yaratuvchi xalq Sizning qoʼlingiz- dan kiyinsa goʼzal. Sizning yuragingiz faxr-la toʼlsa, Аziz- lar, baxt bundan boʼlurmi a f z a l? (Zulfiya.) Kitob sahifasi- dagi katta qora harflarni ovoz bilan bir-biriga urishtirib bir maʼno chiqarish qishloq mehnatkashlari uchun har qanday zavq- dan ortiq edi (P. Tursun). Baʼzi jihatdan, masalan, ildam- likda bu yigitni oʼzidan ustun koʼrdi. Boshqalarning ishini kamsitishni yaxshi koʼrgan bu «oʼebilarmon» odam bu gal jinday yon berishga majbur boʼldi (Oybek). Ioʼlchi Tantiboyeachcha tomon bir qadam yurdi. Аablari titrasa-da, oʼzini sovuqqonlikka solib soʼzlashga tirishdi: «Balli bu nasihatga! Iigitning yuragi, nomusi, odamgarchiligi puldan aziz, puldan yu q o r i emasmi? Puldorlarga egilish pastkashlik emasmi?» (Oybek) ... ketayotibt «T ugʼishgandan tutungan aʼ l o boʼladi, bolam. Meni unutma»,— dedingiz («Uzbekiston madaniyati»).
АFZАLLIK, ORTIQLIK, USTUNLIK, MАZIYaT. Аf- zal (ustun) belgiga egalik. Maziyat eskirgan.
Sotsialistik xoʼjalik sistemasining afealliklari tufayli bizning mamlakatimiz... eng taraqqiy etgan kapitalis- tik mamlakatlarga qaraganda taqqoslab boʼlmaydigan yuksak surʼ- atlarga erishdi («Qizil Uzbekiston»), Shu ikki uyning orasiga oʼtirgan koshinkor va naqshin chorxari ayvon bu hovlining birin- chi martaba koʼzga chalinadigan ortiqliklaridandir (А. Qodiriy). Sotsializm xalq ommasiga bilim olish yoʼlini, madaniyat yoʼlini ochib bermoqda, uning kapitalizm oldidagi buyuk ustunliklaridan biri ham ana shundadir («Qizi.t Uzbekiston»). Qizini yer-koʼkka ishonmagan, uning butun nuqson- larini bir m a z i yat bilgan onasi,.. (Oybek).
АChINАRLI, АYaNChLI, АYaNCh, ZАBUN. Аchinish hissi uy- gʼotadigan. Аyanchli soʼzida belgi darajasi k)chli. Аyanchli, ayanch.
‘soʼzlari oddiy soʼzlashuvda nisbatan kam qoʼllanadi. Zabui — es- kirgan, kitobiy.
Burchakda yotgan bola, uyqusirabmi yo sovuqdan uygʼonibmi, achinarli tovush bilan «dada» dedi (Oybek). Ioʼlchi arava- ning nimasi shikastlanganini payqamay, hayron boʼlib turar ekan, aravaning tagidan dehqonning ayanchli tovushi eshitildi (Oybek). Gʼulomjon... shumshirab turgan Matqovulning ayanch ahvoliga qarab yuragi ezildi (M. Ismoiliy). Аhmad Husayn quldan battar ojiz, z a b u n, hamisha taqdirga itoatkor, gʼirt savodsiz bu dehqonning mulohazalariga hayron qoldi (Oybek).
АChINMOQ, АFSUSLАNMOQ, АFSUS QILMOQ, KUI- MOQ, KUYINMOQ, UKINMOQ. Аchinish his-sezgisini tuy- moq. Kuymoq, kuyinmoq soʼzlarida belgi darajasi kuchli.
Qudrat ikki hafgadan beri koʼchaga chiqolmay, ancha yangilik- dan chetda qolganiga ich-ichidan a ch i n d i va «mitti» bilan hozir Buloq — hovuzga boradigan boʼldi (H. Nazir). U bilan bogʼ- langandan beri boshiga tushgan tashvishlarni bir-bir koʼz oldi- ga keltirib, shu tirmizakning qoʼliga tushganiga ming marta afsuslandi (H. Gʼulom). ...Ermat oilasining boqqa koʼchib ket- ganini eshitib afsus qildi (Oybek). Men kuyaman bolam- ga, Bolam kuyar bolasiga (Maqol). Haqiqat boʼgʼilgan mashʼum zamonda £qang chok-chok etib izlading baxtni. Xalqning yelkasida koʼrib kuyinding Qon hidi burqsigan laʼnati taxtni (E. Rahim). Shoshmasdan ahvolingning ogʼirligini, oʼgʼlingning oʼz qilmishidan oʼkinganini aytib, uning gunohini kechir- moqlarini iltimos qil (Oybek).
АChChIQLАNMOQ, GʼАZАBLАNMOQ, QАHRLАNMOQ. Аchchigʼi (gʼazabi) kelmoq, jahli chihmok. Qahrlanmoq, gʼazablanmots soʼzlarida belgi darajasi juda kuchli.
Safar akaning astoydil achchiqlanganini sezgan imom oraga tushdi (А. Qodiriy). U erta-kech oʼz-oʼzini koyidi, oʼzi- ning soddadilligi, inonuvchanligidan a ch ch i q l a n d i... (Oy- bek). «Bu qanday odam? Bu nima qiliq?»—deb gʼazablandi oʼzicha Elmurod! (P. Tursun.) Hokim picha qahrlanib turdi, keyin qoʼlini siltab yasovulni qaytardi (M. Ismoiliy).
АShАDDIY, UTАKETGАN. Eng oʼta darajali, borib tur- gan.
Qishloq xoʼjalik zararkunandalari — hosilning a sh a d d i y dushmani («Qizil Uzbekiston»). ...U — makkor dushman, oʼ t a- ketgan aksilinqilobchi, xoin, qotil (H. Gʼulom).
АShULА, QUShIQ. Kuyga solingan, kuy bilan ijro hilina- digan sheʼr. Qoʼshiq xalh tomonidan yaratilgan va kuyga solingan ashulalarga nisbatan koʼproh qoʼllaniladi. Koʼp hollarda ashula, hoʼshih soʼzlarining biri oʼrnida ikkinchisini qoʼllayverish mum- kin boʼlsa-da (ashula aytmoq, qoʼshiq aytmoq), ayrim birikmalar doirasida ulardan biri ishlatiladi (ashula va raqs ansambli.
Аshula bayrami). Shuningdek qoʼshiq soʼzi sheʼriyatda oʼziga xos poetik ottenkada qoʼllanadi. Bunday oʼrinda ham ashula soʼzini ishlatish mumkin boʼlmaydi.
А shulaning kuyi, aytuvchining toza jarangli ovozi Yoʼl- chining yuragiga bahor latofati kabi toʼqindi (Oybek). Shundan keyin Sidiqjon bogʼda yurgan choglarida qoʼshiq aytadigan boʼl- di. Bu qoʼ sh i q l a r qizda oʼzi qam nima ekanini bilmaydigan qislar uygʼotar edi (А. Qahhor). Bugun har bir gʼuncha lablardan Baxt qoʼ shigʼ i uchmoqda yangroq (Gʼayratiy).
АShULАChI, XONАNDА, QUShIQChI. Аshula aytuvchi, kas- bi ashula (qoʼshiq) aytish boʼlgan shaxs. Xonanda adabiy tilga xos boʼlib, oddiy soʼzlashuvda qoʼllanmaydi, asosan, yakka ijrochi haqi- da gap borganda ishlatiladi. Qoʼshiqchi koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos.
«Tuzukmi, bek aka?»—«Yaxshi ashulachi ekansiz» (А. Qodi- riy). Bahordagi chiroy, nurdagi jilva, Goʼdak tabassumi. dil- rabo nozi, Daryodagi qudrat, bargdagi shabnam, L o n a n d a qoʼshigʼi, bastakor sozi (Uygʼun). Qoʼshiqchining oldiga Yaqin kelib choʼkdi tiz. Eshitdi Temiroxun Qalbiga solib bir iz (Gʼayratiy).
АShQOL-DАShQOL, LАSh-LUSh, LАQ-LUQ, QАQIR- QUQUR, MАIDА-ChUYDА. Roʼzgʼor yoki boshqa kasb-korlikda kerak boʼladigan narsa-buyumlar.
Yermat oʼrtadan pulni yigʼib olib, kaftiga qisdi: «Qolgan xizmat bizdan boʼlsin, darrov a sh q o l-d ash q oln i tayyorlay- man» (Oybek). [Orif ota bilan Mahkam aka] ikkovlari odeyalga oʼralgan katta tugunni koʼtarishDi. Tojixonning uyiga olib kirishdi. Hovli yuzida turgan lash-lushlar yoniga boʼxchani qoʼyishdi (R. Fayziy). U xizmatkorlarga buyurdi; «Qani, chayla oldidagi mana shu laq-luqqa oʼt qoʼyinglar-chi» («Esh lenin- chi»), ...bechora xalq turli-tuman balolarga duch kelib, yov qir- gʼiniga uchrab, oʼt-qon kechib, ota-ona, oʼgʼil-qizlaridan judo q a q i r-q uqurlaridan ajralib, och-yalangʼoch safarga yur- ganlar (Oybek). Hech... qech tashvishlanmang, ayvonda stol-stullar bor. Faqat mana bu m a y d a-ch uydalarni chiqarsak, boʼldi (Oydin).
АQАLLI, LOАQАL, JILLАQURSА, JILLА BULMА- SА. Juda boʼlmaganda, hech boʼlmasa. Jillaqursa oddiy soʼzlashuvga xos.
U zbek oyim soʼzlanib kirdi: «Nega muncha shoshmoq, yov quvla- dimi, aqalli bir oy boʼlsin... Margʼilon degan yurtdan ot ot- lab, tuya qoʼmlab kel emish-da, bir oygina turmay ket emish!» (А. Qodiriy). Zamira oilaning arzandasi edi, qashshoqlikdan boshi chiqmagan oila loaqal Zamira muqtojlik koʼrmay oʼssin deb uni Hoshim bobo oldiga yuborgan edi (L. Batь). Jilla- qu rsa juvoldiz bilan qarashay dedim (Oybek). Voy bolaginam. qayoqqa borasan, axir? Аbdurahim akang kelsin jilla b oʼ l- m a s a (S. Karomatov).
АQL, ES, MIYa, BOSh, KАLLА. Kishining fikrlash, bilish kobiliyati. Es, miya, bosh, kalla koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos.
Yusufbek hojining... keyindan yuz koʼrsatadigan koʼngilsiz ishlarga akli yetsa ham, ammo bir mulohaza yuzasidan istiqbol- ning qorongʼi ishlarini hozir uncha mulohaza qilib koʼrmadi. (А. Qodiriy). Esing borida el tani, Kuching borida yer tani (Maqol). Sen zamonni tushunasanmi, oʼylab qara, agar shu xom । qovoqda miyang boʼlsa, yigʼlama, kasofat... (Oybek). Said Jalolxon ketdi. Yoʼlda uning b o shi g a yana bir fikr keldi (А. Qahhor). ...tutilib qolmas-a, kallasi joyida; tegirmonga tushsa butun chiqadiganlardan u. Аekin ovqatdan qiynaladi-da, mendan battar chaqasiz edi (Oybek).
АQLLI, ESLI, MIYaLI, KАLLАLI, OQIL. Fikrlash, bilish qobiliyati yaxshi, aqli joyida. Esli koʼproq oddiy soʼzla* shuvga xos. Miyali koʼpincha aqlning normal darajadan kuchliligi- ni ifodalaydi. Bu soʼz qam koʼproq oddiy soʼzlashuvda qoʼllanadi. Kallali oddiy soʼzlashuvga xos.
Siz aqlli yigitsiz, sizga oʼrgatish qiyin, lekin aytaman, dadangiznig orzusini qoniqtirish — sizga farz (Oybek). Zar- garov koʼp bolalar shunaqa ekanligi va Suyar e s li bola boʼlgani uiun bu xildagi qusurlarini yoʼqotish qiyin emasligini aytib, ranjigan otaning koʼnglini koʼtargan boʼldi (А. Qahhor). Shu «ongi oʼsmagan», shu «qishloqilar» chiqib qoldi chogʼi o q i l, baland did... (M. Boboev).
АGʼ(А)NАMOQ, YuMАLАMOQ (DUMАLАMOQ). Yetgan (yotiq) holda yerga tegib aylanib harakatlanmoq. Аgʼ(a)nash ongli ravishda, oʼz bilgicha bajariladi. Yumalash (dumalash) ixtiyordan tashqari ham boʼladi.
Uning kiyimlari juda eski va tuproqqa agʼanagan kabi chang-chung edi. Аekin oʼzi qishloqcha sodda dali-gʼuli yigit koʼrin- di (Oybek). Maston uning qoʼlidagi tugunchasini oldi-da, Tur- gʼunoyni oldinga oʼtkazdi, chunki uning har qadamda yiqilishiga, yiqilganda to adrning etagigacha yumalab ketishiga koʼzi yetar edi (А. Qaqhor). Koʼl suvi iliq boʼlsa-da, Qoʼziboyning rangi quv oʼchib ketdi. U xiyla qoʼrqqan va d u m a l a b tushayotganda tizzasi qirilgan edi (H. Nazir).
АHVOL, HOLАT, HOL, KEPАTА. Kayfiyatning, tashqi koʼrinishning aniq bir momentdagi ifodasi. Hol nisbatan kam qoʼllanadi. Kepata dialektal xususiyatga ega.
U [Joʼraxon] shu ahvolida kecha Gʼulomjon oldiga jon olish qasdida kelgan jononga sira oʼxigamasdi (M. Ismoiliy). А hvolingni qara, tagʼin sen hammomga tushgan bolasan (Oydin). Bu holda Uzbek oyim ich-etini yeb, yutgan luqmasini ham bilmas edi (А. Qodiriy). «Ma, bugun kiyib tur, hokim ke p at a n g n i koʼrib, koʼngli aynimasin» (M. Ismoiliy). Ish- laganda ogʼriqdan chiroyi ayanch bir kepataga kelib, burishib ketadi, ogʼzi quruqshab, suv ichgisi kela beradi (А. Muxtor).
АHMOQ, TENTАK, GUSXUR. Аqli past, fikrlash qobiliya- ti normal emas. Tentak soʼzida belgi darajasi ancha kuchsiz. Аhmoq soʼkish, koyish sifatida ham qoʼllanadi. Goʼsxoʼr aldanib, laqillab birovga «emish» boʼluvchi maʼnosida qoʼllanadi.
Аmmo sen aqmoqsan, koʼrpangga qarab oyoq uzatishni, qars ikki qoʼldan chiqishini bilmaysan (А. Qodiriy). T yentak toʼrini bermas (Maqol). «Iyi,— dedim.— Onasi sogʼ-u, bolasi tentak boʼlsa, unda qandoq boʼladi, buvijon?» (P. Tursun). Sen endi tushingni achangga soʼyla, Ioʼq bunda yalinchoq, g oʼ s x oʼ r va qoʼrqoq (Shuqrat).
B
BАDАN I, TАN(А), VUJUD, BORLIQ. Kishi jismi, kishi jismi yaxlitligicha. Vujud, borliq soʼzlari asosan egalik qoʼshim- chalari bilan qoʼllanadi (vujudim, borligʼim). Borliq koʼproq kitobiy tilga xos.
...Fizkulьtura kishi badanini qanday tartibga solsa, estetik tarbiya qam kishi qalbini shunday tartibga soladiki... («U qituvchilar gazetasi»). Hali tanasiga issiq qam oʼtgani yoʼq edi, «Toʼymas!»—deb tashqaridan toʼraning tovushi keldi (Oydin). Ikki ogʼiz haqiqatni sizlarga yetkazish uchun goʼshtimni t a n im d a n randa bilan shilib tashlansa... ham, mening orqam- da qolganlar sevinadi (А. Qaqqor). Men seni bilaman: kuli- shing goʼzal, Qaxqaxa bobida tanqosan oʼzing. Sen kulsang, tilga qam kiradi gʼazal, Kuladi vu-j-u-d-i-n-g, yuraging, koʼzing! (Shuq- rat.) Borligʼim, qalbimdagi qonim dedim, sevdim seni (Uygʼun).
BАDАN II, TАN(А), ET. KIShI jismining sirt qismi. Et kam qoʼllanadi.
Аkasi qorongʼu bir hujrada yotar, yuz va badanlari koʼka- rib, shishib ketgan edi (S. Zunnunova). Bu gapni eshitib El- murodning t ani jimirlab ketdi (P. Tursun). Bu qazil va ayniq- sa kulgi avval xunuk, odamning et i n i jimirlatadigan daraja- da xunuk eshitildi... (А. Qaqqor).
BАDNOM, UYaTLI, ShАRMАNDА, ShАRMSOR. Yemon ish bilan yomon otliq boʼlgan. Badnom asosan boʼl yoki qil feʼllari bilan qoʼllanadi. Uyatli koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos va bunda belgi darajasi bir oz kuchsiz. Sharmanda, sharmsor soʼzlarida, aksincha, belgi darajasi kuchli. Sharmsor oddiy soʼzlashuvda juda kam qoʼllanadi.
...Rajabov Rafiq Xoliqovni b a d n o m qilish, uni obroʼsiz- lantirish payiga tushdi («Sovet Uzbekistoni»), Kelishga kel- di-yu, oʼzi pushaymonda qoldi. Birov koʼrib qolsa, nima deydi.3 Uzi badnom boʼlishi ustiga begunoh Hayotni sharmanda qiladi- mi) (M. Ismoiliy.) Xatning oʼzi-ku qimmat emasku-ya, lekin birovning omonatini yoʼqotib, boshqa birovga uyatli boʼlish har narsadan ham ogʼir-da,— dedi Jobir Norbuviga (H. Shams). El orasida mani sharmanda qilma, yolgʼiz qizimsan... (Oybek). Yurt kulsa ham endi mayliga, Zarba gali sandadur bu bor. Men mubtalo boʼlgan baloda Seni maqtar, men man sharmsor ( H. Olimjon ).
BАJАRMOQ, АDO ETMOQ, BITIRMOQ, URINLА(T)- MOQ, DUNDIRMOQ, UTАMOQ, BАJO KILMOQ. Ish-vazi- fa, topshiriqni amalga oshirmoq, bajo keltirmoq. Bajarmoq, ado etmoq ish-vazifa, topshiriqni ijro qilish va yakuniga yetkazish maʼnosida qoʼllanaveradi. Аdo etmoq koʼproq kitobiy uslubga xos. Ьitirmoq, oʼrinla(t)moq, doʼndirmoq, bajo qilmoq asosan ish-vazi- fani yakuniga yetkazish maʼnosida ishlatiladi. Urinla(t)moq kam qoʼllanadi. Doʼndirmoq koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos va unda belgi darajasi kuchli. Bajo qilmoq nisbatan eskirgan, kam qoʼllanadi. gtamoq burch-vazifani ado etish maʼnosida qoʼllanadi.
Hozir koʼklam ekin kamponiyasiga puxta taraddud koʼrib ol- gan dehqon urugʼ yerga qadalayotgan pallada qiynalmaydi, ishni sifatli bajaradi («Sovet Uzbekistoni»), Sakkizincha besh yillikda 53 mingdan ortiq ishchi oʼz zimmasiga olgan shaxsiy majburiyatini muvaffaqiyatli a d o e t d i. Koʼpgina korxonalar besh yillik topshiriqlarini muddatidan ilgari bajardi («So- vet Uzbekistoni»). Menga nega endi rahmat boʼlsin) Mehnatni siz qildingiz, katta ishni koʼngildagidek b i t i r i b keldingiz (X. Seitov). KPSS. XXIV sʼezdi sharafiga mehnat armugʼoni hozirlash uchun kurashib, zimmamizdagi barcha topshiriqlarni muddatidan oldin oʼrinladik («Sovet Uzbekistoni»), Kuniga ikki kishi uch yarim-toʼrt norma doʼndiryapmiz. Ioʼgʼe, bajar- yapmiz (Sh. Toshmotov). Muhabbat soʼz bilan izhor etilmas. Soʼz bu vazifani oʼtashdan yiroq (Uygʼun). Har ishni partiya topshir- sa, biz bajo qilamiz (Habibiy). Shartimni bajo q i l s a n g, 6ir ...xotin bor. Darrov qozi domlaga maʼqul qila- man-u, olaman-beraman (H. Hakimzada).
BАYROQ, АLАM, YaLOV. Uzun tayoq uchiga oʼrnatilib davlat, xarbiy qismlarning rasmiy emblemasi chizilgan yoki qech qanday shakli (rasmi) boʼlmagan, rangi bir xil yoki turli xil boʼlgan mato parchasi. Аlam, yalov eskirgan.
Uzoq adrning orqasidan koʼtarilgan kattakon oyning dastlab- ki shuʼlasi toʼgʼonning tepasida pirpirab turgan bayroqqa tushdi (А. Qahhor). Pamir togʼlarida qizil alamni hilpilla- tish ishi turadir. Tojikiston xalqi bu ishga kirishgan...
(«Qizil Uzbekiston»). Hilpillagan ol yalovlar! Salom, mening tomirlarim tuprogʼim (M. Shayxzoda).
BАLАND, YuQORY. 1. Yer sathidan uzoq masofada. Baland yer sathidan juda yuqoridagi joy (nuqta)ni ifodalash uchun ham qoʼllana oladi. Yuqori asosan yer sathidan uzoqligi uncha ortiq boʼlmagan joyni ifodalashda qoʼllanadi.
Balandda, yudduzli koʼkda qayoqqadir samolyotlar uchib oʼtdi (Oybek). Oy ufqdan salgina yu q o ri d a xira nur sochmoqda, ham- ma yoq jimjit (А. Qahhor).
2. Kuch darajasi normal holatdan ortiq. Bu maʼnoda yuqori soʼzi nisbatan kam qoʼllanadi.
Isitmasi b a l a n d, bosinqirayapti (M. Ismoiliy). Ioʼlchi baland tovush bilan ularga murojaat qilib toʼxtadi (Oybek). Qutidor tanchaga borib oʼtirmadi-da, ayvon peshonasidan turib quyidagi xatni yuqori tovush bilan oʼqib chiqdi (А. Qodiriy).
BАLАNDLАMOQ, YuQORILАMOQ, KUTАRILMOQ. URLАMOQ. Baland (yuqori) tomon yoʼnalmoq. Balandlamoq, yuqo- rilamoq soʼzlarida shu maʼno aniq sezilib (ifodalanib) turadi. Koʼtarilmoq umuman pastki nuqtadan tikkaga-qarab yoʼnalishni bildiradi. Baland (yuqori) tomonga qarab yoʼnalish maʼnosi esa maʼlum soʼz yoki boshqa vositalar yordamida reallashadi. Urlamoq kam qoʼllanadi.
Poygarlar [kaptarning turi] tomdan koʼtarilgan hamono boshi bilan aylanib tik balandlaydilar («Toshkent haqiqati»). [Yigitali] Osma koʼprikdan oʼtdi, soʼqmoqdan endi yuqorilayot- ganida toʼsatdan hayKaldek qotib qoldi (S. Karomatov) Poy- garlar qanotlarini yigʼib pastlashadilar-da, tomga bir-ikki metr qolganda yana oʼynagancha tik koʼtariladilar («Tosh- kent haqiqati»). Uzoqdan chiqqan zangori tutun osmonga oʼrl a b, tevarak-atrofga koʼrpadek yoyilar edi (Gʼ. Gʼulom).
BАLАNDPАRVOZ, DАBDАBАLI. TАMTАROQLI. Havonn (bejama) gaplar bilan meʼyoridan oshirilgan.
Balandparvoz soʼzlaringiz koʼnglimga zigʼir yogʼiday urdi (Sh. Rashidov). Zokir byuro tayyorlayotganini, bir qator personal ishlar koʼrilajagini mumkin qadar dabdabali qilib aytdi (P. Qodirov). Maqolaga juda dabdabali sarlavha qoʼyilgan edi (Sh. Rashidov). Balandparvoz, dabdabali uslubni Аenin yomon koʼrardi. Mubolagʼali, t a mt a r o q l i gaplarni koʼp ish- latishni yoqtirmasdi («Qizil Uzbekiston»).
BАLLI, BАRАKАLLА, OFАRIN. YaShА, YaShАVOR, QO- YIL, TАSАNNO, ULMАNG, TАHSIN, SАLLАMNO. Maq- tov-maʼqullashni bildiradi. Tasanno, taqsin, sallamno — kito- biy uslubga xos. Ulmang — oddiy soʼzlashuvga xos.
Uning fikrini maʼqullovchi ovozlar eshitildi: «Balli!— Otangizga rahmat!» (P. Tursun.) Ioʼlchi qaytaruvchi kishiga koʼzi- nts yomop olaytirdi, xotinga dalda berdi: «Barakalla, ona,. yuring tezroq, sira tap tortmang!» (Oybek.) Аna bu gapingizga o f a r i n! Endi men ketay boʼlmasa... (А. Qahhor). Yashang, oʼgʼlim, kam boʼlmang (А. Qahhor). «Ya sh a v o r!»— Toʼla oʼrtogʼining yupun palьto tagidon suyagi turtib chiqqan yelkasiga popillatib urdi (M. Ismoiliy). «Qoyil!»—Komil oʼtirgan yerida chapak chalib yubordi (H. Tulom).— Taqsir, siz,— mulla Madrahim kulimsirab, chordona qurib oldi,— yerning tagida ilon qimirla- ganini bilasiz-a. T asanno! (Sh. Toshmatov.) U l m a n g, juda tadbirli odamsiz-da! (Yashin.) Аna shuning oʼzigina olimning koʼp yillik mehnatiga munosib t a h s i n va ofarin edi («Uz- bekiston madaniyati»), Paxtazorimni koʼrib ham, ishlari aʼlo desin, Bu muhammasni oʼqib, Uygʼunga sallomno desin (Uygʼun).
BАLO I, FАLOKАT, OFАT. Gʼa.m-gʼussa, ortiqcha tashvish- azob boʼluvchi narsa. Falokat, ofat «balo, musibat»dan koʼra uni yuzaga keltiruvchi narsa (holat) maʼnosida koʼp qoʼllanadi. Ofat keng miqyosdagi va ortiq darajadagi musibatni (baloni) bildi- radi. Yeki jondan sevgan oʼgʼilchangni Toshqin suvlar olib qochdimi? Yo boshqa bir b a l o yuz berdi-da, Hasrat-alam quchoq ochdimi?.. (Uygʼun.) Onaxonning yuragi bir falokatni sezganday boʼl- di-yu, oyoqlari beixtiyor oldinga yurdts (А. Muxtor). Maydonda ul sanam deb, dushmanga boʼldim ofat, Boʼstoni gulga toʼlgan fasli bahoro ayting (Uygʼun).
BАLO II, USTА, USTАMON, BILАGʼON, BILАRMON, ChEChАN, EPChIL, ChАQQON, UDDАBURON. Urinlatib baja- radigan, mahorat va chaqqonlikka ega. Balo koʼproq oddiy soʼzla- shuvga xos, u aqliy, jismoniy ish-qarakat bajarishda yuqori maho- ratga egalikni ifodalash uchun qoʼllana oladi. Usta aql, malaka talab etadigan harakatlarga nisbatan qoʼllanadi. Ustamon quvlik, ayyorlik ottenkasiga ega. Bilarmon, bilagon soʼzlarining xususiya- ti ularning oʼzagidan anglashib turadi. Bilarmon salbiy boʼyoqqa ega. Chechan, chaqqon, epchil tez va oson bajarish mahoratiga egalik- ni bildiradi. Uddaburon asosai ish-vazifani ijro etish mahora- tiga egalikni ifodalash uchun qoʼllanadi.
«/Koʼrttaga koʼringansan, yosh boʼlsang ham, b al o s a n...»— teskari qarab, labini burishtirdi Nuri (Oybek). «Sayfiddin Umarov Urta Osiyo universitegida fizmatda oʼqiydi. Esingdami, matematikaga balo edi»,— dedi Komila (Oybek). U zun ekan oyogʼi, Xuddi cholning tayogʼi. Qanoti ola ekan, sayrashga balo ekan (Uygʼun). ...askiyaga juda usta e k a n, olamda dard nima, oʼlim nima ekanini butkul unutib, rosa kulishdik (А. Qahhor). Ha, qizlar shunaqa gapga usta boʼladi (N. Safarov). Kassir B. Choʼtmatov ham tekin narsalarning mazasiga tushungandan beri, ancha u s t a m o n boʼlib qoldi («Mushtum»), Sen juda b i l a gʼ o n, haddan tashqari b ilagʼon boʼlib ketibsan (S. Zunnunova). Doʼs- matning usti-boshi qanaqa-yu, qiyofasi qanaqaligini tasvirlashga Buviniso juda chechan boʼlib qoldi (P. Tursun). Razvedkaga igna teshigidan oʼtadigan epchil, daryodan hatlaydigan chahhon kishi kerak (Shuhrat). Men doʼstlarga sira ishonmayman. Mas- lahatga hammasi chaqqon. Nega desang, maslahatgoʼylik oson narsa-de' Tili qimirlaydi, xolos (Oybek). Oynaxonning idora- dagi ishlari, odamlarga muomalasi, har bir masalani aql bilan hal qilishi, umuman uning uddaburonligi Аbatni qoyil qoldiradi (X. Seitov).
BАLOGʼАT, VOYa, KАMOL, KАMOLOT, YeTUKLIK. Jis- moniy, aqliy taraqqiyotning yuqori darajasi. Balogʼat, voya asosan stmoq feʼli bilan qoʼllanadi. Kamol, kamolot kitobiy uslubga xos.
Shu yoʼl bilan bordik — yetdik murodga, Sheʼrimiz kasb etdi balogʼat, k a m o l! (Uygʼun.) Keksa oʼqituvchining gapidan taʼ- sirlangan Elmurod indamay turolmadi. Yuragiga toʼplanib qol- gan oʼz tuygʼularini ochib soldi: «Biz sizlarning tarbiyangizda goʼdaklikdan voyaga yetdik» (P. Tursun). Bu mening mehrimdir, tashakkurimdir Kamolga yetkazgan ona tuproqqa! (Shuhrat.) Sen uning husnini, kamolatini, Shu bayram tongida kezsang, koʼrasan (Shuhrat). Uning odobida, uning xulqida, Insoniy k a m o l o t mavjud, barqaror (Uygʼun). Аkademiyaning yangi yirik ilmiy markazlari vujudga keldi, rivojlandi va ye t u k l i k darajasiga yetdi, ilmiy tadqiqot muassasalari ancha koʼpaydi, ularning geografiyasi kengaydi («Sovet Uzbekistoni»),
BАRG, YaPROQ. Daraxt va boshqa oʼsimliklarda havodan oziq- lanish, gaz almashtirish uchun xizmat qiluvchi turli shakldagi yup- ka organ. Barg soʼzi har qanday daraxt va oʼsimlikning yaprogiga nisbatan qoʼllanaveradi. Yaproq soʼzi koʼproq poetik uslubda qoʼl- lanadi. Bu soʼz qovoq. tamaki va shu kabi baʼzi oʼsimliklarning bargini ifodalash uchun deyarli qoʼllanmaydi.
Shamol zoʼrayib, daraxtlarni silkitgan sari, barglarini osmonga pirillatib uchirgan sari biz sevinamiz (Oybek). Mana, bahor kelib, gullar ham b a r g yozdi («Mushtum»). Quyoshning nuri oʼynar Har daraxt yaprogʼida(Yu. Hamdam).
BАRI BIR, FАRQSIZ, BEFАRQ, АHАMIYaTSIZ. Hech qanday ahamiyati (farqi) yoʼq. «Menda ixtiyor yoʼq, oyijon!— dedi Kumuig.— Sizlar nimani maʼqul koʼrsalaringiz, menga b a- ribir» (А. Qodiriy). Аmmo xatimni oʼqimasangiz-da va mar- humingiz uchun tortgan ohingiz oʼtida kuydirsangiz-da, mening uchun farqsizdir (А. Qodiriy). Jonlaridan toʼygan kishilardek, oʼlish yo qolish befarqdek bezrayib turgan xalq orasida jon- lanish boshlandi (M. Ismoiliy).
BАS, BULDI. TАMOM, YeTАR(LI), KIFOYa, BULGАNI. Bu soʼzlar boshqa(si) talab etilmaslikni, aytilgan, voqe boʼlga- nining oʼzi talab darajasida ekanini bildiradi.
«B a s,— deding yetganda koʼcha boshiga,— Shu yerdan qayt»,— deysan menga har safar (Shuhrat). ...garmsel bir esdimi — 6 a s: barcha giyohlarni qovjiratmay qoʼymaydi (X. Seitov). Bu srda ish koʼrsatish mumkin emas, faqat qochishning yoʼli topilsa, b a s (Gʼayratiy). Otabekning bu soʼzlaridan ksyin ponsodboshi «Endi b oʼ l a r» degandek qilib qoʼshbegiga qaradi (А. Qodiriy). Mingboshi ...Juman Pismiqqa qarab: «B oʼ l d i, guvoqlik man- zur!»—dedi (M. Ismoiliy). Shundan qoʼrqdimi — tamom oʼlim- dan qoʼrqqani boʼladi. Ulimdan qoʼrqqan kishi qahramon boʼlol- maydi (А. Qaqqor). Sogʼ-salomat koʼrsam-u seni, Bir daqiqa suh- batlashsam, bas. Yerim desang, k i f o ya msnga, kifoyadir bir ogʼiz soʼzing (Uygʼun). Uning uchun qanday boʼlsa ham tirikchiligi beozor oʼtib tursa boʼlgani... (H. Shams). Ishqilib direktor yana bir tush koʼrib, dakan xoʼrozga duch kelmasa, b oʼ l g a n i («Mushtum»).
BАXT, IQBOL, TOLE, SАODАT. Turmushdan mamnunlik holati, turmushdan mamnun etuvchi narsa. Iqbol asosan badiiy uslubga xos. Tole «baxt», «iqbol» maʼnoeiga nisbatan «omad» maʼnosi koʼp qoʼllanadi. Saodat koʼproq kitobiy uslubga xos, yakka soʼz holida kam qoʼllanadi.
Shunday qilib, Sidiqjon xuddi zoʼr baxtga erishgan yoki oʼshanday baxtning boʼsagʼasida turganday, terisiga sigʼmay.., eski hayotini eslagisi qam kelmay yurar edi (А. Qahhor). Mehnat bilan topadi iq b o l, Ishchi ishi koʼrmaydi zavol (E. Mirzo). T oleimdan oʼrgilayki, kurs ochildi (Gʼ. Gʼulom). Ular t o l ye- lari yurishganidan quvonib. gap eshitmaslik uchun hech qayoqqa alanglamay, toʼppa-toʼgʼri chol koʼrsatgan bostirma tagiga bordilar (P. Tursun). Jang aylamsqda yori qoʼrgʼab saodatini, Gulshan- da baxt mayidan mastona yora ayting (Uygʼun).
BАXTLI, BАXTIER, SАODАTLI, TOLELI, MАSЪUD. Baxt yor boʼlgan, baxti kulgan. Saodatli kitobiy. Masʼud eskirgan, kitobiy. Men zavoddan qaytganda oqshom Orom olar bolishda bo- shing, Baxtli qoʼzim, men oʼylab boqsam, Ikki bahor koʼribdi yoshing (E. Mirzo). Meqnatimdan b a x t i yo r m a n, tinch farovon roʼzgʼor, Istagim istakdan ortiqroq muyassardir menga (S. Аbdul- la). Bu bino Kumushning oʼzi uyi boʼlib, bu uy ichida Otabekning saodatli kunlarining shirin xotiralari saqlanar va shu daqiqada ham uning hayot tiragi boʼlgan Kumushbibi oʼtirar edi (А. Qodiriy). Dengiz derdi: «Qirgʼoq yiqilsin, Toʼlqinlarim oʼynasin ozod», Kishanlardan holi va m a s ʼ u d Zamonlarni ay- lar edi yod (Uygʼun).
BАXTSIZ, BEBАXT, BАDBАXT, TOLESIZ, ShURPE- ShАNА. Baxti kulmagan, turmushdan yolchimagan, baxti qora. Badbaxt bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Shoʼrpeshana oddiy soʼzlashuvga xos.
Ioʼlchi bir necha soʼz bilan oʼzining b a xt s i z sevgisini kam- pirga aytishga ehtiyoj sezdi (Oybek). Bebaxtning oshiga pashsha ham, kana ham, soʼna ham, qolaversa, shaloplab olib mana shunaqa azroil ham, mtsnkarnakir qam tushaveradi (H. Hakimzo- da). Endi qaytib kelmas sen kutgan jallod, Yuzlaringni tirna, sochlaringni yul! Yoqya chok et, solgil dod ustiga dod, B a d b a xt peshanangga yozilgani shul! (Uygʼun.) U [Norbuvi] boʼyi-basti choʼzi- lib turmush qurdi-yu, boshiga baxtsizlik yogʼildi: Erdan t o le- siz emas edi u. Ioʼq, aksincha, uning baxtini qora qilgan narsa oʼzining chiroyi boʼldi (H. Shams). Toʼqqiz bolaning sh oʼ r p ye sh a- n a onasi, Matqovulning xotini... eski poʼstak solib olib, charx yigirib oʼtirardi (M. Ismoiliy).
BАЪZАN, GOHO, GOHIDА GOYIDА, GODА, АHENDА, UNDА-BUNDА, ORА-SIRА, ORА-ChORА, UQTIN-UQTIN. HАR ZАMON(DА), BIRDА-YaRIM, DАPQIR-DАPQIR. Hamma vaqt emas, ayrim vaqtlar(da). Аhyonda, unda-bunda, ^ar za- monda soʼzlarida vaqt oraligʼi boshqa soʼzlardagiga iisbatan uzoq boʼladi.
«Xoʼjayinlarnikiga borib turasanmi?»—«B a ʼ z a n borib turaman» (Oybek). Hoji boʼlsa, har besh daqiqada ichkari tomonga quloq solib toʼxtar, go q o darichadan Hasanalini chaqirib, «Tinchlikmi»,— deb soʼrar edi (А. Qodiriy). Bularga gap tushun- tirolmay, goqida kuyib ketaman, otam (P. Tursun). Аrmon bilan bilmaganin bildirib, Otam g o d a chopib, g o d a yeldirib, Dayrabodda koʼp dushmanni oʼldirib, Koʼp molini oʼlja qilgan bedovsan («Dalli»). Bu ikki ulfat aqyonda mana shunday dilkashlik qilganlarida suqbat boshdan-oyoq ikki mavzudan chetga chiqmas edi (А. Qaqqor). tKangchilar u n d a-b u n d a uchragan oʼrmon mevalaridan totinib, goʼyo sayr qilgandek, asta borardilar (Oybek). Koʼp yildan buyon ora-sira bsrib turaman (U. Yusupov). ...ora-chora goʼdakning yigʼlagan tovushi qam eshitilar edi (А. Qodiriy). Аagerning gʼarbi-shimoliy tomoni,— oʼqtin- oʼqtin uchrab qoladigan tepaliklarni qisobga olmaganda, koʼz ilgʼamas yaylov (Shuqrat). Mastonov soqol qirib, oʼziga oro berar- kan, oʼ q t i n-oʼ q t i n xotinining qilayotgan ishini kuzatib tura- di (Gʼayratiy). ...ogʼir tabiatli sekretarь qandaydir chuchukroq tilda soʼzlar, qar zamonda labining bir chekkasida xiyol kulib qam qoʼyardi (J. Аbdullaxonov). Bir toʼpi — sigirlar-u tanalar, ularning orasida birda-yarim yaydoq eshaklar va xoʼtiklar qam uchraydi (P. Qodirov). Hayallamay dapqir- dapqir kelib tur, qizim (Yashin). U endi ichida d a p q i r- D a p qi r: «Nima qildim men, oʼlganim yaxshi»,— deb qoʼyar...— edi (H. Shams).
BАЪZI, BАЪZI BIR, АYRIM, BIR HIL. Hamma zmas, noaniq miqdordagi kamchilik. Аyrnm nisbatan kam qoʼllanadi. Ьir xil oddiy soʼzlashuvga xos.
Аyollarning yigʼi va xitoblari, zolimlarni qargʼashlaoi. yigitlarning mardona ovozlari b a ʼ z i kishilarni choʼchitib, olazarak qildi (Oybek). Mirzakarimboy oʼz oldiga qoʼl qovush- tirib kelgan, durust kiyingan b a ʼ z i b i r odamlarga qoʼpol muomala qilar, ularni koyir, baʼzan ranglarini boʼz qilib qoʼyar edi (Oybek). Rayon gazetasi ishining borishi va ayrim kolxoz, brigada, hatto a y r i m odamlarning qanday ishlayotgani toʼgʼrisida tez-tez yozib turar edi (А. Qahhor). Baʼzi bir xil gʼoʼzalarning koʼsagi olchadek boʼlsa, bir xillariniki naq tuxumdek keladi («Fan va turmush»).
BАHS, TORTIShUV, MUNOZАRА, MUBOHАSА. Biror narsa, holatni yoqlash, maʼqullash maqsadida oʼtkaziladigan muxo- kama. Bahs, tortishuv soʼzlarida fikr-muloqaza aytnshuvchilar ikki yoki undan ortiq boʼlishi mumkin. Munozara, mubohasa kito- biy. Muboqasa juda kam qoʼllanadi. Munozara soʼzida fikr-mulo- qaza aytishuvchilar koʼp boʼladi.
Paxta xususida ularning b a h s i, Soʼzlashar bu yilgi toʼkin hosildan (H. Saloh). Uch qizning tortishuvidan birin- ketin bugun shiypon uygʼondi. Qizlar bir-biridan surishtirib, kim nima deganini... bilib olishdi (I. Rahim). Shu ikki fikr atrofida munozara juda qizib ketdi (А. Qahhor). M u n o- z a r a birmuncha jiddiylstidi. M u b o h a s a hatto domlaning obroʼyiga toʼqinadigan boʼldi (А. Qodiriy).
BАHSLАShMOQ, TORTIShMOQ, MUNOZАRАLАSh- MOQ, MUNOZАRА QILMOQ, TАLАShMOQ. Bahs (muno- zara)da qatnashmoq, xar xil fikr-mulohazalardan birini yoqlab yuhokama yuritmoq. Munozaralashmoq, munozara qilmoq biror masala, tema yuzasidan (odatda, koʼproq shaxs ishtirokida) boʼladi- gan munozarani bildiradi. Munozaralashmoq kam qoʼllanadi. Ta- lashmoqoddiy soʼzlashuvga xos- Yesh zamindor bilan bahslashib, xalq gʼoyalarini, manfaatlarini himoya qilgani uchun oʼzi xursand edi (Oybek). Eshon bilan Ramazon qori hatto shu gaplar ustida bir oz tortishib ham qoladilar (P. Tursun). Devorga orqa- sini berib yonma-yon turgan oʼrta yoshdagi ikki ayol nima haqdadir talashmoqda edilar (N. Safarov).
BEVА, TUL, YeSIR. Eri oʼlgan va boshqa kishining nikohiga oʼtmagan ayol. Bsva soʼzi xotini oʼlgan va boshqa bilan nikoh qurma- gan erkakni ham bildiradi. Yesir soʼzi beva va tul soʼzlariga nis- batan juda kam qoʼllanadi. U koʼproq yetim soʼzi bilan birga juft soʼz (etim-esir) holida qoʼllanadi. Xotinim shol boʼlib qolgan, beva qizim qoʼlimda, erini Xolxoʼja qoʼrboshi otvorgan (Said Аhmad). Domla bundan uch yil burun b ye v a qolib, unga goh sing- lisi, goh uzatgan qizi qarab yurar edi (А. Qahhor). Аfandining xotini oʼlib, bir tul xotinga uylandi («Аatifalar»), Bu yetim oʼgʼil boʼlib, yesir onaning qoʼlida qolaverdi («Murodxon»).
BEGONА, YeT, UZGА, BIROV, KIShI, NOTАNISh, GʼА- YIR, АGʼER. Qarindoshlik, kasb-hunar va boshqa jihatdan bir guruhdagi, birlikdagi kishilardan chetdagi, unga munosabati yoʼq shaxs, oʼz odami boʼlmagan shaxs. Uzga kitobiy uslubga xos. Kishi oddiy soʼzlashuvda, koʼproq ayollar nutqida qoʼllanadi. Gʼayir, agʼyor eskirgan, kitobiy.
Koʼz qorasidek hamisha saqlayin begonadan (Habibiy). Qadr bilmas qarindoshdan qadring bilgan yot yaxshi (Maqol). Uzgaga boqsa koʼzim, koʼr boʼlsin, oqsin gavhari, Kosasi tuproq bila toʼlsin, koʼmilgan yaxshiroq (Habibiy). Chunki Gulnor ona- ning nazarida ham endi «k i sh i n in g moli», Ioʼlchi «6 i r o v» (Oybek). Yaxshi sovgʼa olibsiz; hay, kishi koʼradi (Yashin). Men seni bilaman, goʼzal, lobar qiz, Gohida chiqasan kitoblar soʼrab, Gohida uchratib koʼchada yolgʼiz, N o t a n i sh kishidek oʼtasan qarab (Shuhrat). Ushbu yerlar bizga gʼayir yerlari, Iigitni qoʼllasin komil pirlari («Dalli»), Janobi domla koʼchaning a gʼ yo r d a n xoli ekanligiga qanoat hosil qilgʼondan keyin ichkariga suqildi- lar («Mushtum»).
BEJIRIM, XUShBIChIM. Tuzilishi, bichimi jajji va kelishgan.
Toʼlaning egnidagi maktab formasi,.. bir mahallardagidek gʼijim, kir emas, balki xuddi shu bugun ignadan chiqqanday toza, bejirim (M. Ismoiliy). Ular aytarlik koʼp va baland uchol- maydilar, faqat tashqi koʼrinishining b ye j i r i m' va goʼzalligi tufayli qimmatlidir («Toshkent haqiqati»), Аholiga koʼp va x u sh b ich i m poyabzallar yetkazib berish uchun kurashayotgan kor- xona mehnatkashlari ximiya moʼʼjizalarini ishlab chiqarishga keng joriy etmoqdalar («Qizil U zbekiston»), Sharifjon chiroyli, xushbichim, havas qilsa arzigudek yigit (H. Toʼxta- boev).
BEZАK, ZIYNАT, HАShАM. Bezatish, yasatish buyum-narsa- lari. Ziyvat soʼzi bezak soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi. Hasham soʼzida «dabdabalilik», kuchaytirish ottenkasi bor.
...bezak uchun u yer-bu yerga qoʼyilgan katta-kichik chiroyli xitoy vazalarni latta bilan yaxshilab artdi (Oybek). Аmmajon, qoʼrqqanimdan qimmat-qimmat oltin, kumush, marjon, sirgʼa — mana shunday ziynatlarimni oldim, xolos (H. Hakimzoda). Yuzlab ulkan binolarning ichki hashami, bezagi u ishlab chiqa- radigan buyumlarga mushtoq («Mushtum»).
BEZА(T)MOQ, YaSАTMOQ. Zeb, naqsh va sh. k. koʼz quvon- tiradigan narsalar bilan koʼrkam (chiroyli) qilmoq.
Klubni bezamish qizil alvonlar, Burchakda Аsninning marmar haykali (Oybek). Fuod afandi uni [Hojiya xolani] boqar, ichirar, kiyintirar, b ye z a t a r, ...lekin pul olmas edi. (M. Ismoiliy). «Men ham shundoq deb oʼylagan edim,— dedi Sidiqjon xiyla qizarib,— lekin Kanizak hech koʼnmadi: «Qoʼyin1. oʼsha uyga olib bormaylik»,— deb, sizning uyingizni yasatgan i ketdi» ( А. Qahhor).
BEZOVTА, BETOQАT, BETINCh, NOTINCh, HАLАK, BESАRАNJOM. Tinchi buzilgan, toqatsiz holatda. Betinch, betoqat soʼzlarining maʼno xususiyati ularning oʼzagidan anglashi- lib turadi. Betoqat ruhiy yokn jismoniy azob (qiynoq) taʼsiri- dagi betinch holatni bildiradi. Betnnch, notipch keng tushunchaga ega. U shaxs, jonli narsa, shuningdek jonsiz predmetlarning hola- tiga nisbatan qoʼllanaveradi. Halak asosan odamning holatiga nisbatan, lekin shunda ham nisbatan kam hoʼllanadi. Besaranjom asosan odamning, kam darajada narsa-predmetlarning holatiga nisbatan qoʼllanadi.
Nazokat b ye z o v t a, xavotirlanib oʼqtnn-oʼqtin ichkariga quloq solgan boʼladi («Mushtum»). Maksim qishloqda tabiblik qilib yurgan vaqtlarida bunday bezovta betoblarni koʼp koʼr- gan (I. Rahim). El betinch, odamlarning yuzlari gʼamgin, suh- batlari sertashvish edi (P. Tursun). yoʼlchi alanglab qaradi: choyxonada hamma tik turadi, qoʼllar qovushtirilgan, koʼzlar qoʼr- quvli, notinch. (Oybek). Ertalab nonushtangizni, kechqurunov- qatingizni tayyorlayman deb jonim halak (B. Rahmonov). Moʼy- lov besaranjom koʼzlarini jovdiratib, darrov gapirolmadi (Said Аhmad). Mulla Аbdurahmon ...manglayidagi terini artib, besaranjom axli majlisga qarab chiqdi (А. Qodiriy).
BEZOVTАLАNMOQ, BEZOVTА BULMOQ, BETOQАT- LАNMOQ, TOQАTSIZLАNMOQ. BETOKАT BULMOQ, BETINChLАNMOQ, TINChSIZLАNMOQ, BETINCh BUL- MOQ. Tnnchi bueilgan holatda boʼlmoq. Bu soʼzlarning maʼno nozikligidagi farqi ularning oʼzak-negiz qismidan aniq sezi- ladi.
Rais bezovtalanib qoldi, chunki rayondan chorvachilik mahsulotlari yetishtirish va davdatga sotishning borishi qanday- ligi toʼgʼrisida maʼlumot soʼralayotgan edi («Mushtum»). «Nahotki ular shunchalik makkor!»— deb koʼnglidan oʼtkazdi xotin va yotoq eshigidan qitirlagan ovoz eshitib, betinchlandi (Shuhrat). Otabek tinchsizdandi:—Sababini soʼzlang... (А. Qodiriy). Аatif b ye t o q a t b oʼ l ib oʼrnidan qoʼzgʼalib qoʼydi (O. Yequbov). Tramvay ha deganda kelavermadi, Valiko tez-tez soatiga qarab b ye t i n ch b oʼ l a boshladi(I. Qalandarov). Qon va oʼlik hidi- ni sezgan ot piigqirib, bezovta boʼldi (Oybek). Jamolboy lablarini yalab, betoqatlanib gapirdi: «Durust, doʼndiq- qina ekan» (Oybek). «Voy sharmanda oʼlsin!..— Аutfiniso b ye- toqat boʼlib gapirdi» (Oybek). Komil kelib qoladi deb tobora toqatsizlanib, choʼgʼ bosib olgan kishi ohvoliga tushgan bek,... (H. Gʼulom). Salimboyvachcha ichini ilon chaqqandek toqatsizlandi (Oybek).
BEIXTIER, IXTIERSIZ, BEXOSDАN, BILMАSDАN. Gʼayri ixtiyoriy ravishda, ixtiyordan tashqari holda.
Ochil: «B ye i x t i yo r ish qilganning jazosi shu. Qopga solib, dashtga oborib, bir quddqqa tashlab kelinglar!»— deb mehmon- xoNaga kirib ketdi (F. Ioʼldosh). «Oyimlar ham urushda bedarak yoʼqolgan akamning dardida kuyib kud boʼldilar»,— dedi i x- tiyorsiz oʼyga todib («Toshkent haqiqati»), Nizomiddinov- ning rangi boʼzardi, «Chol nima deb aljiyapti, bilib aytyaptimi, yo bexosdan gapirib qoʼydimi, bu gap Bektemirovning hulogʼiga chalindimi» degan oʼy yalt etib xayolidan oʼtdi (Said Аhmad).
BEKАM-KUST, KАM-KUSTSIZ, TULА(TULIQ), TULА- TUKIS, TUKIS, BUT, BАDАSTUR, MUKАMMАL. Hech qan- day kamchiligi yoʼq, kamchilikdan (etishmovchilikdan) xoli.
Mahkamboy aka oʼrtada turib Komidga Аbdujabborxoʼjadan yetmish soʼlkavoy harz olib berdi. Natijada Isoq otaning barcha lozimandasi bekam-koʼst oʼtdi (M. Osim). Аdiblar, shoirlar, dramaturglar... zamonamie hahramonlarining b ye k a m u koʼ s t ob- razlarini yaratishlari kerak («Qizil Oʼzbekiston»), «T oʼ l a javob berdingiz, qoniqdik, uka»,— dedi Qambarali aka (А. Qah- har). Xona tish davosiga oid asboblar bilan t oʼ li q edi (M. Ismoiliy). Risolat hamon taʼziyaning rasm-rusumlarini t oʼ l a-t oʼ k i s hilaman deb roʼzgʼorda borini barbod bermoqda (Said Аhmad). Biz bu ishni hozirdayoq toʼla tugalladik («Qizil Uzbekiston»). Sen bilan tantana, qurultoy, obroʼ, Sen bilan hiz- larning sepi but, koʼrkam (Shuhrat). Keyin Jannatning hol- ahvolini badastur soʼradi (Shuhrat). Qadrdonim, hayotim sen- siz Boʼlmas ekan toʼkis, m u k a m m a l! (M. Boboev.)
BYoKINMOQ, YaShIRINMOQ, PISMOQ, BIQINMOQ. Uzini panaga, koʼrinmaydigan holatga olmoq. Bekinmoq asosan in- songa nisbatan qoʼllanadi. Yashnrinmoq insondan tashqari, jonln va jonsiz narsalarga nisbatan ham qoʼllanadi. Biqinmoq, pismoq soʼzlari qad-qomatni (oʼzini) pastga olib yashirinishni bildiradi.
Sherbek ichkariga sirgʼanib tushdi-da, devor tagiga bekina qoldi (S. Аnorboev). Okopda yash i r i n i b yotgan bir fashist avtomatdan yogʼdirib, X,aydarni yarador hiladi (Sh. Rashidov). Inson uning metin bagʼrida yashiringan xazinalarga hoʼl sol- gan (Said Аhmad). Unga shunday «musulmonobod» kunlarni vaʼda qilgan Xolxoʼja qoʼrboshi togʼ orasiga pisib, qafasga tushgan boʼridek boʼlib qoldi (Said Аhmad). Sodiq temir yoʼl koʼprigi tagida b i q i n i b yotibdi (N. Safarov).
BEKOR, BEISh, IShSIZ, BUSh. Ish yumushdan holi, ishi yoʼq, Beish, nshsiz asosan ish bilan taʼminlanmagan holatni bildiradi.
Uzzu kun uyida bekor, zerikkanidan, Hojiga aytib, bir- muncha dastmoya bilan guzardan boqqollik doʼkoni ochgan edi (А. Qodiriy). Harbiy xizmatlardan boʼsh qolganlar ham beish oʼtirmas edilar (M. Muhamedov). Xalqda pul yoʼq. Xalhning aksari i sh s i z (Oybek). Maʼlumingiz kechalari b oʼ sh boʼlaman,..., otangiz qaysi. vatstni ixtiyor qilsalar, ijobat etishdan oʼzga choram yoʼq (А. Qodiriy).
BEKORGА, BEKOR, URINSIZ, NOURIN, АSOSSIZ, BEJIZ. Аsos-sababi boʼlmagan holda, vaj-sababsiz. Bekor, bekor- ga soʼzlarida «foyda, manfaat» ottenkasi bor. Urinsiz, nooʼrin, asossiz soʼzlarida «asos, sabab» ottenkasi bor. Bejiz — asosan «emas» inkori yoki inkor formasidagi boshqa bir soʼz bilan qoʼlla- nadi va «bir narsasi bordir» degan maʼnoga ishora qiladi.
Аniqroq qilib ayting, Musa aka, Boʼtaboy bekorga yomon otliq boʼlib qolmasin (Said Аhmad). Vali aka... bekor xafa boʼlasiz, oʼzingiz oʼylab koʼring axir (M. Ismoiliy). «Boʼlmasa mening barcha harakatlarim oʼ r i n s i z ekan-da»—«U r i n- s i z!»— «Nega oʼrinsiz boʼlar ekan!» (А. Qodiriy.) «Rais oʼz soʼzlarida ilunday nooʼrin. nohaq gaplarni aytdilarki, bun- ga indamay qoʼya berish nohaqlikka boʼysunish boʼlar edi,— dedi Elmurod» (P. Tursun). Аekin u asossiz gumonsirashlar ham ogʼir xatolarga olib kelganini unuta olmasdi,.. (P. Qodirov.) Biroq Samadov har gal ham a s o s s i z ishdan boʼshatilganligi uchun maktabga qaytib kelaveradi («Mushtum»), Sodiq Ismo- ilov — bolalar ruhini yaxshi biladigan tugʼma pedagog. «Toshni qoʼliga olib uhalasa, mum hiladi»,— deyishadi. Kim biladi, balki bu gap bejiz ay^ilmsandir (M. Ismoiliy).
BEKORChI, BULMАGʼUR, YeLGʼON. Аsos-haqiqati yoʼq. Be- korchi, boʼlmagʼur asos-haqiqati yoʼqlikni «befoyda, keraksiz» ot- tenkasi bilan ifodalaydi. «Boʼlmagʼur»da salbiy boʼyoq kuchliroq. Yolgʼon haqiqatning aksi maʼnosini alohida taʼkidlaydi.
Meni Hayitboyga sotganingie rostmi yo bekorchi ganmi? (X. Seitov.) ...oʼz ustiga hoʼyilgan boʼlmagʼur ayblarni oso- yishtalik bilan, asosli ravishda fosh qilib tashladi («Qizil U zbekiston»). «Nima qipmiz, taqsir? Kimni ishdan sovitibmiz? Qaysi noinsof topib keldi sizga bu yolgʼon gapni?» — dedi Аlim buva xunob boʼlib (M Ismoiliy).
BELАMOQ (BELАShTIRMOQ), QORMOQ (QORIShTIR- MOQ), BULGʼАMOQ. Loy. moy kabi yuqadigan narsalar bilan hammayogʼini chapimoq. Belashtirmoq soʼzida belgi darajasi kuchli. Qormoq, qorishtirmoq narsa-predmetni yaxlitligicha biror nar- saga belashni bildiradi. Qorishtirmoq kam qoʼllanadi. Bulgʼamoq biror narsaga botirib belashtirishni bildiradi.
Qushlar uchib keladi. Shamol gʼir-gʼir yeladi. Quyosh gullar yuzini Shuʼlalarga beladi (Uygʼun). Or-nomusingni loyga b ye l a- d i n g, dogʼi oʼlguncha ketmaydigan boʼldi (Sh. Rashidov). Muhabbat qiz nazokatini, yigit gʼururini tuproqqa belashtirdi (N. Safarov). Men qizillar bilan har frontda Birga yurdim qurol koʼtarib, Mehnatkashlar uchun urush qildik, Dushmanlarni tuproqqa qorib... (Uygʼun). Raʼno ayvon labida qoʼlini kero- singa bulgʼab, lampa yoqish harakatida edi (H. Nazir).
BELGI, NIShON, NIShONА, АLOMАT, TАNIQ, IFO- DА. Koʼrsatish, ajratib olish, tanib olish uchun xizmat qiladigan Narsa. Belgi keng tushunchaga ega, u koʼproq biror narsaning ifoda- sp maʼnosida qoʼllanadi. Nishon biror narsadan namuna maʼnosi- da, shuningdek boʼlib oʼtgan narsa-hodisalardan belgi maʼnosid! qoʼllanadi. Nishona asosan keyin yuzaga chiqadigan narsa-hodisa- lardan xabar beruvchi belgi, alomat maʼnosida qoʼllanadi. Tayaiq ham kam qoʼllanadi.
Аdolat uning Gudnor ekanligini darrov sezdi. Dumaloq qora koʼzlarida yashiringan alam-hasrat belgisini Аdolat darrov payqab oldi (S. Zunnunova). Toʼraxonning endi xiyol qi- zara boshlagan yuzida qarshilik belgilari yoʼq edi ( M. Ismo- iliy). Raʼno tabassum bilan javob berdi va unda bir oz qiza- rinish belgisi bor edi (А. Qodiriy). ...bu goʼrdek qorongʼi yuraklaringizni chiroq yoqib qidirsa, ishq-muhabbatdan qilcha n i sh o n topolmaydi-yu, yana sizlar ishq-muhabbat deb lof-qof urasiz! (H. Hakimzoda.) Kechagi yomgʼirdan nishon qolmagan (I. Rahim). «Normat akang ekkan anor bu, bolam,— dedi kam- pir.— Qoʼshaloq tugib pishyapti... Yaxshilikdan nishona bu, Аdolat» (I. Rahim). Endi uning yuzida ruqiy bezovtalikni ifodalaydigan yotsinish alomatlari koʼrinmaydi (P. Tur- sun). Yesh faqat qijronning ifodasimas, Visol chogʼida la.i kerak boʼlur yosh (Uygʼun).
BEMАLOL, BАMАYLIXOTIR, BАFURJА, BАHUZUR. Shoshilinchsiz, xotirjam holda, tashvish, gʼalvadan holi holda. Bamaylixotir soʼzida «xavotirlanmaslik, xotirjamlik» ottenkasi bor. Bafurja soʼzida «shoshmaslik» ottenkasi bor. Bahuzur soʼzida «malolsizlik, yozilish» ottenkasi bor.
Mayli, hech xavotir olmay b ye m a l o l maslahatlasha bering- lar, chiroqlarim (P. Tursun). Boya achchiqqina xoʼrda qilib qoʼyuv- dim, ichib oldi. Inshoolloh, ertaga turib ketar, bamayli- xotir yotovering (M. Ismoiliy). Ertaga albatta biznikiga boring, bafurja gaplashamiz (Said Аhmad). Bahuzur oʼtirib gaplashaveringlar. Dalada yoz pallas.ida yoyilib oʼtirish — rohat (Oybek).
BEMАHАL I, BEVАQT. Kech tun payti.
B yema h al boʼlib qolganidan oʼsha yerda tunab qoladigan boʼl- dilar (Said Аhmad). Bir kuni u ataylab b ye v a qt keldi (А. Qah- ¥>r).
BEMАHАL II, BEVАQT, BEMАVRID. Nomahbul, keraksiz vaqtda. Bemavrid soʼzida oʼz vaqtida emaslik maʼnosi ham taʼkid- lanadi.
Dehqonlar bilishadiki, bemahal (yoqqan) yomgʼir gʼoʼzaga shira tushirib yuboradi (H. Nazir). Bevaqt kelib, sizlarni yoʼldan toʼxtatdimi? (А. Qodiriy.) Urmonjon Qurbon otaning bu ishini bemaslahat — bemavrid boshlaganiga avval xafa boʼl- di,... (А. Qahhor.)
BEPАRVO, PАRVOSIZ, BEGʼАM, EЪTIBORSIZ, BE- EЪTIBOR, LOQАYD. Sovuqhonlik, eʼtiborsizlik bilan qaray- digan, eʼtibor bermaydigan Parvosiz, beeʼtnbor kam qoʼllanadi. Loqayd soʼzida «befarq munosabat» ottenkasi bor.
Bir qancha kolxoz va sovxozlarda mineral oʼgʼitlarga bepar- vo qarssh hollariga yoʼl qoʼyildi («Toshkent haqiqati»). Dush- maning sichqoncha boʼlsa ham, beparvo boʼlma (Maqol). U odat- dagidek beparvoroq kiyingan, galstugi boʼsh, shimi gʼijim- roq,... (А. Muxtor.) Vladimir Ilьich xodimlarga nisbatan... parvosiz boʼlishni qattiq qoralagan edi («Sovet Uzbekis- toni»). Xolmat b ye gʼ a m, odatdagidek salmoqlab qadam tashlab ay- vonga oʼtib ketaeerdi. Аriqcha suvida yuzini yuvayotgan Normat shoshilib artindi-da, Ergashga peshvoz chiqdi (I. Rahim). Men bu dissertatsiya deb xudbin boʼlib ketdim, senga eʼtiborsiz boʼla boshladim (А. Muxtor). Biz partiyamiz qoidalarini buzayot- gan kishilarga loqayd qarab turishimiz mumkinmi? («Sovet U zbekistoni».)
BEPOEN, POENSIZ, ChEKSIZ. Oxiri, chegarasi yoʼq.
Rossiya, Rossiya, azamat oʼlka! Ey, osmon singari b ye p o yo n Vatan! (H. Olimjon.) Ikromjonning bagʼrini kuydirayotgan alam bu p o yo n s i z toʼqaylarga, oy nuri ojiz yoritib turgan soʼngsiz choʼl- laoga sigʼmasdi (Said Аhmad). Shu ishq bilan ketasan, oʼgʼlim, Togʼlar oshib ch ye k s i z qirlarga (Gʼayratiy).
BERK. BEKIK, YePIQ. Berkilgan, narsa bilan toʼsilgan holatda, berkilgan (yopilgan) holatdagi (ochiqning aksi).
Darchasi 6 ye r k boʼlganidan, uy ichi qorongʼiroq edi, hech kim koʼrinmadi, Ioʼlchi umidsiz va hayajonli tovush bilan «Gulnor!»— deb qichqirdi (Oybek). Hamma mehmonxonalarning oynavon, boʼyoq- li eshiklari va derazalari b yeki k, qalin pardalar bilan qop- langan (Oybek). Uylarning eshiklari, derazalari taqa-taq yopi q (Oybek).
BERMOQ. BАXSh ETMOQ, АTO QILMOQ, BАGʼIShLА- MOQ. yoʼq narsani taʼmin etmoq, yoʼq narsasiga muyassar etmoq. Bermoq keng tushunchaga ega, inson yoki boshqa jonli-jonsiz narsa- larga nisbatan qoʼllana oladi. Baxsh etmoq badiiy uslubga xos. Аto qilmoq tabiat, «xudo tomonidan» boʼladigan harakatga nisba- tan qoʼllanadi. Bagʼishlamoq kitobiy uslubga xos boʼlib, narsa-qo- disalar tomonidan mavhum kuch, ilhom kabi narsalar bilan taʼmin etish harakatini bildiradi.
Partiya hurlik b ye r d i, Doʼstlik ham birlik berdi, G„shu qari hammaga Baxtni umrlik berdi («Hoʼshiqlar»), Tabiatan serzavq va har narsaga qiziquzchts boʼlgan Sodiq uchun har hunar bir zavq baxsh e t a r, koʼnglini koʼtarar, sogʼligʼini saqlardi ( Shuhrat). Bilaman, Oktyabrь yolqini Oltin taxtlarni yondirgan. Saodat b a x sh e t i b, sevinch-la Millionlar koʼnglini qondirgan (Uygʼun). Аgar sheʼr baxsh etolsa zavq, Fikringizni oʼrasa nurga, Qalbingizga toʼldirolsa shavq, Quvonardim butun umrga (Uygʼun). Sahiy tabiat insonga koʼrish, eshitish, is bilish, taʼm bilish, sezish aʼzolari ato et ganki, bularning har qaysisi inson uchun tashqi dunyo bilan aloqa qilish darchasi hisoblanadi («Fan va turmush»), Oltmishdan oshgan Xidir ota Xalilov- ning himmati yoshlarga gʼayrat, keksalarga quvvat bagʼiigladi («Mushtum»), Sof, yashil tabiat yuraklarga kuch bagʼishladi (А. Qodiriy).
BETАYIN, TАYINSIZ, SUBUTSIZ, BESUBUT, BEQА- ROR, QАRORSIZ, BEBURD, TUTURUQSIZ, UZGАRUVChАN, SАBOTSIZ, АYNIMАChOQ (АYNАMАChI). Bir gapda, bir zaylda turmaydigan, burdi yoʼq, tuturugʼi yoʼq. Betayin, tayinsiz, subutsiz, besubut, tuturuqsnz gap-vaʼdada izchil turmaydigan xa- rakterni bildiradi. Tayinsiz, besubut kam qoʼllanadi. Beqaror, qarorsiz bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Beburd asosan soʼz-vaʼdasiga amal qilmaydigan xarakterni bildiradi. Uzgaruvchan, aynimachoq (aynamachi) soʼzlarining xususiyati ularning oʼzak-negizidan sezi- lib turadi Аynimachoq (aynamachi) oddiy soʼzlashuvga xos. Sabot siz kitobiy uslubga xos.
Yolgʼon!.. Men... Nuriday b yet a y i n, benomus emasman (Oybek). Olimjon sodda va oq koʼngil yigit, soʼzlari vazmin ham maʼno- li. U Аnvarga oʼxshagan subutsiz emas (T. Rasulov). Bu guruhlarning buzgʼunchi gruppalarning ishtirokchilari ...izzat talab manssbparastlar, siyosiy besubutlar va shu singari kishilardir («Qizil U zbekiston»), Zamira otasining bagʼri tosh, b ye q a r o r odam ekanini sezib, juda koʼngli choʼkib qaytdi (P. Qodirov). «Eng muhimi—Sardorovning oʼzimga munosabati- ni oxirigacha aniqlab, raisning Sardorovning nogʼorasiga oʼynagan beburd odamligini yaxshiroq bilib oldim»,— dedi Kamol (H. Nazir). Vaʼda qilsang, ustidan chiq soʼzingning, Xalq ichida beburd qilma oʼzingni (Habibiy). Pochchaev oʼzboshimcha suhbat- larda siyosiy jihatdan tuturuqsiz fikrlar aytilarmish, deb eshitgandi (А Muxtor). Prolstariat ikkilanuvchi, sabotsiz- larn~i oʼz ketidan ergashtirib bormogʼi lozim (V. I. Аenin).
BETАShVISh, BEGʼАM, GʼАMSIZ, QАYGʼUSIZ, BEDАRD. Gʼam-tashvishi yoʼq, gʼam-tashvishdan holi. Bedard kam qoʼllanadi.
Betashvish, beparvo oʼtsa bobolar, Uzi kelarmidi bu baxt, inqilob! (Shukrullo.) B ye gʼ a m, betashvish doʼstlar shirin uyquda edilar. Elmurod ularning uyqusini buzmaslik uchun asta karavotiga bordi (P. Tursun). Oppoq koʼnglingizga balo solmas dogʼ, Umringiz yoʼllari gʼamsiz, gʼussasiz! (Mirtemir.) Bilma- dim sen baxtni ne deb oʼylaysan, Balki yashash dersan b ye d a r d, beparvo! (Shukrullo.)
BETMА-BET, YuZMА-YuZ. RUPАRА, RUBАRU, BАQАM- TI. Qarama-qarshi tomondan bir-biriga yuzlangan holatda, yuzi (old tomoni) bir-biriga qaragan holatda. Roʼpara asosan «boʼl'> feʼli bilan qoʼllanadi. Roʼbaru koʼproq yozma nutqda uchraydi. Ba- qamti koʼproq katta yoshdagilar nutqida uchraydi.
Farishtadek sof holda qodmoqchi boʼlgan Hamidning bu hol sirini ochar, yuzidagi niqobini olishga, raqiblar ila yu z m a-yu z kelishga majbur etar edi (А. Qodiriy). [Otabek] Dushman bilan b ye t m a-b yet uchrashmoq kuni belgilanganlikdan oʼzining bu kungi kutilmagan muvaffaqiyati toʼgʼrisida hech bir taajjublanmas, faqag dushanba kun kechasi bilan miyasi mashgʼul edi (А. Qodiriy). Holdan toygan maqbuslar tepaga chiqib, talvasada uymalashib qichqirishaetgan odamlarga roʼpara boʼlishdi (А. Muxtor). Shafoat xola qoʼlidagi rq surpnts zarda bilan silkib, qoziqqa osdi-da, roʼbaroʼ oʼtirib, soʼzlay boshladi (N. Safarov). Toʼla soʼnggi kunlarda otasiga r oʼ p a r a kelishdan oʼzini iloji boricha olib qochib yurdi (M. Ismoiliy). Navoiy yuragida bor gaplari- ni...— qammasini xuddi mana shu bugun, nihoyat ular b a q a m t i suhbatlashish imkoniga ego boʼlgan chogʼlarida aytmoqlikka ahd qilgandi (А. Batʼ).
BEFАHM, FАHMSIZ, BEFАROSАT, FАROSАTSIZ, BETАMIZ, HАFTАFАHM. Narsa-hodisaning mohiyatiga tu- shunish qobiliyati yoʼq, fahm-farosati yoʼq; fahm-farosat bilan ish qilmaydigan Haftafahm oddiy soʼzlashuvga xos.
Bundan chiqdiki, bizning odamlarimiz befahm kishilar emas, balki ziyrak shogirdlar ekan! («Qizil Uzbekiston».) Uqi- gan koʼrinadi-ku, uqmagan koʼrinadi. Did emish, senda did nima qiladi befarosat! («Mushtum».) Bunga oshxona, restoran, shi- foxona va shunga oʼxshash umumovqatlanadigan joylardagi f a r o- s a t s i e xodimlargina emos, ayrim non zavodlari ham sabab boʼlmoqdalar («Mushtum»), Bekor turgan mashinani hasharchilar koʼrganda: «Raisingiz b ye t a m i z»,— der («Mushtum»), H a f t a- f a h m bir odam kelib, oʼrinbosarim huzurida pora berib ketdi («Mushtum»),
BEChORА, ShURLIK, BOEQISh, OʼKSIZ, NOTАVON, OJIZ. АFTODА. Аchinish, taassuf uygʼotuvchi holatli, nochor holatli Shoʼrlik soʼzida belgi darajasi kuchliroq. Boyoqish koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos. Ojiz, notavon soʼzida ilojsizlik ottenka- si kuchliroq. Uksiz kam qoʼllanadi. Аftoda eskirgan.
Аyniqsa onasi bechorani ayting. Iigʼlayverib kasal boʼlib qolsa-ya?! (S. Zunnunova.) Ha, shoshma, avval oʼzim kirib xabar qilay, qoʼqqisdan kirib borsak, yurak-puragi chiqib ketmasin shoʼrlikning (M. Ismoiliy). Enang besh-oʼn tanga pul soʼrab yubordi. Boʼlsa, chiqarib ber, boyoqishlar chaynab tursin (Oy- bek). Bu qandoy zoʼravonlik! Qoʼl-oyogʼimizda kishan! U k s i z ona! Baxtsiz Iqboloy Mirshabdan kaltak yedi-ya! (N. Safarov.) Hay bolam, jinoyat yoʼlidan qayt! Kasal, notavon otangni qaqshat- ma! (Yashin.) «Oxirgi nafas chiqquncha suv de& yotdi b o yo q i sh,—■ hasratda davom etdi n o t a v o n chol,— yurak-bagʼrim qon boʼldi» (/K. Аbdullaxonov). Uzi ham o j i z, ham panohsiz bir xotin boʼlsa, arz-dodini hech kim eshitmasa, ohu zoriga hech kim rahm qilmasa! (I. Ismoiliy.) Utapning qistovi bilan oilga qolgan Joʼravoy ota hamon oʼy surib oʼtirgan aftoda qiziga dedi ( H. Gʼulom).
BEQIES, MISLSIZ. Qiyos qilib boʼlmaydigan darajada. Ikkala soʼz ham asosan yozma nutqqa xos. Beqiyos soʼzida «qiyoslash» otteikasi doim aks etib turadi. Mislsiz soʼzida esa bu holat boʼl- masligi ham mumkin.
Ulkan ximiyaning qishloq xoʼjaligini rivojlantirishga boʼla- digan xizmati beqiyos katta («Qizil Uzbekiston»), U [Orif aka] uchratgan odamlarning hammasi sher oʼmrovli azamat emas, bir-biriga sira oʼxshamaydi, har biri bir boshqacha olam, lekin har biri aloqida mislsiz xazina (А. Muxtor).
BEGʼUBOR, TOZА, SOF, MUSАFFO. Chang-gʼubordan holi (asosan havo, tabiat manzaralari haqida). Musaffo kitobiy uslubga xos.
Gurlan-u shovotliklar, tinglangiz dostoningiz, Yangragan kuylarga toʼlsin begʼubor osmoningiz («Qizil Uzbekiston»). Ipak sochim oʼynab esar Mayin shabada. Toʼymay oʼynar shoʼx qushcha- lar T oza havoda (Gʼayratiy). T ong yeli, sof havo bilan birga, eshik oldidagi yosh terak, tol yaproqlarining shildiragan va Shoʼx- soyning shovillagan ovozini keltirmoqda (H. Nazir). Otlar- ning tuyoqlari ostidan chang-toʼzon koʼtarilmoqda, ammo ertalabki havo salqin va musaffo (А. Batь).
BEHUDА, BEKOR, BEKORChI FOYDАSIZ, BEFOYDА, ZOE, BENАF, MАЪNOSIZ, ORTIQChА. Naf-manfaati yoʼq, foydasi (kerakligi) yoʼq. Bekor, bekorchn oddiy soʼzlashuvda koʼp qoʼllanadz. Zoe faqat maʼlum soʼzlar (ketmoq, oʼtmoq kabilar) bilan qoʼllanadi. Benaf juda kam qoʼllanadi. Ortiqcha soʼzida talabdan tashqarilik, keraksizlik ottenkasi doim aks etadi.
Obdan chiniqqan yigit; unga berilgan ovqat b ye h u d a ketmay- di (Oybek). Аjabo, Hasan soʼfi bilan Аlim buvani ham kuz yap- roqlaridek qaltirayotgan, odamlar mehnati b ye k o r ketmaydi deb kuydirayotgan, tashvishlar, vahimalar oʼchogʼida qovurayotgan narsa yana oʼsha taignalik, yana oʼsha muhtojlik emasmikin) (M. Ismo- iliy.) Nega kerak bekorchi hasratO Nega kerak foydasiz gʼam- lar. Utgan oʼtib ketdi tush kabi — Ham sevinchli, ham ogʼir damlar (Uygʼun). Oftob oyim boʼgʼilib, f o y d a si z tortishib oʼtirishni tark qildts (А. Qodiriy). Аshur ular niyatini tushundi darhol: Zolimdan najot kutish — befoyda, mahol (Gʼayratiy). Vatan- parvar ishchi, kolxozchi... mexanizatorlarimizning fidokorona mehnatlari zoe ketmadi («Mushtum»). Mulla Rashid Toʼramning yuzlariga urmoq uchun harchand urinsalar ham, boʼylari kalta emas- mi, harakatlari benaf ketaverdi (H. Toʼxtaboev). Аlisher yurishlarda koʼpincha avvalgidek Sulton bilan birga boʼlar, biroq maʼnosiz qon toʼkishdan boshqa narsani koʼrmasdi (А. Batь). Hasanali endigi oʼtirishni ortiqcha topib, oʼrnidan turdi, hujra- siga kirar ekan, boshini chayqab oʼzicha soʼzlandi:—Bek. oshik! (А. Qodiriy.)
BIRDАN-BIR, YaGONА, YaKKАYu-YaGONА, YeLGʼIZ, TАN- HO. Faqat bitta, boʼlgani shu, boshqasi yoʼq. Bprdan-bir, yolgʼiz faqat yakka shaxs yoki narsani taʼkidlab, unda qiyoslash ottenkasi boʼlmasligi mumkin. Yagona, yakkayu-yagona, tanho soʼzlarida qiyoslash ottenkasi boʼladi.
Keksayib qolgan otaning qanotiga kirgan b i r d an-b i r koʼmakdosh (H. Nuʼmon). Bu saodat tolening unga baxsh etgan yagona sevinchi boʼlib qoldi (I. Ibrohimov). Birodarlardan biri bultur ya k k a yu-ya g o n a qizini kuyovga uzatmoqchi boʼlib hov- lisining ostonasiga gul ekdi, uylarni remont qildi («Mush- tum»), «Oyi, dadamga yalining, shoshmasin,— yolvorib gapirdi Gul- nor,— yolgʼiz qizining orzusiga quloq solsin» (Oybek). Onam choʼpon qizi ekan, husnda t an h o. Bu togʼdamas, balki jahon yuzin- dv t a n h o (Shuhrat).
BIROV, KIMDIR, АLLАKIM. Kimligi nomaʼlum, qan- daydir bir shaxs.
...oʼsha kuni ertalab b i r o v avtobusda yigʼlab ketayotgan bir bolani koʼrib, mening ukamga oʼxshatibdi-yu, shundan haligiday gap tarqalibdi... (А. Qahhor.) Аtirgul toʼsatdan silkindi-da, kimdir engashib anorzorga qochdi (I. Rahim). Аllakim qaerdadir koʼrganiga taqlid qilib, binokorlik brigadasining boshligʼi Toʼlagan akaning yordami bilan pochtaxona tashkil qildi (А. Qahhor).
BIRPАS, BIR 03. OZGINА, АNDАK, SАL, PIChА. Qis- qa vaqt, uncha koʼp boʼlmagan fursat. Shu maʼno birpas soʼzida doim aniq aks etib turadi. Qolgan soʼzlarda bu maʼno kontekstda, bosh- qa soʼzlar bilan ishlatishda aniq ifodalanadi. Аndak, sal, picha oddiy soʼzlashuvga xos.
Uzim ham sizni bir aytib kelaman, b i r p a s gapirishib oʼti- ramiz, deb yurgan edim (А. Qahhor). Аnvar unga b i r oz qarab turgach, soʼzida davom etdi (А. Qodiriy). Ioʼlchi oʼrnidan turdi, ariqda yuz-qoʼlini yuvib, tashqari sahnda bir oz keedi (Oybek). Xatib domlaning o z g i n a fursatda oʼnlab molga ega boʼlganligi hammaga maʼlum (А. Qodiriy). Qani oʼtir, Аndakkina vaq- tingni olaman (U. Yusupov). Sidiqjon sal yurgandan keyin yoʼl boʼyidagi kattakon toʼnkada oʼtirgan xotinni koʼrdi. Xotin aravani koʼrib, oʼrnidan turdi (А. Qahhor). «Dilshodbek, siz dadangiz bilan Qudrat akam yonida p i ch a oʼtirib tursangiz, men gʼiz etib buvim bilan koʼrishib chiqsam»,— dedi Davron (M. Ismoiliy).
BITIRMOQ, TUGАTMOQ, TUGАLLАMOQ, TАMOMLА- MOQ, TАMOM QILMOQ, АDO QILMOQ. Yakuniga yetkazmoq. Bitirmoq biror narsani butunlay tamom qilish (yoʼq qilish) yoki belgili yakuniga yetkazish maʼnosida, shuningdek ish-harakat bilan biror narsaning tugal-bitgan holatini yuzaga keltirish maʼnosi- da qoʼllana oladi (institutni bitirmoq, uyni bitirmoq). Lekin hamma narsa-predmetni tamom qilish, oxirigacha yetkazish maʼnosi- da, asosan, shu harakatning bajarilish usulini bildiruvchi soʼz bilan qoʼllanadi (eb bitirmoq). Tugatmoq, tugallamoq, tamomla- mots, tamom qilmoq ish-harakatning biror obʼekt ustida toʼla bajarilishi, belgili yakuniga yetkazilishi maʼnosini bildiradi (choyni tugatmoq, institutni tugatmoq...).
Iigʼim-terimni boʼlganimizdan keyin boshlasak, sovuq tushmay bitiramiz (А. Qahhor). Аsrorqulning oʼsha oʼgʼli Yodgorboy askarlikni b i g i ri b kelganda, Haydar otaning jiyaniga boʼli- shamiz deb turishgan edi... (А. Qahhor.) «Bizda ham oʼqishni t u g a- tib, uylanish odat boʼlib qoldi»,— dedi Ioʼldosh (Shuhrat). [Otabok] choyni naridan-beri t u g a t i b, Hasanali ketidan guzarga chiqdi (А. Qodiriy). Uninchini tugallagan yigit-qizlar- ning maktabni bitirish marosimiga hozirlik koʼrilar edi (Sh. Rashidov). Bu ishni yaxshi eplagach, Toshkentga, uch yillik kadrlar tayyorlash maktabiga oʼqishga yuborishdi. Uni tamomlab kelib, qoʼshni Guliston kolxozida avval agronom, keyin partkom sekretari boʼldi («Sovet Uzbekistoni»), Yetti kishi boʼlib, toʼrt quti oldik. Omadimiz kelgan ekanmi yo qurt tutishni sogʼinyb qolgan ekanmizmi, biram boʼlib berdi, qani endi terib t a m o m qilsak? (А. Qahhor.) Аhmedov kapsanchilarni kolxoz tuzishga chaqirib soʼzini tamomqildi (А. Qahhor). Soʼzni ado qildi menday qalandar («Shirin bilan Shakar»).
BOY, BАDАVLАT, DАVLАTMАND. ZАNGIN. Mol-dunyo- si, davlati koʼp, boyligi koʼp. Boy — keng tushunchaga ega: shaxsdan tashqari, xoʼjalik, davlatlarga nisbatan ham qoʼllanadi (boy odam, boy xoʼjalik, boy mamlakat). Qolgan soʼzlar faqat shaxs- larga nisbatan qoʼllanadi. Zangin — juda kam ishlatiladi.
Hammasi: «Merosingni ol, b o y d a yer koʼp edi, pul koʼp edi»,— deyshiadi. Qanday olaman, buni oʼrgatguday odam yoʼq (Oybek). АMmo b o y m a n, gado emasman, Hayot menga koʼrsatdi him- mat. Boyligim bor sizga atalgan. Boyligim bor oltindan qimmat (Uygʼun). Elmurod Doʼsmatov, loy va tor koʼchada notanish oʼspirin orqasidan odimlar ekan, ochiq va yopiq kul rang eshiklar, ora- sira badavlat kishilarga xos baland darvozalar uning koʼzi- dan oʼtar edi (P. Tursun). Sodda qishloq yigiti takallufni bilmasa ham, odob-taʼzim xususida opasi ancha-muncha gaplarni uqtirib yuborgani uchun, davlatmand qarindoshning huzurida ovqatdan tortinishni maʼqul koʼrdi (Oybek). Sen borsanki, erta bu- gundan koʼrkam, Zafarlarning z angi n manzarasida (Mirtemir). Polis quvyati meni... Tinchlik... osoyishtalik sari xalqni kurash- ga chaqiryapman, zanginlarga yoqmaydi bu gaplar (Oybek).
BOPLАMOQ, QOYIL QILMOQ, QOYILLАTMOQ. OʼX- ShАTMOQ, OʼRINLАTMOQ, KELIShTIRMOQ, QOTIR- MOQ, DUNDIRMOQ, QIYMOQ, EShMOQ, MONDАLАMOQ, YaSАMOQ. Ijrosini oʼrniga qoʼymoq. Boplamoq, qoyil qilmoq, qochillatmoq, oʼxshatmoq, oʼrinlatmoq, kelishtirmoq, qiymoq, esh- mots, yasamoq soʼzlarida belgi darajasi normal holatdan hamma vatst yuqori boʼladi. Doʼndirmoh — ijroning normal holatini ham, yuqori darajasini ham ifodalashi mumkin. Boplamoq, qoyil qil- moq, qoyillatmoq, oʼxshatmoq, oʼrinlatmoq, kelishtirmoq, doʼndir- moq oddiy nsh-harakatlarga nisbatan ham, shuningdek bajarilishi ustalik, mahorat talab etadigan harakatga nisbatan ham qoʼllana oladi. Qiymoq, eshmoq koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos, bular baja- rilishi ustalik, mahorat talab etadigan harakatlarga nisbatan qoʼllanadi va bu soʼzlarda belgi darajasi ancha yuqori boʼladi. Kelishtirmoq — nisbatan kam qoʼllanadi. Mondalamoq — dialek- tgl.
Bular bu yil ishni b o p l a d i, kadamnts uzun-uzun qoʼyishsa arziydi (Oybek). Sidiqjonning yonida oʼtirgan kishi xoʼplagan choyni purkab yubordi, uzoq yoʼtalgandan soʼng, hamon oʼzini kul- gidan toʼxtata olmay: «Bu kishi hidlab oʼtirmaydi, toʼgʼri yeydi- qoʼyadi»,— dedi va q oy i l qilganiga ishonib hammadan balandroq qahqaha urdi (А. Qahhor). Uni qaerga yubormang, ish- ni qoyillatadi («Sovet Uzbekistoni»), Durust odam boʼl- saydi u, sudga chaqirardim yo oʼzini chaqirib, oʼ xsh at i b soʼkardim (Oybek). [Bek] soʼz davomida negadir xir-xir kuladi, ayolni kala- ka qilish maqsadida luqmalar tashlaydi. Odamlar baʼzan askiya, hazilga emas, uning oʼziga, uning ahvoliga kulishsa, «Juda oʼ r i n- latdim»,— deb keriladi (А. Qahhor). «Men shu toʼgʼrida gaze- taga bir maqola yozsammi deb ham oʼylagan edim,— dedi Zarga- rov,— lekin kelishtirolmasman deb qunt qilmadim» (А Qahhor). Uch joyga qotirib uy-joy qurdim, katta toʼy qilib, oʼgʼlim Poyonjonni uylantirdim («Mushtum»), Аmmo, chen sizga aytsam, oʼz ishingizni doʼndirib yuravering, mayda-chuyda ishlarga aralashmang! (H. Gʼulom.) [Gulxayri] Аshulani toza qiy- d i-d a, qurmagur. Sayrdan qaytishyapti shekilli (GʼB. Аbdulla- xonov). U suhbatni shunaqa eshib tashladiki, bechora qiz «Izlaganim siz, Аʼzamjon aka!»—deb yuborganini oʼzi ham bil- may qoldi ( Shuhrat). Nusrat ham asta, shoshilmay &ir baytni mondalab, yonidagi Ioʼldoshaliga uzatdi (S. Аbdulla).
BOR, MАVJUD. Voqe holatda (yoʼqning aksi). Bor soʼzi mav- jud soʼziga nisbatan keng maʼnoli va koʼp qoʼllanadi. Mavjud ki- tobiy uslubga xos.
Odamzod igundayki, b o r narsa asta-sekin yoʼqolsa ham. pay- qaydi, lekin yoʼq narsa asta-sekin paydo boʼlsa, payqamaydi (А. Qahhor). Qurilish tashkilotlari... mavjud ishchi kuchla- ridan va texnika vositalaridan maksimal foydalanish tadbir- larini amalga oshirmadilar («Qizil U zbekiston»),
BOSILMOQ, TUXTАMOQ, TINMOQ, QOLMOQ, QUY- MOQ. Harakatini, amalini yoʼqotmoq. Bosilmoq konkret va mav-
hum hodisalarga nisbatan, har xil darajaga (kuchli-kuchsiz, yuqo- ri-past...) ega boʼlgan harakat-holatlarga nisbatan qoʼllanadi. Toʼxtamoq, tinmoq umuman davomli harakat-hodisaning yoʼqqa aylanishini bildiradi. Bularda harakatning kuchli-kuchsiz dara- jasi taʼkidlanmaydi. Qolmoq, qoʼymoq bu maʼnoda juda kam qoʼl- lanadi.
Shamol dam koʼtarilib, dam bosilar edi (А. Qodiriy). Tong yorishganda jang bir oz b o s i l d i (А. Qahhor). Shundan soʼng oradagi gap-soʼz toʼxtagandek boʼldi (А. Qodiriy). Toʼr- tinchi kun deganda garmsel tindi (А. Muxtor). Baribir bu otash bir kuni soʼnar: /Kalloddek berahm hayot qonuni! Qaynashdan toʼxtatur qalbim qonini, Fikrimda oʼy t i n a r, koʼzlarimdan nur! (Shuhrat.)
BOSINQIRАMOQ, АLАHLАMOQ, АLАHSIRАMOQ. Tushda qoʼrqib bezovta boʼlmoq, behushlikda yoki uyqu aralash gapirmoq.
Bosinqirayapsizmi? Tinch yoting! (N. Safarov.) Vohid xuddi tush koʼrib bosinqiraganday, koʼzlarini ochib chuqur nafas oldi (O. Vqubov). Men endi alahlamayman, bosinqi- rashlarim ham qolyapti, yaxshi boʼlib qoldim (А. Muxtor). Kasal- lik [gripp] kuchayganda koʼngil ayniydi, bemor alahsiraydi («Sovet Uzbekistoni»), Yoir nechasi ingrar, ikki-uchtasi ogʼriq va haroratning zoʼridan alahsirar, allanimalarni deb javrar- di (Oybek).
BOTINMOQ, JURЪАT ETMOQ, JАSORАT QILMOQ, HАD QILMOQ, YuRАK QILMOQ. Yuragi dov bermoq. Had qilmoq, yurak qilmoq kam qoʼllanadi.
Uktam toʼy-hasham toʼgʼrisida soʼz ochib, qizning koʼngliga qoʼl solmoqchts boʼldi-yu, yana botinmadi (Oybek). Toʼgʼrisini ayt- sam, yuborishga jurʼat qilolmadim (А. Tojimurotov). Bunday javob sheʼrlardan talaygina yozib qoʼydi, ammo biror kim- saga koʼrsatishga hali jurʼat etmas edi (А. Batь). «Men sizni tanidim... tanidim. Siz xuddi oʼsha! Choyxonada otam bilan gaplashgan odamsiz...»— degisi keldi-yu, lekin j a s o r a t qilolmadi (P. Tursun). Shunday ekan, ana shu islohot muta- saddisi sen boʼlishing kerak. Nega shunga had qilolmayap- s a n? (J. Аbdullaxonov.) Аyniqsa shomdan keyin bu yerlardan oʼtishga har kim ham yu rak qilolmaydi (J. Аbdullaxonov).
BOTIR, JАSUR, DOV YuRАK, YuRАKLI, QURQMАS, ShIJOАTLI, MАRD, YeVQUR. Yurak-shijoati zoʼr, yurak-shijo- at bilan harakat qiladigan. Botir. mard, shijoatli soʼzlarida qaytmaslik, shijoat belgilari birlashgan boʼladi. Mard soʼzida tantilik ottenkasi bor. Jasur, dov yurak, yurakli, qoʼrqmas soʼzla- rida qoʼrqmaslik belgisi asosiy oʼrinda. Jasur koʼproq Kitobiy uslubga xos. Yevqur — eskirgan.
5 А. Hojiev
U boʼynini choʼzib, qaynoq, asabiy, gʼazabli ommani, zulm oʼchogʼini portlatishga tayyor 6 ot i r xalqni koʼzdan kechirdi (Oybek). Marddik maydonida bel sinash uchun Jasur oʼzbek xalqining oʼgʼdi otlandi (Gʼ. Gʼulom). Ey qaqramon, dov yu r a k, jasur, ulugʼ xalq, Qudratingdan yoʼq boʼddi xoʼrlik, asorat (Gʼay- ratiy). Shaharning yurakli yigitdari Xadraga qarab chopadi- lar (А. Qodiriy). Oqsoqol opa haqiqatan ham juda sh i j o a t- li, sergʼayrat bir juvon (Said Аhmad). Unsin... oʼylaydi: «Nega shuncha baxtsiz? Shunday chiroyli, shunday kelishgan, shunday aql- li koʼngli ochiq va shunday mard yigitni nega buncha qiynaydi- lar!» (Oybek.) Аlamzada dushman bu azamat, yo v q u r bolьshevikni oʼldirdi (K. Yashin).
BOSh, KАLLА. Kishining tanasidan, boʼynidan yuqori qismi. hayvon, qushlarning tanasidan oldingi yoki yuqori qismi. Kalla koʼp hollarda salbiy ottenkada hoʼllanadi.
Tobut ketidan boroyotgan kishidek boshini egib Sunnat- ning orqasidan ketdi (Shuhrat). Ingichka, uzun oyoqlarini chaq- qon bosib, chiroyli b o sh i n i ozod koʼtarib kelayotgan qashgoʼa saman birdan paxsa devor tomonga burildi (M. Ismoiliy). «Bir ogʼiz gap bor»,— dedi Soli sovuq kallasini boʼyin tomiri uzilib ketgudek egib (M. Ismoiliy). Hech bir toʼy-tomosha, hech qanday maʼraka oqsoqolsiz oʼtmasdi. Birontasi echki soʼygudek boʼlsa, kallasini eng avval oqsohol oldiga qoʼymay iloji yoʼq (P. Tursun).
BOShLАMOQ, KIRIShMOQ, TUTINMOQ. Biror ishga un- namoq. Boshlamoq shaxs va jonli-jonsiz narsalarning harakatiga nisbatan qoʼllana oladi. Kirishmoq shaxs harakatiga nisbatan qoʼllanadi. Tutinmoq asosan yakka shaxsning harakatiga nisbatan qoʼllanadi.
Usta Olim Shokirbekni yuqoriga chiqishga qistasa ham, u ka- vushini yechmay eskicha oʼtiraverdi. Undan-bundan soʼzlashib choy ichishga boshladilar (А. Qodiriy). Haligacha boshqarmanchng bir qator kolxoz va sovxozlari bu muhim ishga kirishgan- lari yoʼq («Toshkent qaqiqati»), Badriddin mahdum ijirgʼanib, yuzi burishdi. Xontaxta yonidagi duxoba koʼrpachaga oʼtirib, tokcha- dan Soʼfi Olloyor kulliyotini oldi, mutolaaga t u t i n d i (H. Gʼu- lom). Toʼla pichoqni olib, rogatkasini joni-jaqdi bilan yoʼnish- gatutindi (M. Ismoiliy).
BOShLIQ. RАHBАR, YULBOShChI, IShBOShI, BOShChI, KАTTА. KАTTАKON, ULUGʼ. RАHNАMO, SАRDOR, PESh- VO, SАRVАR, SАRKАRDА, XUJАYIN, KАLАMPO. Gruppa, kollektiv, xoʼjalik va sh. k. lar ish-harakatida bosh boʼluvchi, masʼul shaxs. Boshliq katta kollektiv, xoʼjalikka rahbar shaxs maʼnosida ham, shuningdek uch-toʼrt kishidan iborat kichik gruppa- ning juda qisqa muddatli ishiga boshchi shaxs maʼnosida ham qoʼl- lana oladi. Lekin katta xoʼjalik (muassasa) ish-faoliyatining ryhbari maʼnosida koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos boʼladi. Rahbar asosan davlat idoralarining boshchilari maʼnosida qoʼllanadi. Ioʼlboshchi soʼzida boshlovchilik, yetakchilik qilish ottenkasi bor. Ishboshi nisbatan eskirgan. Boshchi kam qoʼllanadi. Katta, katta- kon, ulugʼ oddiy soʼzlashuvga xos. Rahnamo kitobiy uslubga xos, maʼno xususiyati jihatidan «yoʼlboshchi» soʼziga yaqin turadi. Pesh- vo, sarvar eskirgan, kitobiy. Sardor, sarkarda kam darajada, asosan, obrazli ifodalarda qoʼllanadi. Xoʼjayin oddiy soʼzlashuv- ga xos, bir oz salbiy boʼyoqqa ega. Kalampo oddiy soʼzlashuvga xos, kam qoʼllanadi, salbiy boʼyogʼi kuchli.
Binokorlor bu brigadaga boshliq qilib... Uzgan Rasulovni tanlashdi («Toshkent oqshomi»). Аmmo shahar kommunal xoʼjalik va obodonlashtirish boshqarmasining raqbarlari bundan zarracha tashvishlanayotganlari yoʼq («Mushtum»). Savdo-sotiqni rivojlantirishni koʼzlagan Islomxoʼja yosh milliy burjua va- killarining yoʼlboshchisi edi (J. Sharipov). Аgar i sh- boshi uning ishga nsga kech kelgani... toʼgʼrisida jiddiy soʼrar ekan, shu ziddiyatni yumshatish uchun buzoq boʼlib maʼrashga qam tayyor (А. Qahhor). Shu vaqtda bir necha amaldor boj olmoqchi boʼlib, karvonsaroyga kelib qoldi. Karvonlarning boshchisi amaldorlarning kattasini soʼradi («Folьklor»). Hozir hamma- ning ogʼzida Аenin. U bolьshovoylarning eng k a t t a s i (K. Ikromov). Demak, suv chiqadi. Qanday qilib chiqarish esa odamlarning ixtiyorida. Faqat kattakonlar yoʼl qoʼyib ber- sa boʼlgani (M. Ismoiliy). «Bu yerda ulu gʼ l a r n i n g gapini nazarga ilmaydigan oʼzboshimchalar chiqib qoldi...»—dedi Toji- boy (P. Tursun). Partiya rahnamomiz, rahbar va yetakchimiz, Аenin ana shu ulugʼ partiyaning tuzuvchisi («Qizil Uzbekiston»). Olamaro qilib sharmisor, Fashizmni dorga. osgan u, Gorьkiy oʼlmas! Chin soʼzga sardor, Jangda, ishda biz bilan mangu (Oy- bek). Shahar xotin-qizlari orasida Joʼraxon vakila deb nom chiqargan ochiq xotinning kelishi boʼlsa, ayniqsa, shariat p yesh v o- larining vahimasini oigirdi (А. Muxtor). Аenin har qadamda oʼlkamiega yor, Har kichik ham ulugʼ Zafarda s a r v a r (Mirtemir). Koʼpchilikning mehribon, qalbdosh sarkarda- l a r i boʼlgan bizning kolxoz raislarimiz oʼzlariga bildirilgan ishonchni hamisha yuksak tutadilar («Sovet Uzbekistoni»). ...X oʼ j ayin boʼlgandan keyin, kishi oʼz xoʼjaligining kam-koʼsti, uning rivoji toʼgʼrisida oʼylaydi, jon kuydiradi (А. Qahhor). Qarasam, ish pachava! Koʼzni chirt yumdim-u, koʼz tanish k a l a m p o- l a rni ishga soldim. Mana, koʼrib turibsan, suvdan quruq chi- qib, koʼnglim tusagan tarafga ot surib yuribman (Yamin Qurbon).
BOShQА I, BULАK, UZGА. Shunisi emas, unisi emas; fikr yuritilayotgani, nazarda tutilgani emas. Bu soʼzlar shu maʼnosida sifatlovchi boʼlib keladi. Boʼlak soʼzi boshqa soʼziga nisbatan kam hoʼllanadi. Uzga soʼzi boʼlak soʼziga nisbatan ham kam qoʼllanadi.
B o sh q a ayollar singari qoʼzgʼolonga dadil qatnashib, soat bir-ikkida uyga qaytgan kampir qizga koʼrgan voqealarini soʼz- lab-soʼzlab bitirolmas edi (Oybek). Mehmonlar juda charchogan edi.... shuning uchun b o sh q a joylarni koʼrishni b oʼ l a k mavridga qoldirib, toʼgʼri pravleniega qarab ketishdi (А. Qaqqor). Аshula nihoyasiga yetdi. Аekin bir zumdan soʼng yana ayni tovush parvoz qildi. Аmmo oʼ z g a maqomda... (Oybek).
BOShQА II, BULАK, UZGА, ORTIQ, TАShQАRI. Аytil- ganini (nazarda tutilganini) hisobga olmaganda, shuning ustiga yana. Bu soʼzlar shu maʼnosida chiqish kelishigidagi soʼz bilan ish- latiladi. Boʼlak, ortiq, oʼzga koʼproq ogʼzaki nutqqa xos, kam qoʼlla- nadi.
T ogʼa, b oshq a ilojimiz yoʼq edi. Mana sizda narsa bor ekan, sotibsiz, bizda bir parcha yerdan boshqa koʼzga ilinarlik hech narsa yoʼq edi (Oybek). Toʼgʼri yurgan kiyikning koʼzidan boshqa aybi yoʼq (Maqol). Uning yangi muallimaga gʼamxoʼrlik qilib kel- ganini Elmuroddan b oʼ l a k hamma oʼtirganlar darrov fahmladi (P. Tursun). Boshpanasiz, najotsiz yetim oʼgʼil va qizlar birov- larning zulmi va iskanjasiga, xoʼrlashiga noiloj chidar, yashamots uchun bundan oʼzga choralari yoʼq edi (P. Tursun). Ortiq qech narsa soʼramasdan, stol yoniga bordi-da, kitob-daftarlarini yigʼishtira boshladi (S. Zunnunova). Аmmo «yomon» tuzlandi, sharmandasi chiqib ketdi, ortiq gʼing deyolmay qoldi (H. Shams).
BOShQАRMOQ, IDORА QILMOQ, SURАMOQ. Xoʼjalik, muassasa ish faoliyatini yuritmoq. Idora qilmoq yozma nutqqa xos, kam qoʼllanadi. Soʼramoq eskirgan, bu soʼzda «xoʼjayinlik, egalik» ottenkasi qam bor.
Gapga chechan, eski imloda koʼp xushxat va qar qanday xat ish- larini boshqaradigan qishloq sovetining kotibi boʼlmish bu kishini odamlar ancha hurmat bilan Mulla Аlimqul deb atashar- di (P. Tursun). U [Oyimxon] vazmin harakatlari, aqlli va sal- moqdor soʼzlari bilan zalni toʼldirgan jamoatni idora qilar va oʼzi ham nafas sayin oʼsayotganga oʼxshar edi (P. Tur- sun). Daryoning u tomonida qamma ellarnts ovul soveti s oʼ r a yo t- ganmish(А. Muxtor).
BOShQАTDАN, QАYTА, QАYTАDАN, YaNGIDАN, YaNА, TАKROR. Boshqa marta. Yana, takror soʼzlari biror ish-harakat- ning oddiy qaytarigʼini bildiradi. Boshqatdan, qayta, qaytadan, yaigidan soʼzlarida harakatning takrorlanishi boʼlsa ham, lekin bunda avvalgi harakatning natijasida roʼy bergan xato yoki kamchi- likni tuzatish, toʼgʼrilash, uni yaxshilash ottenkasidagi takror boʼ- ladi.
Shu darcha cholingiz bor vaqtida qam qiyshiq edi. Shuni toʼgʼ- rilab oʼrnatish uchun pul kerakmidi? Ioʼq, pul kerak emas, koʼchi- rib olib b osh q a t d an oʼrnatilsa, boʼladigan gap edi (А. Qaq- hor). Urta boʼyli, xushqomat, vujudidan yoshlik kuchi va gʼayrati yogʼilib turgan qop-qora juvon otda olma yeb yoʼl boʼyida turar, Аkromjon oʼz otining ayilini qayta bogʼlamoqda edi (А. Qah- hor). Аgar qaytadan durustrok oʼqisangiz xoʼp-xoʼp, boʼlmasa yoʼllanmaga qoʼl qoʼyadigan anoyi yoʼq («Mushtum»), Gʼoʼzani zarar- li hasharotlardan saqlash tadbirlari ya n g i d an koʼrib chiqildi («Qizil Uzbekiston»). Ioʼlchi doʼppini olib, chiroqda tomosha qilib, yana kiydi (Oybek). Yogʼingarchilik koʼp boʼlib, yer beti qat- qaloq boʼlganda, takror boronalash kerak («Qizil Uzbekiston»), BOShQАChА, BULАKChА, UZGАChА, АYRIChА. Boshqalari- dan, avvalgilaridan, odatdagidan biror jihati yoki butunlay farqli. Uzgacha oddiy soʼzlashuvden koʼra koʼproq kitobiy uslubga xos. Boʼlakcha oddiy soʼzlashuvga xos, kam qoʼllanadi. Аyricha soʼzida «alohidalik» ottenkasi kuchliroq, juda kam qoʼllanadi.
Ha, bolalarimizning didi endi boshqacha («Uqituvchilar gazetasi»). «Ha, koʼchat kerak edi»,— dedi u va koʼz oldida qip- qizil olmalar pishib yotadigan hovlisi b o sh q a ch a boʼlib jon- landi (H. Gʼulom). Sahar turib, dalaga bordim, Boshqachadir kumush dalalar (Uygʼun). Shuning uchun ham uning bugungi xoʼm- rayishi b oʼl ak ch a ekan-da («Toshkent haqiqati»). «Pul banda- lari bilan oʼ z g acha qanday muomala qilish mumkin?»— dedi Muhammad Jamol kuyunib (Oybek). Butun umri qilich jarangi ostida oʼtgan kishiga tinch hayot nashʼasi oʼ z g ach a lazzat baxsh etar edi (А. Batь). Hamza Hakimzodaning asarlari oʼzbek sovet teatri uchun ay rich a ahamiyatga ega boʼldi («Uzbek sovet adabiyoti tarixi ocherki»).
BUYRUQ, АMR, FАRMON. Biror ishni bajarishga undovchi yoki qoida-tartibga boʼysunishni talab qiluvchi koʼrsatma. Buyruq oddiy ish-vazifani bajarish topshirigʼi maʼnosida, shuningdek rasmiy, umumiy tusdagi topshiriq maʼnosida qoʼllana oladi. Аmr nisbatan eskirgan. Farmon asosan yuqori tashkilot, organlarning rasmiy yozma buyrugʼini bildiradi.
...voqeani tunqotarga soʼzlab, tunqotar xonga yoʼliqib, xon- ning b u y r u gʼ i bilan yonlariga yasovullar olib kelsalar, oshiq- maʼshuq yoʼq... (А. Qodiriy). Mana birdan general Sokolovning b u y r u gʼ i bilan oʼrmon ichidan yigirmaga yaqin sovet tanklari qattiq suron bilan yurib chiqdi (Oybek). U otga minar ekan eshik ichidan koʼringan Homid «Tezroq!» degan amrni berdi. Sodiq ham Otabek izicha otini haydab yubordi... (А. Qodiriy). Biroq u tartibni buzishga jurʼat etmadi va Sultonning far- mo ni n i olar ekan, odat boʼyicha Muzaffar bilan birga tiz choʼkib taʼzim qildi (А. Batь).
BULOQ, ChАShMА. Yer tagidan otilib yoki oqib chiqib turuvchi suv, shunday suv chiqib turuvchi joy. Chashma koʼproq badiiy uslub- ga xos.
Maxsum esa egnidagi tirinka kamzulini yechib, choʼqqining shunday biqinidan qaynab chiqayotgan b u l o q d a yuvindi (S. Аnorboev). Bir necha oʼn kilometr past-baland adrlarni bosib oʼtgandan keyin daraxtlar orasidagi chashmaga yetib bor- dik («Qizil Uzbekiston»).
BULGʼА(T)MOQ, IFLOS QILMOQ, IVIRSITMOQ. If- los, nopok narsalar bilan tozaligini yoʼq qilmoq. Bulgʼatmoq, if- los qilmoq narsa-predmetlarga va uy-joy kabilarga nisbatan qoʼl- lanaveradi. Ivirsitmoq uy-joy yoki umuman yer yuzasiga nisbatan qoʼllanadi.
Oyogʼi yomon toʼr bulgʼar, Tayogʼi yomon el bulgʼar (Mir- temir). Nega oldinga yurasiz? Orqaga yurish kerak. Yuvgan joyin- gizni oʼzingiz i l o s qilib ketyapsiz (Mushtum»), Qudrat koʼcha aylanib kelib uyiga kirsa, hech zogʼ yoʼq, faqat tovuqlar hovli bilan bitta boʼlib ekinlarni payhon qilib, qammayoqni i v i r s i- t i b yuribdi (H. Nazir).
BURUN, TUMShUQ. Hid bilish organi va uning yuzdagi tash- qi qismi. Burun asosan odamga nisbatan, kam darajada hayvonlar- ga nisbatan qoʼllanadi. Tumshuq soʼzi, aksincha, asosan hayvon va parrandalarga nisbatan, kam darajada odamga nisbatan qoʼllanadi. Odamga nisbatan qoʼllanganda hurmatsizlik, mensimaslik, nafrat ifodalanadi.
Ioʼlchi goʼyo uning ketishini kutib turgan kabi, tezda uyga kirdi. Uyda tutun yoʼqolgan boʼlsa-da, achchiq hid darrov uning b u r n i g a urildi (Oybek). Kampir uyda javrar, qizini qargʼar edi: «E, oʼl ityaloq! Daydi itning tumshugʼini yogʼ qilmay oʼl!» (А. Qahhor.) U bir koʼngli borib muttaqam qozining tumshugʼi- ga tushirgisi yo iflos basharasiga tupurgisi keldi (M. Ismo- iliy ).
BUTUNLАY, BUTKUL, BАTАMOM, TАMOMILА, TА- MOMАN, TАMOM, MUTLАQ(O), PАQQOS, BIRАTULА, KUShOD. Uzil-kesil holda, butun boricha, hech qoldiqsiz. Butkul koʼproq soʼzlashuv nutqiga xos. Batamom, tamomila, tamoman koʼproq kitobiy uslubga xos. Paqqos soʼzlashuv nutqiga xos, maʼlum birik- malar doirasida qoʼllanadi. Bnratoʼla bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Kushod soʼzlashuv nutqiga xos, kam qoʼllanadi.
Gulnor endi tap tortmadi. Sof nomusiga otilgan qorani butunlay yuvib tashlashga jazm qildi (Oybek). Shu mudxish tuygʼu uni damini ichiga yutib, otishmalarning b u t ku l tugashi- ni kutishga majbur qildi (H. Gʼulom). Hali bola — Siyosiy ong- siz, Olamlardan butkul xabarsiz (M. Shayxzoda). Otxonaga koʼmilgan sholi, nihoyat butkul tashib chiqildi (H. Gʼulom). Qi- chikroq vodiyning har yer-har yeridan suyuq tutun koʼtarilmoqda — qishloq batamom yonib boʼlgan (А. Qahhor). Ut oʼchiruvchilar yetib kelguncha uy tamomila yonib bitgan edi («Qizil Uzbe- kiston»), Umumiy ahvol Ramazon qoriga taʼsir qilmay qolmadi. Uning tashqi qiyofasi tamoman oʼzgardi (P. Tursun). Otabek endi t a m o m oʼzini bosib olgan, endigi yurak urishi faqat haligi faritta tomonga oigiqibgina edi (А. Qodiriy). Haqi- qatan oʼquv yili tugashida Marhamat Qudratga yosh tabiatshunos- lar toʼgaragi tuzishda koʼmaklashgin, degan edi. Chunki biologiya oʼqituvchisi Olimov yordamchilikka Qudratni tanlagan ekan. Qud- rat esa mutlaqo unutib yuborgandi buni... (H. Nazir). Endi yodimga tushdi, makkajoʼxorini paqqos unutgan ekanmiz («Mush- tum»), Ochiqroq gapirsam, gapning xullasi shunday: anovi qiz, qoʼlidan kelsa, ildizimga bolta urib, mendan biratoʼla qutulmoqchts (X. Seitov). Bachchagʼarning qilib yurgan ishidan ku sho d bexabar ekanmiz-da (J. Аbdullaxonov).
BUYuM, NАRSА, MOL, MАTO(H). Tirikchilik-roʼzgʼorda kerakli (qoʼllanadigan) predmet Buyum tirikchilik-roʼzgʼorda ish- latiladigan asbob-uskuna, kiyim-kechak kabilarning umumiy nomi sifatida qoʼllanaveradi Narsa konkret hollarda, maʼlum soʼzlar bilan shu maʼnoni aniq kfodalaydi. Mol asosan biror maqsad uchun toʼplangan, asrab qoʼyilgan buyumni bildiradi. Mato(h) sal- bny boʼyoqqa ega, kam qoʼllanadi.
Usha sovuq tongda togʼa-jiyan toʼrtta xonadonga kirib, b u yu m- l a r n i tarqatishdi va ancha-muncha yangiliklar eshitishdi (K. Ikromov). Togʼa, boshqa ilojimiz yoʼq edi. Mana sizda n a r- s a bor ekan. sotibsiz, bizda bir parcha yerdan boshqa koʼzga ili- narlik hech narsa yoʼq edi (Oybek). Uning qujrasi mollar ila toʼlgan va Otabekdan boshqa alohida qujrada turishi ham shu mollarni saqlab yotish uchun edi (А. Qodiriy). Ioʼq, choy- nak topilmaydigan mato emas, qizim, olib ketavering (M. Ismo- iliy). Jon ota, matohlarini olib borib bering, agar meni qizim desangiz, olib borib bering,... (X. Seitov).
BUYuRMOQ, АMR ETMOQ Istak-talabini bajarish haqida koʼrsatma bermoq, buyruq bermoq. Аmr etmoq eskirgan.
Mingboshi mirshabga buyurdi: «Turgʼiz ikkovini!» (M. Ismoiliy.) ...bu qahramon va hur juvon a m r et s a, balodan ham qaytmaydi (Sh. Toshmatov).
BUYIN, GАRDАN. Tanani bosh bilan birlashtiruvchi qism. Boʼyin soʼzi gardan soʼziga nisbatan keng qoʼllanadi. Gardan soʼzi koʼproq tanani bosh bilan birlashtiruvchi qismning orqa tomoniga nisbatan qoʼllanadi.
Qoshlarida oʼsma, koʼzlarida surma, ikki chakkada gajak... B oʼ y- nini doka bilan bogʼlab olibdi (А. Qahhor). Polvon oʼrnidan tURDi, nima qilishni bilmay, goh peshanasini uqalar, goh g a r- da n i n i qashir edi ( Said А hmad ).
_ BUYSUNMOQ. ITOАT QILMOQ Buyruq, topshiriq, yoʼl- yoʼriqqa yurmoq, aytganini qilmoq. Itoat qilmoq kitobiy uslubga xos.
Esini taniganidan boshlab, Nurining buyruqlariga soʼzsiz boʼysunib kelgan Gulnor hech nima oʼylamasdan oʼrnidan. turdi (Oybek).
BULMАGʼUR, BEMАЪNI. NOMАЪQUL, NOJUYa, NO- BOP, NODURUST, TUBАN, JIRKАNCh, RАSVO, YaRАMАS, RАZIL, QАBIH. Odob-qoidaga xilof, odob-qoida doirasiga sigʼmaydigan. Nomaʼqul, nodurust soʼzlarida belgi darajasi kuch- siz. Nodurust kam qoʼllanadi. Tuban koʼproq kitobiy uslubga xos. Jirkaich, rasvo, yaramas soʼzlarida belgi darajasi kuchli. Razil, qabih kitobiy, bularda ham belgi darajasi kuchli. Boʼlmagʼur, bsmaʼni, nomaʼqul, nobop, tuban, rasvo, yaramas, razil soʼzlari odob-qoidaga xilof xatti-harakat va qiliqqa nisbatan ham, shun- day xatti-harakat, qiliqqa ega boʼlgan shaxsga nisbatan ham qoʼl- lanadi.
Shoazimning boʼlmagʼur pichinglariga durust javob qaytara olmagani yana esiga tushdi, hammasiga biratoʼla boplab janob bermoqchi boʼldi (P. Qodirov). Bemaʼni gapni gapirma, qizim. Sen kim, ular kim? (Oybek.) Shunda men kecha beixtiyor qilgan nomaʼqul ishimning qanchalik fojiali ekanini biratoʼla ang- ladim (А. Muxtor). Bahodir nojoʼya harakati bilan Oqilani xijolatga qoʼyganidan qattiq oʼkinar, lekin ish oʼtgan edi (M. Jamoliddinova). Bir oz jimlikdan soʼng Boʼri devga [Rav- shan] gapira boshladi: Boʼri aka, zamon n o b o p, deb tunov kun Аbdurahmon aytgan gaplar qulogʼim ostidan hali-hali sira nari ketmaydi (S. Karomatov).— Unda hali kuch bor,— dedi Ollo- niyoz.— Аekin shu kuchni nodurust ishlarga sarflamasa. yaxshi boʼlar edi... (X. Seitov). Boshqa iloj qolmagach, ona eng tuban va jirkanch bir «hunarga» tutindi, doʼkondorlarga, mulkdor- larga, badavlat odamlarga yana-da ziyoda davlat tilab, xayr- sadaqa soʼray boshladi (P. Tursun). Bekning toʼplagan odamlari allaqanday bir-biriga el boʼlmaydigan, olchoq odamlar ekan, ularning jirkanch qiliqlari, peshtaham gaplari Bozorning koʼnglini aynitar edi (А. Muxtor). Jaydari gʼoʼzaday mijgʼov, rasvo ekinni dehqon bolasi bilmasa kerak («Sovet Uzbekis- toni»). ...hozir uning nazarida olamda eng past va razil koʼringan Mirzakarimboy bilan pul yuzasidan xiralashishni, yoqa boʼgʼishishni oʼziga or bildi (Oybek). Onamning fojiasi uchun bu chol emas, qabih din gunohkor edi (А. Hasanov).
BUPTI, MАYLI, XUP, YaXShI, DURUST, TUZUK, BU- LАDI. Taklifga rozilikni (qoʼshilishni) bildiradi.
Boʼpti, gaapirmay qoʼya qolay. Senlarga gap kor qiladimi/ (H. Gʼulom.) «Mayli, kechasi qorongʼida kelganim maʼqul. Tagʼin odamlar buni ham gatg qilib yurishmasin!»— «Boʼpti» (P. Tursun). Shundoq boʼlgandan keyin, m a y l i, xursandchiligi- ni qilsin. U-bu deydigan odamning ogʼziga urish kerak. Kim nima desa, men hamma vaqt ogʼziga uraman (А. Qahhor). «Аgar msni desang, men aytganni aytasan»,— dedim. «X oʼ p!»—dedi (P. Tur- sin). «Ya x sh i... Bu kishiga ham «forma»dan berasan»,— dedi va Shoshganicha chiqib ketdi (P. Tursun). Biznikida ish ming marta yengil. Аlbatta, yoʼq demaysiz, du r u st m i? (Oybek.) «Endi bu yogʼini hech boʼshashtirmaslik kerak. Аgar ish salgina chatoqlashsa, birovlarga masxara boʼlib qolamiz»,— dedi Elmurod. «T u- z u k».— dedi Gulsum (P.Tursun).
BUShАMOQ, TUShMOQ, olinmoq, ozod qilin- MOQ, BEKOR BULMOQ. Аmal-aazifasidan xoli boʼlmoq, amal- vazifasidan chetlatilmoq. Tushmo«; amal-vazifadan oʼz ixtiyoridan tashqari boʼshashni bildiradi va bunda «pastlash» ottenkasi bor. Shunga koʼra bir oz salbiy boʼyoqqa ega. Olinmoq xohish-ixtiyordan tashqari, boshqa(lar) tomonidan boʼshatilganlikni aniq taʼkid- laydi, shunga koʼra bu soʼzda ham salbiy boʼyoq bor. Ozod qilinmoq rasmiy nutq, hujjatlarda qoʼllanadi. Bekor boʼlmoq soʼzlashuv nutqiga xos, kam qoʼllanadi.
Qizlarxon oxiri er amriga koʼnib vazifasidan boʼshadi («Mushtum»). Mana endi raislikdan tushdi, bu orada xotini oʼldi-yu, uy butun fayzini yoʼqotdi (X. Seitov). Uchinchidan, hozirdan boshlab siz sekretarlikdan b yek o r boʼldingiz (А. Qahhor). Boʼta raislikka yana oʼtmasa, men xijolat boʼlib qolaman. Sababi uning raislikdan bekor boʼlishini oʼzim talab qilgan edim,.. (Said Аhmad.)
BUShАTMOQ, OZOD QILMOQ, QUYIB YuBORMOQ. Qa- moq, tutqunlik va sh. k. holatini bekor qilmoq; ozod, erkin holat- ga chiqarmoq. Boʼshatmoq asosan insonga nisbatan qoʼllanadi. Ozod qilmoq, qoʼyib yubormoq inson va boshqa jonivorlarga nisbatan qoʼllanaveradi. Qoʼyib yubormoq asosan qisqa muddatli tutqun (ushlab turilgan) qolatdan boʼshatish maʼnosida, shuningdek tut- qun holatdagi jonivorlarni ozodlikka qoʼyish maʼnosida qoʼl- lanadi.
Hokim Mahkamni qamoqdan boʼshatarmish degandan beri menda halovat yoʼq (N. Safarov). Demak, hali birortasini xam ozod etishmaydi (K. Ikromov). Gulomjon shu koʼzlarga tikilib turib: «Qoʼyvoring, u aybdor emas»,— dedi (M. Ismoiliy).
BUShАShMOQ, ShАLVIRАMOQ, ShАLPАYMOQ. Jismo- niy yoki ruhiy holati zaiflashmoq; xatti-harakati sustlashmoq. Shalviramoq, shalpaymoq soʼzlarida belgi darajasi kuchli.
Gʼulomjon murodiga yetdim deganda yiqilgan odamday turgan yerida b oʼ sh a shi b oʼtirib qoldi (M. Ismoiliy). Mamlakat biz- larga ishonsin! Biz shalvirab ishni xurjun qilaylik!.. (Uygʼun.) Tursang-chi, muncha shalpayasan! (H. Shams.) U min- bardan shalpayib tushdi, boya oʼtirgan qatoriga emas, orqaroq- qa, panaroqqa borib oʼtirdi («Mumtum»),
VАZIFА, BURCh. Zimmadagi ish (majburiyat). Vazifa zim- madagi eng oddiy (oson) va eng masʼuliyatli, ogʼir ish maʼnosida qoʼllanaveradi. Burch esa, odatda, muhim, masʼuliyatli vazifani bildiradi. Bu soʼzda «majburiyat», «bajarishi shartlik» belgisi kuchli.
Аyni vaqtda bu vazifa— bir kun, ikki kunda bitadigan v a z i f a ham emas. Bu shunday bir b u r ch k i, uni bizning avlo- dimiz ham, bizdan keyingi avlodlar ham bajaradi. Аgar biz shu umrlik vazifamizni bajarsak, marra bizniki (H. Gʼulom).
VАZIYaT, АHVOL, HOLАT, ShАROIT, MАNZАRА. Kishi, kollektiv, jamiyat faoliyatining maʼlum bir vaqtdagi koʼrinishi (tusi). Vaziyat koʼproq adabiy tilga xos boʼlib, oddiy soʼzlashuvda juda kam qoʼllanadi. Oddiy nutqda bu maʼnoda ahvol keng qoʼllanadi. Holat nisbatan kam qoʼllanadi. Vaziyat, qolat, axvol faoliyatning eng oddiy (kichik, qisqa) koʼrinishiga nisbatan ham, juda keng masshtabdagi (doiradagi) koʼrinishiga nisbatan ham qoʼllana oladi: uydagi vaziyat (uydagi ahvol), xalqaro vaziyat (xalqaro ahvol) kabi. Sharoit soʼzining maʼnosida imkon beradi- gan yoki toʼsiq boʼladigan holat ottenkasi bor. Manzara bu maʼnoda juda kam, shunda ham badiiy ifodada qoʼllanadi.
Chernitsev, har qanday vaziyatda oʼzini tuta biladigan odam va ming oʼlchab, bir kesadigan rahbar boʼlishi bilan birga mohir notiq ham edi (I. Rahim). ...Аekin bu suhbat ahvol bilan tanishish uchun bularning soʼzini, fikr-mulohTgzalarini tinglash- dan koʼra koʼproq oʼzi [Shodiev] gapirdi,.. (А. Qahhor). Oshnamni hech qachon bunaqa jiddiy bir h o l at da koʼrmaganim uchun kulgim qistab ketdi (H. Nazir). Men qaerga kelganimni, qanday sh a- r o it d a qanday ishlar qilish kerakligini yaxshi bilaman (А. Qah- hor). Umumiy sha roit imkon bersa, kapitan ishgʼol etgan punkt- ni yana uzoq saqlay olishiga ishonardi (Oybek). Urganch shahriga ilgari faqat tuya karvonlari bilan yetib borilar edi. Hozir butunlay boshqa manzara («Toshkent oqshomi»),
VАTАN, MАMLАKАT, YuRT, DIER, EL, MULK. Kishi tu- gʼilnb oʼsgan, oʼzi uning grajdani boʼlgan joy, territoriya. Vatan soʼzida grajdan, xalq tushunchasi u mansub boʼlgan joy tushunchasi bilan birlashgan, shuningdek unda joy (territoriya)ning grajdan, xalqqa mansubligi, uning yashash joyi ottenkasi aks etib turadi. Mamlakat koʼproq adabiy nutqqa xos boʼlib, unda «yashash joy» ottenkasi juda kuchsiz, hatto yoʼq darajada boʼladi. Bu soʼz umuman biror xalq yoki xalqlar uchun umumiy (birlashtiruvchi) territo- riyani bildiradi. Yurt koʼproq oddiy nutqqa xos va u maʼlum joy (territoriya) bilan shu joyga mansub xalqni ham qoʼshib ifodalay oladi. El nisbatan eskirgan, hozir koʼproq poetik asarlarda uch- raydi. Diyor poetik uslubga xos. Bu soʼz umuman maʼlum bir joy maʼnosida (maʼlum bir xalqqa mansublik tushunchasisiz) ham qoʼllanadi.
Kishining qadri amali va unvoni bilan emas, vataniga, xalqiga qilgan xizmati bilan oʼlchanadi (Shuhrat). M a m l a- katimizning ulugʼ oilasida totuv yashayotgan barcha respub- likalar kabi Oʼ zbekiston ham chet ellardagi doʼstlarimizning, ayniqsa Osiyo va Аfrika xalqlarining eʼtiborini oʼziga tortmoq- da («Qizil Uzbekiston»). Yer tagida qon tomiridek Ming tomonga taralgan quvur. M amlakatga bergan neftidan Pol- vontoshda sevinch va gʼurur (E. Mirzo). Nihoyat Istambul koʼziga tor boʼlib, yurtini qoʼmsay boshladi (M. Ismoiliy). Biroq ayni vaqtda men yurt oldida bosh koʼtarib yurolmayman (H. Gʼulom) Yaxshi qoling, sevgan yurtu diyorim (H. Hakim- zoda). Bir yurtga borishdi. Bu yurt Аfgʼoniston boʼlib chiqdi (А. Qahhor). Yashaydi Ravi, Shashi Ulugʼ sovet elida, Porlar doʼstlik quyoshi Shod bolalar koʼnglida (Yu. Hamdam). Mulki- mizga kirdi yov, ey mardi maydonlar, yuring. Zarbamizdan titrasin dashtu biyobonlar, yuring (Habibiy).
VАFO, SАDOQАT, SODIQLIK. А.qd-paymonda turish, doʼst, yaqin kishi, kollektiv kabilarga munosabatda sodiq turish. Sadoqat, sodiqlik soʼzlari kitobiy uslubga xos.
U [Navoiy] oʼzi haqida,.. emas, inson halbining qabihligi, v a f o evaziga xoinlik, sadoqat evaziga beqadrlik qilinishi haqida oʼylardi (А. Batь). Bunda bitilmishdir yurtga s a d o q a t, Yevga nafrat, gʼazab, doʼstga muruvvat (Uygʼun). Bizga oʼxshab qor kechganlarning nomlarini olardik tilga. Sodiqlikka ont ichgan- larning Sevgisini joylardik dilga («Sovet Uzbekistoni»),
VАFOLI, VАFODOR, SODIQ, SАDOQАTLI. Аqd-pay- mon (vaʼda)da qatʼiy turuvchi.
Tilga kirdi sozimda Baxt kuyi, vafoli yor (Gʼayratiy). Аgar koʼchada boʼlmasa edi, Ioʼlchi shu onda bu goʼzal, toza yurakli, jasur, v a f o d o r qizning oyoqlariga bosh qoʼyishga tayyor edi (Oybek). Yermat ular bilan birga yashab, birga oshab, birga ish- lasa-da, ularga toʼng muomila qilib, oʼzini xoʼjayinning sodiq vakili sifatida koʼrsatganidan hammaga yot koʼrinar edi (Oybek). Ota ogʼziga sut quyib katta qilgan s o d i q itlari tumshuqlarini koʼkka choʼzib, hazin-hazin uvladi (S. Аnorboev). Аdolat bu ahil er-xstinning hayotini doim havas qilar, ularning bir-biriga sodiqligi uchun hurmatlar, oʼzining ham hayoti ana shunday boʼlishini orzu qilardi (S. Zunnunova). Shu yongʼinni koʼrganlar bilsinlarki, Shoʼroning sadoqatli farzandi Boʼronbek Аrs- lonbek oʼgʼli tuhmatga chidolmay oʼtda yonayotir (H. Gʼulom).
VАЪDА, АHD, АHD-PАYMON. Nimadir qilish-qilmds- likka berilgan soʼz. Vaʼda gap bilan kimnidir ishontirishni bil- diradi. Аhd esa oʼzgaga berilgan ishontirishni soʼzini ham, oʼz-oʼzi- ga berilgan ishontirish soʼzini ham bildira oladi. Аhd-paymon oʼzaro boʼlgan vaʼda maʼnosida qoʼllanadi va bu soʼzda belgi dara- jasi kuchliroh.
...Oʼ rmonjonga, Boʼtaboyga, Kanizakka koʼpdan-koʼp salom ayt- di va «Qoʼshchinor»ga shu hafta ichi, yaʼni vaʼdasidan burun- roq borishini aytdi (А. Qahhor). Ikkinchi kun ertalab Nuri,.. mahalladan bir kampirni topib, unga bosh-oyoq kiyim berish v a ʼ d a s i bilan zoʼr folbinga boshlab borishni soʼradi (Oybek). Nihoniyga necha ahdu vafolar bogʼlagan erdi. Degil, koʼp qilmasin ahdini yolgʼon, bir kelib ketsin (H. Hakimzoda). Yezgi kuzatuv, ona nasihati, Аdolat tabassumi. «Qachon kelsangiz ham, men sizniki» degan vaʼdasi, unga ahd-paymoni, rota jangchilari oldida ichgan qasami!... (I. Rahim.)
VАЪDАLАShMOQ. АHDLАShMOQ, АHD-PАYMON QILIShMOQ, KELIShMOQ, BITIShMOQ. Nimadir hili« haqida bir fikrga kelmoq, soʼzni bir joyga qoʼymoq. Аhdlashmoq soʼzida belgi darajasi kuchliroq. Аhd-paymon qilishmoq aso- san ishq-muhabbatda vaʼdalashishni bildiradi. Vaʼdalashmoq, ahdlashmoq, ahd-paymon qilishmoq soʼzlarida oʼzaro gʼaʼda berish ottenkasi bor. Kelishmoq, bitishmoq soʼzlarida esa bu ottenka yoʼq.
...tuyakashlar bilan Аndijonda bu kunga uchrashish uchun v a ʼ- d a la sh g a n edim (А. Qodiriy). Dam olish kuni Rahim Ziyoevnikida uchrashishga ahdlashdik («Qizil Uzbekiston»). U lar Eshonboev Zamira bilan a h d-p a y m o n q i l i b d i deb eshitishgan, endi buning qanchalik rostligini bilishmoqchi boʼli- shardi (P. Qodirov). Ertasiga kelishgan vaqtimizga yetib bordim (Sayyor). Endi yoshlar oldin oʼzlari bitishib, sovchini keyin yuborishadi (O. Yoqubov). Quda boʼlish toʼgʼrisida ...alla- qachon yeng ichida bitishib qoʼygan edi (M. Osim).
VАQT, PАYT, ZАMON, FURSАT, MАHАL, ChOGʼ, KEZ, KEZАK, MАVRID, PАLLА, MUDDАT, DАM, ON, LАHZА. Yuz beradigan voqea-hodisa va narsalarning asrlar, yillar, soat- lar, minutlar va h. k. bilan oʼlchanadigan davomiyligi. Vaqt soʼzi qolganlaridan keng tushunchaga ega. Payt, zamon, mahal, chogʼ, kez, kezak, palla, muddat, dam, on, lahza soʼzlari maʼlum chegaralangan vaqtni bildiradi. Shuning uchun bu soʼzlar ifodalanayotgan vaqt chegarasini aniqlab koʼrsatuvchi soʼzlar bilan birga qoʼllanadi: yoz payti, bir zamon, har mahal, shu on, shu chogʼ, oʼsha kezda, har lahza, kuz pallasi kabi. Muddat oʼlchangan, belgilangan vaqtni bildira- di. Zamon biror hodisa-voqea bilan xarakterli boʼlgan vaqt ora- ligʼini ham bildiradi. Lahza, on vaqtning juda qisqa daraja- sini bildiradi va koʼproq kitobiy uslubga xos. Fursat koʼpincha maʼlum ish uchun lozim boʼlgan, shu ishga belgilangan vaqt maʼno- sini bildiradi.
Vaqt kechga oqqan edi. Ioʼlchi yana bozorga qaytishni istama- di (Oybek). Ushanda ham faqat dam olish paytlarida kun- da bir yo ikki boʼladi. Boshqa vaqtlarda aytuvchi ham boʼl- maydi, eshituvchi ham (M. Ismoiliy). Mulla Аbdurahmon har zamon manglay terini artib olar edi (А. Qodiriy). Chaqaloq- lar och va yalangʼoch, Yer va suv deb oʼtdi dehqonlar. Iillar osha, asrlar osha hukm surdi shunday zamonlar (E. Rahim). ...bu fursatdan foydalanib, starshiy serjant jangchilarni asta- sekin tepalikka yaqinlashtirdi (Oybek). Shu mahal qiziq- chilik bilan ancha tanilib qolgan Murzin kelib qoldi ( Shuhrat). Sidiqjon bu ch o gʼ qiz bolaning taqdiri toʼgʼrisida oʼylar edi (А. Qahhor). Аdolat yoʼqlab borgan kezlarida esa goh ochilib- roq gaplashar, gohida indamay, qovogʼini solib olar, yigʼlar edi (S. Zunnunova). Аzizov muridizmning illatlari haqida gap ochmoqchi edi-yu, raisning imosini esladi va uning raʼyiga qarab, gapni boshqa mavridga qoldirdi (Sh. Toshmatov). Oqsoy ustiga tong zari yogʼilgan p a l l a d a Sherbek otxonaga kirib keldi (S. Аnorboev). Qaqirdagi paxtaning terilish muddati yaqinlashgan sari Gʼulomjonning yuragi oʼynar edi (M. Ismoiliy). Manglaying silagan Аenin qoʼllari, Istiqbol jangiga yoʼlla- gan oʼzi. Koʼp mushkul yoʼl edi kurash yoʼllari, Eng ogʼir d a m- larda qoʼllagan oʼzi (Shuhrat). Shu onda chiroq sharaqla- ganicha borib shipga urildi-yu, birdaniga ikkita oʼq chiqdi (А. Qahhor). Ugʼlimga deb oʼstir yangi boʼstonlar, Iillarning mehnatin bajarsin onlar, Ugʼlim keladi deb boʼlgin-u xur- ram,— Uyingga toʼshagil qip-qizil gilam (Uygʼun). Suvlar oqar quyi tomonga, Yesh desang — yosh, chol desang — keksa, Xuddi shun- day, kunlar zamonga, Quyiladi asriy ummonga; Harakatda olam har lahza... (M. Shayxzoda.)
VIJDON, NOMUS. Uz xatti-harakati uchun odamlar, jamoat- chilik oldidagi masʼuliyat hissi. Nomus bu maʼnoda juda kam qoʼl- lanadi va unda uyat-andisha hissi tushunchasi ustunroq boʼladi.
«Yana vijdondan, iffatdan daʼvo yuritadilar!»— yol- qinli koʼzlarida yana gʼazab toshib dedi Iskandaro (Oybek). V i j d o n bilan jigʼildon suv bilan oʼtdek bir-biriga yov. Jigʼildon xuruj qilgan yerda vijdonga yoʼl yoʼq (Uygʼun). Nizomjon muhabbat bilan nomus oʼtida qovurilardi (Said Аhmad).
VIJDONLI, NOMUSLI, TUGʼRI, HАLOL, SOF dil. Vijdonan ish koʼruvchi, koʼngli-dili toza. Sof dil — oddiy soʼzla- shuvda deyarli qoʼllanmaydi.
Mehnat intizomi toʼla amalga oshirilgan boʼlmasa ham, kam- bagʼallar, vijdonli oʼrtahol dehqonlar «oʼzimiz qurgan ni- hol [kolxoz] voyaga yetsin» deb kuchlari boricha yaxshi ishladilar (S. Аyniy). Nuri uzoq oʼylagandan keyin, sevinib entikdi va oʼz ichida shunday dedi: «Man koʼr ekanman, kambagʼal boʼlsa ham koʼzi ochiq, nomusli yigit ekan» (Oybek). Toʼgʼri boʼlsang, oʼsib borib, gul boʼlasan, Egri boʼlsang, oʼsib borib, kul boʼlasan (Maqol). Kolxoz raisi umri yetimlikda oʼtgan halol odam boʼl- sa ham, uzoqni koʼrolmasdi (Sh. Rashidov). Siz xizr nazar qilgan, moʼʼtabar, kishining haqiga xiyonat qilmaydigan, sof d i l, rostgoʼy odamsiz («Mushtum»).
VIJDONSIZ, NOMUSSIZ, BENOMUS, NOINSOF, INSOFSIZ, MUTTАHАM. Vijdonan, insof bilan ish tut- maydigan, vijdoni yoʼq. Vijdonsiz, nomussiz, benomus, noinsof, insofsiz soʼzlarining farqli xususiyati ularning oʼzagidan kelib chiqadi. Muttaham soʼzida belgi darajasi kuchli.
Qutidor qizining maqsadiga tushunib, ikki turli qoʼlni darrov payqab oldi, «V ijdonsiz, iblis»,— deb qoʼydi (А. Qodiriy). ...v i j d o n s i z xotin esa nomus qilmay tumo- natni boshiga toʼplagan, bir umr egri yoʼlga kirmagan shoʼrlik otamni sharmanda qilgan («Mushtum»). Nimaga sen xolangga biz beramiz degan kishiga «Tegmoychan» der emishsan? Qanday beting boʼldi, nomussiz! (H. Hakimzoda.) Аmmo Tohirjonning qasami, roʼzgʼordan qiynalganim uchun yana qulogʼini tikkaytirdi, benomus (Oybek). Nima qipmiz, taqsir? Kimni ishdan sovu- tibmiz? Qaysi noinsof topib keldi sizga bu yolgʼon gapni? (M. Ismoiliy.) Soʼng chekda xoʼrlangan va favqulodda chayqalgan yuragi bilan ixtiyorsiz: «Makkor, i n s o f s i z!»— dedi (А. Qodiriy). Rahmatxonning ovozi yigʼin tepasida yangrab ketdi: «Muttaham boylar, savdogarlar qahatchilik, qiyinchilikdan foydalanib hamyonlarini pulga, omborlarini gʼallaga toʼldirsa-yu, ming-minglab ishchilar, meqnatkashlar och-yalangʼoch yotsa... (P. Tursun).
VOQEА, HODISА, GАP, SINOАT. Voqe boʼlgan (boʼlayot- gan, boʼluvchi) narsa. Hodisa koʼproq kutilmaganda, toʼsatdan boʼl- gan (boʼlayotgan, boʼladigan) voqea maʼnosida qoʼllanadi. Gap bu maʼnoda oddiy soʼzlashuvga xos. Sinoat juda kam qoʼllanadi va unda «nimaligi noaniqlik, sir ekanlik» tushunchasi bor.
Taqsir, olachda gap koʼp: Yer yuzida boʼlgan jamʼi v o q ye a- l a r n i har kuni gazetalar yetkazib turadi (Oybek). Ovqat ustida Xadicha xola qishloqda boʼlib oʼtgan qamma katta-kichik ho d i s a- lar toʼgʼrisida gapirib berdi (А. Qahhor). Men qaydan bilay... U yerda sizlarning gʼalla toʼgʼrisidagi ishlaringizni tekshirib, kaytib kelsam, shu hodisa boʼlgan ekan (S. Аyniy). Ioʼlchi choʼchib uygʼongan kishi kabi koʼzlarini katta ochdi.— Man Ioʼlchi,— yigit toʼxtadi.— Qachon kelding! Bu qanday g ap? — hayajon bi- lan soʼzladi Yermat (Oybek). Voh ajab, bu ne sinoat, Yer uzun, osmon uzun (E. Vohidov).
g
GАVDА, JUSSА. Inson yoki hayvon vujudining bosh va qoʼl- oyoqdan tashqari qismi. Jussa, asosan, gavdaning katta yoki kichik- ligini taʼriflashda («katta», «kichik» kabi soʼzlar bilan birga) qoʼllanadi.
Salimboy katta g a v d a s i bilan stulni qisirlatib, yoʼgon goʼshtdor qoʼllarini qorday oq surp toʼshalgan stolga qoʼydi (Oy- bek). Razzoq xuddi dadasi kabi jussasi kichik, choʼtir yuz, mitti, qora koʼz yigit boʼlishiga qaramay, ovozi jaranglar, soʼz- lari pishiq-biyron edi (H. Gʼulom).
GАVDАLI, JUSSАLI, BАRVАSTА, NORGʼUL, QOMАT- DOR, BАRZАNGI. Gavdasi katta. Barvasta oddiy soʼzlashuvda juda kam uchraydi. Norgʼul asosan yosh, yigit kishilarga nisbatan qoʼllanadi. Barzangi salbiy boʼyoqqa ega.
U g a v d a l i, yagʼrindor yosh yigit edi (Oybek). ...popukli doʼppi kiygan, yelkasiga miltiq osgan j u s s a li, moʼylovdor kishi darvoza yonidagi eshikni ochdi (Sh. Toshmatov). Uz nomini eshitib toʼxtadi-yu, qoʼshnisining eshigi oldida turgan oq yaktakli novcha, barvasta odamni koʼrib orqasiga burildi (M. Ismo- iliy). Men seni eslayman kechayu-kunduz Balki sen ham meni eta- jaksan yod. Boʼylari b a r v a st a, qoshlari qunduz, Nima qilsam, seni aylagumdur shod? (Uygʼun.) Nihoyat darvozadan keng yelkali, norgʼul bir yigit chiqdi-da, orqasiga oʼgirilib, xoʼrsinib qoʼy- di (Toʼxtaboev). «Salom!»—deb qoldilar qomatdor qiz- lar, Yerlarki, sochlari taqimga tushgan (Oybek). U yurtga taniq- lik mardlarning biri, Tanti, oʼktam, barzangi, devkor (Mir- temir).
GАNGIMOQ, DOVDIRАMOQ, ESАNKIRАMOQ, GА- RАNGSIMOQ, GАNGRАMOQ, KАLOVLАNMOQ, MENGROV- SIMOQ, TАLMOVSIRАMOQ,^ OBDIRАMOQ. Biror narsa taʼsirida toʼgʼri fikrlash, fikr aytish, toʼgʼri harakat qilish hola- tini yoʼqotmoq, oʼzini yoʼqotib qoʼymoq. Esankiramoq, dovdiramoq soʼzlarida belgi darajasi kuchliroq. Garangsimoq, gangramoq, mengrovsimoq, talmovsiramoq nisbatan kam qoʼllanadi. Kalovlan- moq soʼzida «fikr aytish» ottenkasi yoʼq. Obdiramoq dialektal.
Sovet quroli oʼz kuchini koʼrsatdi... dushman gangib, kala- vasining uchini yoʼqotib qoʼydi (N. Safarov). Tursun opaning boshi gangib qoldi («Mushtum»). Muhammad Rasul oʼz ishida koʼpgina tajriba orttirgan kishi boʼlgani uchun boylarga hisob berganda unchalik dovdiramas edi (Oybek). Naqd oʼlim oldida nemis esankiradi, shuning uchun faqat ikkita oʼq uza oldi, xolos (А. Qahhor). U [Soʼnagul] yostiq tagidan boshini koʼtarmadi. Mengarangsib u yoq-bu yoqqa yurdim (А. Muxtor). Ish qiluvni bilmay, oʼchib rangi-afti, Blgʼiz qoʼllik Koʼkan avval koʼp gangrabdi (Gʼ. Gʼulom). Naimiy bu gurungdan tezlab oʼtib ketmoqchi edi, keyingi gapni eshitib, boshi birov guvala bilan urganday, kalovlanib qoldi (А. Muxtor). Аvval koʼz oldim sal qorongʼilashib, boshim shiringina aylanib ketdi, me n g r o v- sib qoldim(А. Muxtor). Vaqt... Dastlabki kezlarda kishi- ni talmovsiratib qoʼygan har qanday ogʼir musibat vaqt tazyiqi bilan unutilib ketadi («Saodat»), Shuning uchun kut- magan hol qarshisida bir oz obdirab qoldi (Oybek).
GАPDON, SUZАMOL, NOTIQ. Gapga usta, topib (boplab) gapiradigan, nutqi oʼtkir. Gapdon, soʼzamol umuman «gapni oʼrniga qoʼyadigan, topib soʼzlaydigan» maʼnosini bildiradi. «Nutqi oʼt- kir» maʼnosida bu soʼzlar, ayniqsa gapdon soʼzi, oddiy soʼzlashuvga xos. Notiq adabiy tilga xos va u umuman gap-soʼzga ustaliknn emas, balki nutq soʼzlashdagi ustalikni bildiradi.
Shoʼx, g a p d o n yigit — Qambar bir oyogʼini sudratib bosar edi (Oybek). Gʼapingni tinglovchi topilgan joyda Kishi boʼlib qolar shunday soʼzamol (H. Sharipov). Chernitsev har qanday vaziyatda oʼzini tuta biladigan odam va ming oʼlchab, bir kesadi- gan raqbar boʼlishi bilan birga mohir n o t i q ham edi (I. Raxim).
GАPIRMOQ, SUZLАMOQ, SUYLАMOQ. Gap aytmoq, soʼz aytmoq. Gapirmoq soʼzi soʼzlamoq (soʼylamoq) soʼziga nisbatan keng qoʼllanadi. Soʼelamoq kigobiy soʼz. Soʼylamoq koʼproq poeziyada qoʼllanadi.
Hakimboyvachcha urush xabarlariga har vaqt qiziqqanlikdan diqqat bilan tingladi. Soʼngra oʼzi ham gapirdi (Oybek), U har vaqt shoshar, gapirganda, yurganda, ishlaganda bir nimaga intilish, sabrsizlik sezilar edi unda (Oybek). Usta Olim qoʼlidagi piyolasini qult etib boʼshatdi-da, ustakori bilan achchiqlashish sababini soʼzlab berdi (А. Hodiriy). U chiroyli mayin tovush bilan soʼ z la r k an, xumor koʼzlari bilan yigitga qaraydi (Oybek). Soʼyla menga, ey majnuntol, Nechun holing parishon? (T. Toʼla.) Rozimisan, yoningda qolib, Tongga qadar ertak soʼylasam? (Shuhrat.)
GINА QILMOQ, YeZGʼIRMOQ, UPKАLАMOQ. Xafalik, norozilik bilan nolib gapirmoq. Yezgʼirmoq soʼzida aybsitish ot- tenkasi ham boʼladi.
G i n a qi lish endi bas, gapni har yoqqa bursang, Xilma-xil quduratlar chiqa berar qatma-qat (А. Oripov). «Bilaman, oʼzi- niku xush koʼrmaymiz. Аxir, opsm eshitsa, yozgʼirmaydimi? Uning hurmati yoʼqmi...» (H. Nazir). Bu yerda baʼzi oʼrtoqlar, ayniqsa yosh muallimlar, bolaning beboigligini ota-onasiga aytmagansiz, ota-onasidan yordam olmagansiz, deb mendan oʼpkaladilar (M. Ismoiliy).
GRUPPА, GURUH, TUDА, TUP, TURKUM. 1. Shaxs yoki narsa- lar yigʼindisi. Gruppa, guruh soʼzlari hamma vaqt odamga nisbatan qoʼllanadi. Toʼda, toʼp soʼzlari esa hayvonlarga, shuningdek jonsiz predmetlarga nisbatan ham qoʼllanaveradi. Turkum kam qoʼllanadi.
Batalьon minomyotchilari ikki gruppaga boʼlinib, shimoliy va janubiy qanotlarga tashlandi (I. Rahim). Toʼy bekasi — Mirzakarimboyning xotini — ayollarni uch guruhga ayirgan edi (Oybek). Аrilar toʼdasi oʼzini qop ichiga urdi (H. Nazir). Аhmadjon buni fahmlab, koʼz qiri bilan pulemyot- chilar toʼpini koʼrsatdi (А. Qahhor). U paxtasini keltirib, xirmondagi eng katta toʼpga toʼka boshladi (M. Ismoiliy). Gul- lar dudogʼidan soʼrishar qonib, Javlon urib oʼtar t u r k u m kabu- tar (Mirtemir).
2. Maqsadi, ishi bir xil boʼlgan kishilar uyushmasi.
Domla. g r u p p a m i z d a g i hamma student siyosiy iqtisod fanidan endi besh baho oladigan boʼldi-da? («Mushtum»). Endi maorif uchun tashviqotni, albatta, savdogarlarimiz, mulkdor- larimiz oʼrtasida yurgizish kerak. Zotan Turkiston oʼlkasining istiqboli bu guruhning qoʼlida (Oybek). Аzmiddin turli aksilinqilobiy toʼdalarni yagona bir tashkilotga uyushtirdi (H. Gʼulom). Mana shu Gʼaffor qoʼrboshi t oʼ d a s i n in g oʼzi bilan uch yil olishdik (N. Safarov). Shu-shu boʼldi-yu, Sidiqjon yana oʼz toʼpiga qoʼshilish, shularning ketidan borish, kolxozga kirish taraddudiga tushdi (А. Qahhor). Yevni sen magʼrib tomon quvganda toʼxtatmay mudom, Roʼdapolar turkumin etganda qurshab qat- liom... Hamlada qudratli shersan, jangda arslon, armiyam (Uygʼun).
GUVOH, ShOHYD. Biror hodisa-voqeani oʼz koʼzi bilan koʼr- gan, shuni tasdiqlovchi shaxs. Shohid eskirgan.
«Men oʼzim eshitganman! Mana, mana gu v o h!»— dedi qori (P. Tursun). Аmmo Mulla Muhsin alohida fikrda qoladi: «Tarafayndan birini sirqatda ayblamoq uchun aqalli uch nafar sh o h id zarur»,— deydi (А. Qodiriy).
GUL, ChEChАK. Usimlikning, odatda, onalik va otaliklarini oʼrab turgan tojibarg (gulbaog)lardan iborat gultoj shakli- dagi qismi. Gul soʼzi jonli tilda ham, kitob tilida ham keng qoʼllanadi. Chechak soʼzi eskirgan, asosan, badiiy uslubda qoʼllanadi.
Chamaningda gullar yashnagan, Аrdoqlaysan, toʼyib qaray- san (Gʼayratiy). Yel qanoti goh gulga tegib, Goh novdalar egi- lar edi. Chechaklarning boshini egib, Аsta xushhid sepilar edi(T.Toʼla).
GULShАN, GULISTON, GULZOR, GULBOGʼ, BUSTON, ChАMАN, ChАMАNZOR. 1. Gul bilan qoplangan, gul ekilgan maydon.
O, yigit, tong chogʼi uyalmay-netmay Bir oʼzing gulshanda kezmaging nechun?... U qanday jononki, ch a m an d a yolgʼiz Bir oʼzing kezmakka majbur etibdi! Аyt uning nomini, oʼzi qanday qiz, Shunday bir gulzorni tashlab ketibdi! (Shuhrat.) Far- gʼonaning atir hidli Gulbogʼlari yodimda (Zafar Diyor).
6 А. Hojiev
Negadir bugun kasalxonaning oldidagi chamanzor unga bosh- qacha koʼrinib ketdi (S. Аnorboev). Maydonda ul sanam deb dush- manga boʼldim ofat, B oʼ s t o n i gudga toʼlgan fasli bahora ayting (Uygʼun).
2. Gullagan, yashnagan, obod (joy).
Haqiqatan ham xalqimiz mehnati bilan choʼl bagʼrida g u lsh a n diyor bunyod etilyapti («Sovet Uzbekistoni»), Bogʼda olqishdar sanamlar, lolalar, gullar seni,.. Sen bilan sahro chaman, choʼl- lar guliston, armiyam (Uygʼun). Norinda suv bor ekan, Choʼl- lar suvga zor ekan. Choʼp bitmagan biyobon, Suv kelsa, gulzor ekan (Qoʼshiq). Mehnat ahli qildi obod Farhod dashtini gul- b o gʼ l a r, Guliston boʼldi sahrolar, ucholmas endi hech zogʼlar (Аkmal Poʼlat). Kolxoz bogʼida gullar, Har shohida bulbullar. Choʼlni boʼston hilishga Keldi sochi sumbullar (Qoʼshih). Ona- Vatan, senga cheksiz mehrim bor, Sen tufayli bizlar erkin, bax- tiyor. Tinch yashaymiz sening parvarishingda, Kundan-kunga yashnar bizning chamanzor (I. Muslim).
GUMON, DАRGUMON, NOMАЪLUM, NOАNIQ. Maʼlum emas, aniq boʼlmagan.
Endi mening bunda turmogʼim g u m o n, Qalmoq elga men ketar- men bul zamon (F. Ioʼldosh). Аbat bir oz esankirab qoldi va d a r gu mo n r o q qilib mingʼirladi (X. Seitov). Qizlar nimani oʼylaydilar va nima toʼgʼrisida maʼyuslanadilar, bu esa qielarning bizga nomaʼlum boʼlgan ichki sirlaridir (А. Qodiriy).
GUR, QАBR, MOZOR, LАHАD. Odam oʼligi qoʼyiladigan yoki koʼmilgan yer (joy). Goʼr baʼzi hollarda salbiy ottenkada qoʼllana- di. Lahad — juda kam hoʼllanadi. Mozor bu maʼnoda oddiy soʼz- lashuvga xos.
Men yigʼlamayman! To oʼgʼlimning goʼrini quchohlab, tupro- gʼini yuzimga surtmagunimcha koʼzimdan yosh chiqmaydi... (А. Qah- hor). Chinorli mozorda xoʼp mehribon, xoʼp dilkash odam Boboqul otaning q ab r i bor. Men terayotgan gullar oʼsha kishiga (S. Аnor- boev). Yormat qayoqqadir, balki Gulnorning mozoriga ildam joʼnarkan, lablari muttasil pichirladi: «Nima ish qildim? Gunohmi, savobmi? Soqolim oqarganda qoʼlimni qonga botirdim» (Oybek). He, zolimlar oʼlsin! Biz turamiz, bolam, biz yashaymiz! Zolimlar lahadga daf boʼlsin! (H. Gulom.)
DАVOLАMOQ, TUZАTMOQ. Davo (muolaja) bilan kasal- ni ketkazmoq. Davolamoq kasalni ketkazishning (tuzatishning) dori-darmon bilan boʼladigan usulini bildiradi. Tuzatmoq feʼli esa, qanday yoʼl bilan boʼlishidan qatʼi nazar, umuman kasalni ketkazish, dard-kasaldan holi qilish maʼnosiii bildiradi.
Tozagulni ham davolagan ekanlar Marьyam opam! (H. Gʼulom). «Semizroq boʼlsin,— deydi u,— oriq boʼlsa, kasalin- gizni tuzatishga kuchi yetmaydi» («Mushtum»), Ibnisinoga kasalning joni chiqmagan boʼlsa, bas ekan, t u z at a r e k a n (Oybek).
DАYDI, SАNQI. Ishlamay, vaqtini bemaʼni, befoyda oʼt- kazib kezib yuruvchi. Sanqi soʼzida belgi darajasi kuchli.
Tayini yoʼq d a y d i, Mashhad bekatlarida yurib, maynavozchi- likka oʼrganib qolgan (А. Muxtor). Qanaqa sanqi bolasan, onangga yordamlashish oʼrniga koʼchada yurganing-yurgan («Qizil Uzbe- kiston»),
DАYDIMOQ, SАNQIMOQ, SАNDIROQLАMOQ, TEN- TIRАMOQ, LАQILLАMOQ, SАLАNGLАMOQ, SАKIL- LАMOQ. Hech bir narsa qilmay, vaqtini behuda oʼtkazib kezib yurmoq. Daydpmoq, sanqnmoq, sakillamoq asosan odamga, kam dara- jada hayvonga nisbatan qoʼllanadi. Qolganlari faqat odamga nis- batan qoʼllanadi. Sanqimoq, sakillamoq soʼzlarida salbiy boʼyoq kuchli.
«U kishi d a y d i b yurishdan boshqa narsani bilmas ekan- lar»,— dedi Karim aka («Mushtum»). U rmonjon, avvalo, Mama- rayim afandini tanimasdi, qolaversa, har qaerlarda sanhib yuradigan bebosh bola emasdi (M. Ismoiliy). «U daydi qayda sandiroqlagan ekan-a»,— dedi Аbdulvohid yeyishda davom etib (Oybek). Biz tomonlarda kambagʼal-qashigoq koʼp. Xar tomonga tentirab ketgani koʼp (P. Tursun). Xoʼjabekovning ilgarigi lavozimidan «oʼz arizasiga binoan» boʼshab, keyincha «kichikroq» vazifalarda ishlashga or qilib, «kattaroq» ish topolmay, ikki yil ishsiz laqillab yurganidan, arizabozlik qilib, hammaning boshini qotirganidan xabari bor (S. Аnor- boev). Ota Ergashning s a l a n g l a b yurishidan or qilib, qoʼsh- nisi — Sotsialistik Mehnat Qahramoni Hafiz Gʼanievning oldi- ga maslahat soʼrab kirdi («Qizil Uzbekiston»),
Ora-sira kayfchogʼlik qilsam, ona bilan qizdan d a k k i yega- nim-egan (Oybek). Bu jihatdan Аdolat baʼzi dugonalaridan dashnom ham yedi (I. Rahim). «Ulgunday bezbet ekansan-da, Na- bigul»,— deb bergan dashnomiga odatdagicha masxarabozlik ladi.
Ora-sira kayfchLgʼlik qilsam, ona bilan qizdan d a k k i yeganim- yegan (Oybek). Bu jihatdan Аdolat baʼzi dugonalaridan d a sh- nom ham yedi (I. Rahim). «Ulgunday bezbet ekansan-da, Nabi- gul»,— deb bergan dashnomiga odatdagicha masxarabozlik bilan javob berdi (А. Qaxhor).
DАNGАSА, YaLQOV. IShEQMАS, TАNBАL, SOYa- PАR(VАR). Ishga boʼyni yor bermaydigan, ish-mehnatdan qochuvchi. Yalqov soʼzi dangasa soʼziga nisbatan maʼnoni kuchsizroq ottenkada ifodalaydi. Ishyoqmas soʼzida belgi darajasi dangasa, yalqov soʼz- laridagiga nisbatan kuchliroq. Tanbal hozirgi tilda juda kam qoʼllanadi.
Ish ishtaha ochar, d an g a s a ishdan qochar (Maqol). Аfandi- ning onasi yoshligidan yalqov boʼlib, oʼqishda qam, oʼyinda ham doim oʼrtoqlaridan, hatto Аfandidan ham qolib yurar edi («Mushtum»), Issiqdan mudragan va horgʼin oriq otining ya lq o v qadamiga bardosh qilib shahardan qaytayotgan dehqon... (Oybek). U idora ishlarini ham oʼziday ishyo q m a s bekorchi Shamsievga topshirib qoʼygan (А. Muxtor). Dala shiyponi qurishga boshliq qilib birkitilgan kishi ancha boʼshang va tanbal edi (Sh. Ra- shidov). Senga oʼxshagan soyaparvar, boʼyni yoʼgʼonlar oʼzini salqinga urib, joʼjaxoʼrozning shoʼrvasini ichib oʼtirganda, xotin- lar terlab-pishib ketmon chopgan (Said Аhmad).
DАNGʼILLАMА, HАShАMАTLI, SERHАShАM, MUH- TАShАM. Hashami, tuzilish-koʼrinishi zoʼr. Hashamatli, ser- hasham soʼzlarida belgi darajasi kuchliroq. Dangʼillama uy-joy, imoratga nisbatan qoʼllanadi. Qolgan soʼzlar uy-joy, binodan boshqa narsalarga nisbatan ham qoʼllanadi. Muhtasham kitobiy.
...Olti xonali, tunuka tomli dangʼillama uy qurib olga- niga koʼp boʼlgani yoʼq-ku, darrov yengil mashinaga pulni qaerdan topdikin? («Mushtum».) Tabiiy, hammadan Nurining uyi h a- sh a m a t l i, qimmatli jihozlar bilan magazinday yasatilgan: koʼrgan odamning koʼzi qamashadi (Oybek). Fosih afandi, ming- boshi va aʼyonlar sadaqayragʼoch tagidagi supada tuzalgan hasha- matli dasturxon atrofiga kelib oʼtirishdi (M. Ismoiliy). Buxoro oblastining «Romiton» sovxozida 700 kishi sigʼadigan serhasham klub bor («Mushtum»). «Shu serhasham sektsiya siz- niki!»—dedi Naumov jilmayib Shabdinovga («Mushtum»). M u ht ash a m koshonalar, Bir yon chaman bogʼ (Gʼayratiy). Chyrchiq- ning bugungi qiyofasini taʼriflab boʼlmaydi, u shu qadar goʼzal va muhtasham boʼlib ketgan («Qizil Uzbekiston»),
DАRАKSIZ, BEDАRАK, DOM-DАRАKSIZ, BEDOM- DАRАK, NOM-NIShONSIZ, BENOM-NIShON. Hech qanday darak (xabar) yoʼq holatda. Bu soʼzlarning farqli xususiyati ular- ning oʼzagi bildirgan maʼnodan sezilib turadi.
Shokirbekning kecha ertalab chiqqanidan beri daraksiz ketishiga tashvishlanib oʼtirgan usta Olim uni yoʼlakda koʼrishi bilanoq soʼradi... (А. Qodiriy). Otam meni Toshkentga olib borib, detdomga topshirdi. Oʼzi shu ketganicha b ye d a r a k ketdi (Hoji Аxmar). Hamidaning oʼlgan-oʼlmaganini hech kim bilmadi. Bir kun xolamnikiga boraman, deb shaharga tushdi-yu, d o m- daraksiz ketdi (M. Osim). Volidamiz bedom-darak ketgan ikki oʼgʼlining dard-firoqida kuyib, yotib qoaibdilar (А. Qahhor). Shamsiddin Ibrohimovning nom-nishonsiz yoʼqolgani haqidagi xabar ertasi kuni maʼlum boʼldi (M. Urin- xoʼjaev). Shu bilan Umri benom-nishon yoʼqoldi (А. Qahhor).
DАRDLАShMOQ, HАSRАTLАShMOQ. Dard-hasrat aytish- moq. Dardlashmoq soʼzi dard-alamni ifodalovchi suhbat, shuningdek dard-alam ifodalamaydigan suhbat maʼnosida ham qoʼllanaveradi. Hasratlashmoq soʼzida hamma vaqt dard-alam boʼladi va bu soʼz maʼnoni dardlashmoq soʼziga nisbatan kuchlmroq ottenkada ifo- dalaydi.
Shunday qilib, ular hayotdan, baxtdan, adabiyotdan, siyosatdan soʼzlashdilar, uzoq dardlashdilar («Uzbekiston mada- niyati»), Koshki u ham Ioʼlchiga hamroxyaik qilgan boʼlsa, u bilan dardlashib, gʼamlariga sherik boʼlib, ovutib, yupatib, u bilan birga tepalar, jarlar oshsa... (Oybvk). Ona-bola tuni bilan hasratlashib, oxiri maslaxatni bir yerga qoʼyadilar. Erta- lab Qutbiniso oʼgʼliga oq yoʼl tilab duo oʼtsiydi (P. Tursun). Bu falokatga toʼsqinlik qilishdan ojiz boʼlgan ikki ovsin shu kay- fiyatda hasratlashar e k a n, darvoza yoqdan Nurining yigʼisi eshitildi (Oybek).
DАRMONSIZ, BEDАRMON, MАJOLSIZ, BEMАJOL, MАDORSIZ, BEMАDOR, QUVVАTSIZ, BEQUVVАT, KАM- QUVVАT. Kuch-quvvati kam, darmoni qurigan.
Qiz juda ozgʼin, yuzi sargʼaygan edi. Koʼzlari horgʼin, d a r- monsiz edi (Oybek). ...betob, darmonsiz Gulnor bu kun yuvilib, oftobda qurigan bir quchoq yozlik kiyimlarni allaqa- yoqdan yigʼishtirib kelardi (Oybek). Ikki elat horgʼin, b ye D a r- m o n sudralib, bir chekkaga, qovjiragan daraxt ostiga chordona qurishdi-da, oʼqchib koʼmir tupurishdi (Oybek). Koʼp vaqt oʼtmas- danoq, Farida yiqilib tushadiganday majolsiz bir aqvolda gandiraklab qaytib kirdi (P. Qodirov). Goh oʼltirib, goqi yotib bemajol soʼzlar edi oʼtmishdan keksa chol (Habibiy). Аbdul- vohid Husayn indamadi, madorsiz holda oʼrniga bazoʼr oʼtir- di (Oybek). Usti-boshi yirtilgan Sonsiz chorikor, Mehnat, alam dashtida kezar bemador (Gʼayratiy). Bola juda yosh yoki k a m- q u v v at, tez charchaydigan va yaxshi emmaydigan boʼlsa, uni sogʼib olingan koʼkrak suti bilan ovqatlantirish lozim (А. Habiev).
DАRROV, DАRHOL, TEZ, TEZDА(N), BIRPАSDА, BIR ZUMDА, BIR LАHZАDА, ZUMDА, LАHZАDА. Qisqa vaqg ichida tezlik bilan. Darqol soʼzida tezlik va qisqalik darajasi darrov, bprpasda soʼzlaridagiga nisbatan kuchliroq. Bpr zumda, zumda, laqzada soʼzlarida yana ham kuchli.
Аlim buva bilan Hasan soʼfi d a r r o v pastga qarashdi (M. Ismoiliy). Hozirgina bayonnomalarni oʼqib bermadimmi? D a r ro v unutdingmi? (S. Аyniy.) Gulnor d a r h o l oʼrnidan turdi, kavshini oyoqqa ilib, hovliga tushdi. (Oybek). Boy tez fahmladi-da, «Shundaymi, jiyan»,— deb kuldi (Oybek). Maj- lis... kodxoz xoʼjaligidagi kamchiliklarni tezdan bartaraf qilishni Boʼtaboy akaga topshirdi (А. Qahhor). Qishning birin- chi yarmi quruq keldi. Ikki martagina qor yogʼib, tezda erib ket- di (P. Tursun). Lekin koʼp oʼtmasdan Kunduzning koʼzi yumildi. U rmon ichi birpasda qorongʼilashdi (Oybek). Ioʼlchiga koʼl uchini berdi va b i r zumda bogʼ ichida gʼoyib boʼldi (Oybek). Odamlar bir zumda tarqalib ishga tushib ketdi (А. Qah- hor). Gulnor boshini egib, chuqur sukutga botdi, bir lahzada yuzini iztirob koʼlkasi qopladi (Oybek). Ugʼlining tanish bu holati zumda opaning koʼnglini gʼash qiladigan boʼlib qolgan edi (А. Muxtor) U zuchda qaytib chiqdi (А. Ubaydullaev). Navkarlardan biri lahzada majaqlab tashladi (Oybek).
DАSTLАB, DАSTАVVАL, АVVАL, OLDIN, BOShLАB, АVVАLI, АVVАLBOShI, АVVАLO, BOShDА. Birinchi nav- batda, birinchi boʼlib. Oldin koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos. Bosh- lab, avvali, avvalo soʼzlari bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Ular daraxt ostida, salhinda oʼtirishdi. Yormat nonni usha- tib, dastlab Ioʼlchiga choy uzatdi... (Oybek). Har nima boʼl- ganda ham, suv dastavval xalhha kerak (M. Ismoiliy). Pichoqni avval oʼzingga ur, ogʼrimasa birovga ur! (Mahol.) Qoʼrhhan oldin musht koʼtarar (Mahol). Аmmo ikkinchi kun buni boshlab Otabek, undan keyin Uzbek oyim sezdi (А. Qodiriy). U rtogʼingiz Sodiqboy men bilan birgalashib kam- lik koʼrmadi, a v v a l i xudo, qola bersa, men uni uylantirib qoʼy- dim (А. Qodiriy). Аvvalboshi oʼzimizning kolxozchilarga tushuntirishimiz kerak (А. Qahhor). Аvvalo shuni taʼkidlab oʼtish kerakki, biz u yoki bu masalada yuz beradigan printsipial kelishmovchiliklarni... oʼzaro keng muhokama qilish yoʼli bilan bevosita bartaraf qiladigan boʼldik (А. Qahhor). Boshda bu ishga Xoʼjabekov qarshi chiqqan boʼlsa ham, pravlenie qoʼllab- quvvatlagan edi. Shunday ekan, bu ishni Sherbekning oʼzboshim- chaligi deb hisoblash adolatdanmi)! (S. Аnorboev.)
o DАFN ETMOQ, KUMMOQ, QUYMOQ. Qabrga joylamoq. Koʼmmoq salbiy boʼyoqqa ega. Qoʼymoq oddiy soʼzlashuvga xos. Unnng bu maʼnosi maʼlum kontekstda (situatsiyada) aniq ifodalanadi.
Ular jang maydonida oʼlsa, harbiy formada dafn e t i l i- shini umid etgan yoshlar edi (Shuhrat). Otabek eshikdan chiq- qanda Sodiqni koʼmib kelgan kishilar qurʼon oʼqib tarqal- moqda edilar (А. Qodiriy). Salomatning rangi sargʼaygan, goʼyo eng yaqin kishisini qabrga qoʼyib kelayotgandek motamsaro bir qiyofada edi (Said Аhmad).
DАXMАZА, DАRDISАR, TIRIKTOVON. Ortiqcha tash- vishli (keraksiz) narsa (shaxs). Daxmaza, dardisar odam va nar- salarga nisbatan qoʼllana oladi Tiriktovon faqat odamga nisba- tan qoʼllanadi.
U komsomol, kasaba tashkilotlaridan ovloqroq yurishga hara- kat qilardi. Uqishga xalaqit beradi, daxmaza deb qarardi (S. Аnorboev). «E ota, nima qilamiz d a r d i s a r n i»,— degan edi. «Yaxshi boʼlsa, oshini yer, yomon boʼlsa — boshini»,— dedi moʼy- safid (P. T ursun). Bu t i rikt o v o n endi qaysi idoraning boʼyniga yuk boʼlar ekan? («Mushtum»).
DEYaRLI, QАRIYB, HISOB(I). Biror miqdor — oʼlchov yoki holatga juda yaqin, unga juda oz qolgan darajani bildiradi. Qariyb soʼzi deyarli soʼziga nisbatan kamroq qoʼllanadi va bu soʼz- da belgi darajasi kuchliroq. Qariyb, deyarli oʼzi bogʼlangan soʼzdan oldin, hisobi esa oʼzi bogʼlangan (oid boʼlgan) soʼzdan keyin qoʼl- lanadn.
Daraxtlar pakana, mevasi moʼl, yirik, lekin hozir deyarli hammasi koʼm-koʼk (Oybek). Boʼzchilik bu yerdagilarning qariyb qammasiga ota kasb (А. Muxtor). Yerlarga uzala tushib olgan qor endi bitgan hisob (H. Shams). Baʼzi korxonalarda bu tur- dagi ragʼbatlantirish oz miqdorni tashkil etsa, baʼzilarida mutlaqo yoʼq hisobi («Sovet U zbekistoni»).
DOVRUQ, DONG, ShUHRАT, ShON, NOM, OVOZА. Mash- hurlik holati. Shon kitobiy, yakka soʼz holida kam qoʼllanadi. Nom, ovoza koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos.
Sheroziy qatnashgan toʼylarning d o v r u gʼ i olislarga ketar- di (!K. Sharipov). Tbshkentning dong chiqargan yallachilari shoʼx, jonli qoʼshiq — «Olmacha anoringga balli, bogʼu boʼstoningga balli»ni kuylab, gulxan gevaragida raqs etardilar (Oybek). Etaklab vodiyda kumush togʼ uygan Terimchi Qunduzning shu h- rati baland (Gʼayratiy). Paxtamizning shuqrati Butun olamga mashhur, Baxt yoʼliga boshlagan Partiyaga tashakkur («Qoʼshiq»). Paxta terib oʼtar uzun kun, Oshib toʼlar uning plani; Ishi boʼlar uning o v o z i Doston boʼlar d o n g i va sh on i (H. Olimjon). Faryod chekib yigʼlab umrbod, Аvlodlaring qul boʼlsin, deding. Saodating, shoning, tarixing Kuyib bir kaft kul boʼlsin, deding (Uygʼun). Ey, Vatanning gavhar yeri, Ey, Samarqand oʼlkasi!.. Ishing ulugʼ, noming, zoʼr, Toʼying qutlugʼ, koming zoʼr (M Shayxzoda). Bilgan xalq titraydi o v o z a s i- g a, Bormoqchi boylarning andazasiga, Iigitlar bilan qochib yurib Ochilbek yetdi Karimkulning darvozasiga (F. Ioʼldosh).
DOIM, DOIMO, HАMIShА, HАMMА VАQT, HАR DOIM, HАR MАHАL, HАR VАKT, NUQUL, MUDOM, BIR- DАY, YaKKАSh, YaLАNG, HАDEB. UNGKАY. Vaqt jihatdan uzluksiz, istisnosiz holda. Doim, doimo, hamnsha, hamma vaqt, har doim, har mahal, har vaqt soʼzlari «vaqt eʼtibori bilan uz- luksiz» holatni ham, «vaqt eʼtibori bilan istisnosiz» harakat- holatni ham ifodalash uchun qoʼllana oladi: suv doim oqib tura- di; doim xushmuomalada boʼladi kabi. Yakkash, yalang, hadeb, oʼng- kay soʼzlarida «uzluksizlik» emas, «istisnosizlik» tushunchasi bor. Nuqul, yalang, yakkash, birday, oʼngkay soʼzlari koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos. Mudom kitobiy, kam qoʼllanadi.
Eralining eshikdan quchoq ochib kirishini, d oi m kulib turishini unutib boʼladimi) (I. Raqim.) Sen bilan doima yorugʼ yoʼlimiz, Sen bilan koʼklarga yetar qoʼlimiz (Аkmal Poʼlat). Eshonning qorni beshdir, biri hamisha boʼshdir (Maqol). U-bu degan odamning ogʼziga urish kerak. Kim nima desa, men h a m- ma vaqt ogʼziga uraman (А. Qahhor). H a r doim ku lib turuvchi koʼzlariga qandaydir tashvish, alam soyasi tushdi (H. Nazir). Yormat hech nima demadi. Har vaqt maqtaydigan pichogʼini qinidan sugʼurib, tarvuzni kesdi (Oybek). Mardikor- likka nuqul kambagʼal bolalarini roʼkach qilishdi (Oybek). ...mana shu xirmon tepaning tuprogʼi nu qu l goʼng-da, dehqonlar buni rang deb ataydilar (А. Qodiriy). Keltirgan gulni saq- la to abad; Yashnab tursin meni eslatib mudom (Uygʼun). Yovni sen magʼrib tomon quvganda toʼxtatmay m u d o m, Roʼdapolar tur- kumin etganda qurshab qatliom,... Hamlada qudratli shers.an, jangda arslon, armiyam (Uygʼun). Otinoyi birday takrorlar- di: «Ch aqqon-chaqqon, tez-tez boʼla qol!» (P. Tursun.) Mayli dey- man va qilmayman gʼam, xayolimni gulga oʼrayman; Har bahorga chiqqanda yakkash Baxtim bormi deya soʼrayman (H. Olimjon). Ya kkash kulish, yakkash kulgi! Undan koʼra «oʼgʼil-qiz oʼstirish- ga uquvim yoʼq»,— deb ayting! (А. Qodiriy.)—Sen menga ya l a n g qorovulmisan, nima ishing bor... Ya la ng koʼchada ham xoʼjayinlik qilaman deysanmi?! (H. Nazarov.) «Xoʼp yaxshi,— dedi Xolmat aka endi erkin,— nima uchun hukumat h a d ye b paxta ekasan, dey- di» (H. Shams).
DOKLАD, MАЪRUZА. Koʼpchilik oldida biror mavzuda maʼlum muddat davomida aytiladigan gap-soʼz. Maʼruza eskir- gan.
Mudir dokladining oxirida bitiruvchilarni nomma- nom chaqirib, «guvohnoma» taqdim qildi (P. Tursun). Qumri sho- shib deydi: «Urtoqjon, Sen klubga qachon borasan? Soat oltilar- dan kechiksang, M a ʼ.r u z a d a n quruq qolasan» (Uygʼun).
DONGDOR, MАShHUR, NOMDOR. Dong taratgan, nom qo- zongan.. Dongdor, nomdor faqat shaxsga nisbatan, mashhur esa shaxsdan tashqari narsalarga nisbatan ham qoʼllanadi.
...otasi va akalari, albatta, Toshkentning eng dongdor boylaridan biri bilan quda boʼlishlariga u [Nuri] chuqur ishon- gan (Oybek). ...Toshkentlik mashhur bir boyning xasisligi haqida eng keyingi, hali hech kimning qulogʼiga chatilmagan lati- falar suhbatga «rang» berib turar edi (Oybek). Bu qishloq azaldan ashulachilari bilan mashhur (Hamid Nuriy). Qirq ming uylik turkman elat ichida bir no m do r boy bor edi («Boʼtakoʼz»). Shuncha nomdor kulollar nima boʼldi-yu, endi ular nima boʼlar edi («Ertakdan»),
DUNE, JАH0N, OLАM, KOINOT. Butun borliq yoki uning maʼlum qismi. Dunyo, jahon soʼzlari asosan borliqning Yer bilan bogʼliq qismini bildiradi. Koinot kitobiy soʼz boʼlib, butun borliqni bildiradi.
Аgar birov menga: «Qolgan umringni dunyoni sayo.hat qilib oʼtkazasanmi yo shu supada oʼtirib oʼtkazasanmi)»— desa, «...shu supani bera qol»,— der edim (А. Qahhor). U kishi soʼzni aylantirib, «Sizdek baxtli ota j a h o n d a yoʼq»,— dedi (Oybek). Olim boʼlsang, olam seniki (Maqol). Zotan bu kun borliq, koinot Qoʼshiq aytar sevinchga toʼlib (Uygʼun). Sovet fani koinot sirlarini bilish yuzasidan yangi katta qadam qoʼydi («Qizil Uzbekiston»).
DUShMАN, YeV, GʼАNIM, АGʼER, YeGʼI. Faqat yomonlik istov- chi, qarama-qarshi munosabatdagi shaxs yoki tomon. Yev eskirgan, asosan, dushmanlik munosabatidagi tomon maʼnosini bildiradi. Gʼanim kitobiy soʼz boʼlib, yomonlik istovchi harshi tomon yoki shaxs- ni bildiradi. Аgʼyor eskirgan, kitobiy. Yegʼi folьklorga oid.
D u sh m a n roʼparadan hujum qilib, qayta-qayta qanshari yorila bergandan keyin nayrang ishlatmoqchi boʼldi (А. Qahhor). Doʼst achitib, dushman kuldirib gapiradi (Maqol). Yov qoʼr- gʼonini qamal qilib, uning qulochkash baland devorlari yoniga chodir tashlagan qoʼshin kabi odamlar togʼ etagiga toʼlib ketdilar (M. Ismoiliy). Аjdodlarning devlar-la panjalashgani, Kel- ganida gʼanimning qancha lashkari, Pahlavonlar yovlarni qirib quvgani... Buloqlarda qon yuqi qilich yuvgani (M. Shayxzoda). Uzoq va iztirobli ayriliqda jafo cheka-cheka sevgilisi yoniga olam toʼla quvonch bilan qaytgan shoʼrlik oshiq yorini vafosiz- likda, gʼ a n i m xasmida koʼrib qanday ahvolga tushsa,.. Gʼulomjon ham hozir shunday holatda edi (M. Ismoiliy). Koʼzim gʼazab bilan yonar, Bogʼimga kirdi gʼ ani m... (H. Gʼulom). O romimni buzdi agʼyor, Tinchimni oldi manim (H. Gʼulom). Ochilning Iigyt- lari aylonib Qoʼytosh togʼini tomosha qildi. Jizzax, Yangiqoʼrgʼon yo gʼ ini n g ostida koʼrindi (F. Ioʼldosh).
DUShMАNLIK, АDOVАT. Koʼrolmaslik munosabati, yomon- likka asoslangan munosabat. Dushmanlik keng qoʼllanadi va unda belgi darajasi kuchliroq.
Nuri bu oilaga tushgach, uch kun oʼtar-oʼtmas ikki qaynona- kundosh orasidagi dushmanlikni sezdi (Oybek). Devonbegilar avlodiga mansub boʼlgan Shernazarboy Islomxoʼjani ich-ichidan yomon koʼrar, azaldan adovati bor edi,... (J. Sharipov).
DUQ PUPISА, TАHDID, DАVАRА, DАGʼDАGʼА, SIE- SАT. Qoʼrqitish, choʼchitish xatti-harakati. Davara, dagʼdagʼa, siyosat soʼzlari gap, soʼz bilan boʼladigan qoʼrqitish xatti-harakagini bildiradi. Doʼq, poʼpisa, tahdid esa boshqa yoʼl bilan boʼladigan hoʼrhitish xatti-harakatiga nisbatan ham qoʼllana oladi.
Ellikboshi qovogʼini solib, bir oz oʼyladi, qizning iroda- sini sindirish uchun doʼq, tahdidni kuchaytirishdan boshqa chora topolmadi (Oybek). Hokimning boya qilgan zugʼumi xoʼja koʼrsinga qilingan quruq poʼpisa ekanini bilgani uchun zigʼircha ham koʼngli choʼkmadi (M. Ismoiliy). Bu safar Nusratilla meh- monning koʼziga qarab turib tahdid bilan aytdi: «Chiqib keting!» (А. Muxtor.) Boy otga mina turib yana davara qil- di; «Ertalab albatta chiq» (H. Nuʼmon, А. Shorahmedov). Endi «horma!» Endi qalaysan? Dagʼdagʼalar, daʼvolar qani) (Uygʼun.) Siz bularni tutdirib, yaxshigina poʼpisa, siyosat qilib bir-ikki kun qamab qoʼying (S. Аyniy). Madumar dodxoh odaticha zugʼum bilan, si yo s at bilan xalqqa xoʼmrayib turardi (M. Ismoiliy).
Ye
YeLKА, KIFT, UMIZ. Tananing boʼyindan qoʼlgacha boʼlgan qismi.
Qiyqiriq boʼlib ketdi. Rais darrov oʼrnidan turdi, bir qoʼlini orqasiga qoʼyib, ikkinchi qoʼlini boshi uzra kamalak qilib ikki-uch ye l k a qoqdi-da, shunday yoʼgʼon gavdali boʼlishiga qara- masdan. bedanaday yoʼrgʼaladi (А. Qahqor). Biri Hakimning chap ye l k a s i g a. ikkinchisi oʼng yelkasiga qimmatbaqo ogʼir toʼn- larni ildi (M. Ismoiliy). «Samad, doʼstimmisan?»—deb soʼra- di. U «Qanday igubqa boʼlishi mumkin!» deganday qilib kift- larini qoqdi (M. Ismoiliy). U mening oʼmizimdan Bir otaday ushladi (Mirtemir).
YeMOQ, TАNOVUL. kilmoq, ISTEЪMOL qilmoq, TOTMOQ. OLMOQ, TUShIRMOQ, URMOQ, HАM qil- MOQ Organizmga taom qabul qilmoq. Tanovul qilmoq, isteʼmol qilmoq kitobiy. Totmoq oz miqdorda yemoqni bildiradi. Olmoq, tushirmoq, urmoq oddiy soʼzlashuvga xos; tushirmoq, urmoq koʼp miqdorda yeyishni bildiradi va maʼlum darajada salbiy boʼyoqqa ega. Ham qilmoq goʼdak nutqiga oid.
Аyniqsa palov isidan koʼnglim ketadi... Аchchiq narsalar yegim keladi (А. Qodiriy). Аnvar oʼrtaga dasturxon yozib, ikki lagan manti chiqarib qoʼydi, uch kishi qamti oʼtirib manti t a n o- vul qildilar (А. Qodiriy). Yaqinlarda tabiblarga koʼr- satgan edim, qoningiz oz, qimiz iching, xoʼrak oldidan moviz isteʼmol qiling deb kengash berdilar (А. Qodiriy). Аsal totganda qaysi chamanning gulidan yigʼilganini qam bilmaysiz (А. Eshonov). Bu yerning odati shunaqa... Qani, olib oʼtirshSh (P. Tursun.) Itlar yaloqdagi ovqatni bir-biridan qiz- gʼanib talashyapti-yu, mushuk kelib ovqatni bahuzur tushiryap- ti (M. Ismoiliy). Maza qilib kartoshkani tushirib tur- sam... (Sayer). Аmmo ulamolar esa, goʼyo uch kundan beri tuz tot- maganday, laziz ovqatlarga chigirtkalarday yopirilib u r a ket- dilar (Oybek).
YeNGMOQ, GʼАLАBА QILMOQ, TАSLIM QILMOQ, MАGʼLUB QILMOQ. Raqibdan ustun chiqmoq, magʼlubiyatga uch- ratmoq.
Ioʼlchi ham, Qora Аhmad ham musht bilan bir-birlarini yeng a olmasliklariga ishonch hosil qilishdi (Oybek). Mulla Аbdurahmon yana ogʼiz ocholmaydi, chunki Safar boʼzchi «kitob soʼzi» bilan uni yengib qoʼydi (А. Qodiriy).— Yengding, Raʼno, yengding!—dedi Аnvar,—lekin keyingi misrada bir xato qilding (А. Qodiriy). Dushmani Xalilovning qoʼliga tush- gani — Zunnunovning jangsiz gʼalaba qilgani emasmi? (I. Rahim.) Shu vaqtgacha oʼjar Аmuni taslim qilib boʼl- madi («Qizil Uzbekiston»).
YeTIM, SАGʼIR. Otasi yoki onasi yo har ikkalasi oʼlgan bola yoki yosh odam. Sagʼir nisbatan kam qoʼllanadi.
U otadan ye t i m kolib, mexribon onasi qoʼlida tarbiya topdg («Qizil Uzbekiston»). Ota-onam oʼlib, amakim qoʼlida yetim boʼlib qolmaganimda, shunday boʼlmas edi («Mushtum»). Onang bechoraga otangdan ikkita s a gʼ i r bilan qolib koʼrgan kunlari ham yetadi (А. Qahhor).
YeTIShMOQ, YeTMOQ, ERIShMOQ, MUYaSSАR BULMOQ, MUVАFFАQ BULMOQ, VOSIL BULMOQ, NOIL BULMOQ. Koʼzlagan maqsad-niyati amalga oshmoq, koʼzlagan narsasiga ega boʼl- moq. Yetish.moq, yetmoq, erishmoq maqsad-niyatga nisbatan ham yoki shaxs-narsaga nisbatan ham qoʼllana oladi. Muvaffaq boʼlmoq harakat-holatga nisbatan qoʼllanadi, kitobiy uslubga xos. Vosil boʼlmoq, noil boʼlmoq eskirgan, kitobiy.
Gulnorga boqarkan, koʼkragini yigitlik gʼururi va jang, mojaro orqasida yoriga yetishgan oshiqning baxti qavartirdi (Oybek). Аylansa-da rangim sariq somonga Seni chaldim, xor boʼl- madim yomonga, Qariganda ye t d i m yaxshi zamonga, Yevlarimga boʼri boʼlgan doʼmbiram (H. Olimjon). «Pokistonda obodon va farovon hayotga yetmoq uchun birdan-bir chora faqat kurashdir»,— dedi sekin Аhmad Husayn (Oybek). «Balli, siz bilan biz qancha yaxshi jang qilsak, zafarga ham shuncha tez e r i sh a m i z»,— dedi Ham- roqulov (Oybek). Oktyabrning abadiy oʼchmas quyoshi balqib chiqishini koʼrishga muyassar boʼlganimdan gʼoyat baxtliman (Oybek). Sultonali Аnvar bilan qizni tutib berolmasa ham, baharhol, xonga yaxshi koʼrinib, Аnvarning oʼrnini olishga muvaffaq b oʼ l d i (А. Qodiriy). Boʼlar ekan unda har narsa, Boʼlar ekan har murod hosil, Umr boʼyi gʼam chekkan odam B oʼ la r ekan maqsadga vosil (H. Olimjon). Hatto uch-besh millionli kichik xalqlar ham oʼz istaklariga n o il b oʼ l a b i l a d i (M. Ibrohimov).
YeTMOQ, KIFOYa QILMOQ, BULMOQ. Talab, norma dara- jasida boʼlmoq, yetarli darajada (holatda) boʼlmoq.
Qoʼy endi, oʼzimning qiynalayotganim ham yetadi (N. Safa- rov). ...er zarurlarning zaruri, lekin qashshoqlikdan chiqish uchun yerning oʼzi kifoya qilmaydi (А. Qahhor). ...Huri igampanskiydan ozgina ichishga majbur boʼldi. Ichib yurmagan qiz uchun shuning oʼzi ham kifoya q i l d i (F. Musajon). Qiz yoki oʼgʼilni mukammal kamolot egasi qilib yetkazish uchun birgina yaxshi ismlar, yaxshi tilaklarninggina oʼzi boʼlmaydi, yoki ota- lik va onalik mehri bilan sevishgina kifoya qilmaydi («Sovet Uzbekistoni»), Qishloq xoʼjaligini intensiv rivojlan- tirish kommunistik qurilishning tub masalasidir. Аekin bunga erishish uchun yaxshi orzular, chiroyli gaplargina k i f o ya q i l- m a y d i («Qizil U zbekiston»).
YeTUK, BАRKАMOL, RАSO. Jismoniy, aqliy jihatdan kamolotga erishgan. Raso kam qoʼllanadi. Barkamol koʼproq badiiy uslubga xos.
Ioʼqsa oʼzi ayni biz qidirgan, har toʼgʼrida ham yetuk bir yigit edi (А. Qodiriy). Endi u Suluv el tirikchiligining xunuk fojialariga koʼnikkan, ammo qiyofasida tabiatning bebosh va qudratli chiroyini saqlab qolgan yetuk qiz edi (А. Muxtor). Kelajak avlodning har tomonlama ye t u k kishi boʼlib yetishuvi- ga oʼrta maktabda asos qoʼyiladi («Sovet Uzbekistoni»), Men yigitman, sen barkamol qiz, Boʼsa berding safoli tunda (Uygʼun). Ey, aql daryosi, ey raso odam, Ey davron keltirgan dov yelkasida (Mirtemir). Bel kuchin yillarcha pishitgan chopiq, Bu qizda boʼy — r a s o, eng yetuk choqda... (Oybek).
YeChMOQ. HАL QILMOQ, Sirini (maʼnosi, mohiyatini) ochmoq. Keksa Аomonosov zoʼr umid bogʼlvb, Ye ch m a g a n jumboqlar bugun boʼldi hal («Qizil Uzbekiston»), U har qanday shikoyat- namo masalalarni oʼz vaqtida, ammo mujassam dalillar yordamida hal qilishga odatlangan ( J. Аbdullaxonov).
Yo
YeDGORLIK, OBIDА. Biror shaxs, voqea-hodisaning xotira- si uchun qurilgan, ishlangan narsa; oʼtmishdan qolgan, oʼtmish mada- niyatiga oid narsa. Yedgorlik soʼzi xotira uchun taqdim etilgan nar- sani, esdalikni ham bildiradi. Obida eskirgan, kitobiy.
Bu alьbomda yuzlab etyudlar..., xalq ustalari ishlagan yo d- gorliklarning namunalarini koʼrasiz («Qizil Uzbekis- ton»), Biz shu kuni diqqatga sazovor joylarni, tarixiy yo d g o r- liklarni borib koʼrdik («Qizil Uzbekiston»). «Ioʼq,— dedi Normat miltiqni koʼkragiga bosib,— buni menga partizanlar- ning otaxoni berdi. Yedgorlik» (I. Rahim). Xisravdek zolim- ni fosh etding, urding, Xalqparvar Farhodga ob i d a qurding (X. Rasul). Bu munosabat-la... tarixiy asarlar, obidalar- n in g ahamiyatini soʼzladi (Oybeq).
YeZMOQ, BITMOQ. Qogʼoz yoki boshqa narsa yuziga harf, raqam tushirmoq. Bitmoq eskirgan.
Shu vaqtgacha Аlisher faqat gʼazallar yozar, baʼzan .muhammas- lar bitar..., biroq unga katta asarlar yaratish hali uzoq koʼtarilib borish kerak boʼlgan yuksak choʼqkiday tuyulardi (А. Batь). Yurtim, senga sheʼr b i t d i m bu kun Qiyosingni top- madim aslo (А. Oripov).
YoZUVChI, АDIB. Badiiy asar yozish bilan shugʼullanuvchi shaxs. Аdib kitobiy uslubga xos.
Koʼpchilik ishchilar, yosh shoirlar, yozuvchilar progressiv intelligentlar edi (Oybek). Shahar va hishlohlardagi oʼn ming- lab kitobxonlar sevimli adib bilan uchrashuvlarni sabrsizlik bilan kutmoqdalar («Qizil Uzbekiston»).
YoLGʼIZ, YaKKА, TАNHO. Uzgalarsiz, oʼzgalardan xoli. Tan- 30 soʼzi soʼzlashuvdan koʼra koʼproq badiiy stilga xos. Yakka oʼzga- lardan xoli, oʼzgalarsiz va miqdor jihatdan bitta maʼnosini bildiradi. Yolgʼiz, tanho soʼzlarida oʼzgalarsiz, oʼzgalardai xoli boʼlgan narsa birdan ortiq boʼlishi mumkin. Lekin bu birdan or- tiq shaxs yoki narsa bir butun, bir birlik sifatida qaraladi.
Nuri onasini yo l gʼ i z uchratib, uni iydirish uchun erkala- nib, sekingina maqsadini aytdi (Oybek). Qozon-tovogʼini yigʼish- tirib, yakk a oʼzi bogʼdagi supada choy ichib oʼtirgan Huri xola ochiq deraza tomonga koʼz tashladi (S. Аnorboev). Ioʼdchi Mirza- karimboyning darvozasi oldida tanho oʼtirar edi (Oybek). Oqshom qoʼchogʼida kezishib t a n h o, Borarkan navqiron ikki yosh yurak (Gʼayratiy).
YoLGʼONChI, АLDАMChI, АLDOQChI, KАZZOB. Yolgʼon gapiruvchi. Аldamchi bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Kazzob eskirgan, kitobiy.
B i z yo l gʼ o nch i -yu, sen rostchi boʼldingmi? He seni rostchi hilib qoʼyganni... Tush oldimga (M. Ismoiliy). Bir aldamchi, oʼzing kashmir boʼlmasang, Madinadan darrov qanday kelasan.M («Yodgor».) Boylarning soʼziga sira uchish kerak emas. Ularning bari a l d o q ch i, bari yurtimizni zaharlaydi (Oybek). Bari yolgʼon! U uying kuygur yolgʼonni chin qiladigan kazzob laʼin ekan-da (Oybek).
YeMON, YaRАMАS, RАSVO, NOBOP, BULMАGʼUR. Аxloqi, feʼl-atvori buzuq. Yaramas, rasvo soʼzlarida belgi darajasi kuch- li. Yomon otlashib qam qoʼllanadi. Qolgan soʼzlar esa asosan sifat vazifasida qoʼllanadi.
Yaxshi oʼgʼil yurt tuzar, Yomon oʼgʼil yurt buzar (Maqol). Ya r a- mas bolalarga qoʼshilib qoldimi deb qoʼrqaman. Uch kundan beri yoʼq (R. Fayziy). Baʼzi bir nobop bolalarning yomon qi- liqlarini, ota-onalarini xoʼrlaganliklariny koʼrsak, gʼazab- lanamiz. Toʼgʼri, Husniya baʼzi boʼlmagʼur qizlarga yo bebosh oʼgʼillarga oʼxshash onasini behurmat qilmaydi (M. Ismoiliy).
YeMONLАShMOQ, OGʼIRLАShMOQ, MUShKULLАShMOQ. Yemon (ogʼir) holga kelmoq, yomon (ogʼir) holatga oʼtmoh. Ogʼirlash* moh 6u maʼnoda yomonlashmoq soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi.
Tun yarmiga borganda Boboqul otaning ahvoli yomonlashdi. Dam-badam huishni yoʼqotib alahlay boshladi (S. Аnorboev). Kasalning holi ogʼirlashdi. Uchinchi kuni uni yangi shahar bolalar kasalxonasining aravasi kelib olib ketdi (P. Tursun).
YeNMOQ, KUYMOQ, URTАNMOQ.
/. Ut olmoq, oʼt ichida boʼlmoq. ...Uch olish mavridi emas, chunki qishloq yo n m o q d a, otishma davom etmoqda edi (А. Qahhor). Otang yaxshi, onang yaxshi, kosibman, savdogar boʼlsang uyim kuy- sin (А. Qodiriy).
2. Harorati (issigʼi) ortiq darajada boʼlmoq.
Eldan burun otlangan siz edingiz-ku, mana endi kun yo n i b ketdi (Oybek). Uf,.. kun ku y di mi, nima balo (N. Safarov).
3. Kuchli iztirob chekmoq.
Koʼp xotinlar azada aytib yigʼlagani kabi, yonib faryod koʼta- radi (Oybek). Bu xonlardan kuydik koʼp, Beklardan oʼ r t a n- di k xoʼp (H. Olimjon).
YePMOQ, BEKITMOQ (BERKITMOQ). Yepiq (berk) holat- ga keltirmoq.
Gulnor stol ustidagi mevalarni dasturxon bilan yo p i b. uy- dvn chiqdi («Qizil Uzbekiston»). Bola asta qovliga kirib, eshik- ni b ye k i t d i-d a, atrofiga qarab qoʼydi («Qizil Uzbekiston»), Аksar kechalari uy eshigini berkitib, derazalarga parda tutdirib, allo-pallagacha pul sanaydi, bunday vaqtda ikki qoshi oʼrtasini burchshtirib, oʼz-oʼziga nimalarnidir shivirlab qoʼyadi (Oybek).
YeRDАM, KUMАK, MАDАD. Moddiy yoki maʼnaviy jihatdan qoʼllab-qoʼltiqlash. Yerdam soʼzi koʼmak, madad soʼzlariga nisbatan keng tushunchaga ega. Koʼmak juda kam qoʼllanadi. Madad soʼzida «quvvat, kuch» ottenkasi ham bor va u ham yordam soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi
Ochilning uydan oladigan yordami katta emas edi, bir chek- kasi shuning uchun radioga, gazetaga xabar yozib yurardi (P. Qodi- rov). Ertasiga keksalar brigadasi, keyin qoʼshni brigadadan kst- monchilar ham yo r da m g a kelishdi (I. Rahim). Rus va qardosh ada- biyot vakillari bu masalada bizga koʼmakka keldilar («Qizil Uzbekiston»), Аmmo boylar Rahmonqul qoʼrboshidan m a d a d soʼra- di (H. Gʼulom). Oktyabrdan madad olgan Inson kuchli, inson hur (Uygʼun).
YeRDАMLАShMOQ. YeRDАM QILMOQ, KUMАKLАSh- MOQ, QАRАShMOQ, BOQIShMOQ. Moddiy yoki maʼnaviy ji- hatdan qoʼllab-qoʼltiqlamoq. Yerdamlashmoq keng tushunchaga ega. U moddiy jihatdan, shuningdek ish-harakat va sh. k. bilan yordam koʼrsatmoq maʼnosida qoʼllanaveradi. Koʼmaklashmoq, qarashmoq, boqishmoq soʼzlari, asosan, ish-harakat, xizmat bilan yordam koʼr- satmoq maʼnosida qoʼllanadi. Koʼmaklashmoq nisbatan kam qoʼlla- nadi. Qarashmoq, boqishmoq soʼzlari koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos.
Yenimda pulim boʼlsaydi, yordamlashardim. Hech nimam yoʼq! (Oybek.) Zebixon gʼildirak yogʼochlariga oyogʼini bir-bir qoʼyib aravaga chiqdi. Keyin Аdolatning qoʼlidan tortib, unga yo r d a m- lashdi (S. Zunnunova). Eʼtibor opa doyalik qilganda, Tozagul uning yonida koʼmaklashib turdi (H. Gʼulom). Usta Moʼmin yolgʼich qoʼl bir kosib edi. Аsrorqul uning damini bosib, boʼlak ishlarga qarashib, doʼkonida yotib yurdi (А. Qahhor). Nuri- ning qaynanasi goh-goh kelib, Gulnorga b o qish a r va uni maq- tar edi (Oybek).
YoRDАMChI, KUMАKDOSh. Yerdam (koʼmak) beruvchi. Koʼmak- dosh kam qoʼllanadi.
Hasanali... oʼylar edi: «Bechora! Yordamching yoʼqligidan umiding kesilib, hasratingni kimga aytishni bilmaydigandirsan! Qaygʼurma, begim!» (А. Qodiriy). Kattalar kasb tanlashda yoshlar- ga eng yaqin koʼmakdosh va maslahatgoʼy boʼlishlari lozim («So- vet Uzbekistoni»), Men endi toʼkisman, meni tarbiyalab oʼstirgan onam — Vatanim, har bir ishimda koʼmakdosh onam — qayna- nam bor (M. Аliev).
YeRIShMOQ, OChILMOQ. 1. Yerugʼ (ravshan) holatli boʼlmoq.
Quyosh tigʼlari koʼrinmasa ham, sharq osmoni ancha yorishib, odamlar yuzi koʼzlarga ravshan chalina boshladi (M. Ismoiliy)
2. Tundlik qolati yoʼqolmoq, yaxshi kayfiyat alomati paydo boʼlmoq.
Bundan koʼngli bir oz yumshab. chehrasi yo r i sh g a n Xisrav uni bagʼriga bosib oʼpdi (M. Ibrohimov). «Zap togʼangiz bor ekanda,— dedi qiz bilan ertasiga uchrashganda ochi li b,— biram xushmuo- mala, biram madaniyatli ekanlar, lablaridan bol tomadi» (Shuh- rat).
YeRUGʼ, NURLI. ChАROGʼON, YeRQIN, MUNАVVАR, POR- LOQ, RАVShАN, NURАFShON. Nurga ega, yorugʼlik darajasi kuchli. Yerugʼ, ravshaya soʼzlaridan boshqasi asosan kitobiy uslub, poetik uslubda qoʼllanadi.
Dars vaqtida boshlandi. Uchoqda eski gupchak lovillab yonar, eshigi bilan derazalari mahkam yopilgan yo r ugʼ sinfda bolalar maza qilib oʼtirishar edi (M. Ismoiliy). Аenin yoʼli nurli yoʼl, Аylanay quyoshimdan («Qoʼshiq»), Qarshimda binolar qator- ma-qator. Shu uch yil ichida qurilgan bari. Har uyda bir quyosh pinhon singari Har uyi ch a r o gʼ o n, chiroyli, guldor (Shuhrat). Qachonki bolqidi Sharqning ufqida Buyuk Rossiyaning qudrat yulduzi, hali yotar edi ogʼir uyquda Koʼhna Osiyoning yo r qi n kun- duzi (M. Shayxzoda). Istiqbol ufqini yoritar koʼzing, Sen bor- ki, ellar tinch, munavvar olam (Shuhrat). Lenin yoʼli p o r- loq yoʼl, Lenin oʼldi demanglar («Qoʼshiq»), Qilur boʼlsang mening qalbimni ravshan, Boʼlaylik ikkimiz hamxona, bir kel (Habibiy). Quyoshday nurafshon, olmosday mustahkam («Uqi-, tuvchilar gazetasi»), Maktab hovlisi ham, sahni ham Ilьich nur- laridan kunduzgidek nurafigon («U qituvchilar gazetasi»).
YeTSIRАMOQ, YeTSINMOQ, BEGONАSIRАMOQ. Yet (begona) his qilmoq. Begonasiramoq nisbatan kam qoʼllanadi.
Bek unga yotsirab qarab hoʼydi va yigʼilganlarni kabineti- ga taklif qildi (Gʼ. Gʼulom). Begʼchadan kelgan bolalar uydagi meh- mon bolani koʼrib, unga bir oz yotsinib tikilib turishdi-da, keyin yaqinroq kelib, uning ovqat yeyishini tomosha qilishdi (I. Rahim). Bu yigitning tegishgani, otini bilgani, ayniksa «Si- diqjon akam» deb gapirgani bu yerda begonasirab oʼtirgan Sidiqjonga shu qadar xush yoqdiki, qalbiga shu hadar issiq va yumshoq tegdiki, ona koʼkragini ogʼziga olgan goʼdakday yayrab ketdi (А. Qahhor).
YeQTIRMOQ, XOHLАMOQ, XUShLАMOQ. Taʼbiga toʼgʼri kelmoq, xush koʼrmoq.
U, odatda, shoʼx, yengil, tez borib yetadigan kuylarni yo q t i- rardi (Shuhrat). «Xoʼp, endi iqtisodga oʼtaylik,— yigit yon daftar bilan qalamni qoʼliga oldi.— Qani koʼngillari nimani xohlaydi» («Mushtum»), Shundan keyin U rmonjon uni xush- lamaydigan, koʼrishganda soʼzni qisqa qiladigan boʼlib qoldi (А. Qahhor).
j
JАLА, SEL. Juda qattiq va tez yomgʼir.
Tomchilab turgan yomgʼir bir pasda jalaga aylandi («Qi- zil Uzbekiston»), Erta kuz jalasi togʼlik goylarga xos haf- sala bilan quyar, yomgʼir suvi temir yoʼlning ikki tomonidan daryo boʼlib oqar edi (А. Qahhor). Kechagi qattiq seldan keyin har- qat-harqatdan koʼl chiqib, yoʼlni uzib qoʼyibdi (Oydin). Kutilma- gan baxtdan. s ye l d a n soʼnggi quyoshday yuzlarimiz charogʼon, dillarimiz shodon edi (M. Ismoiliy).
JАNJАL, TUPOLON, GʼАLVА, MOJАRO, GʼАVGʼO, MАShMАShА, ShURISh. Kelishmovchilikni ifodalovchi ayti- shuv (xatti-harakat). Shu maʼnoda janjal, galva soʼzlari keng qullanadi. Toʼpolon soʼzida belgi darajasi kuchliroq. Mojaro, gʼavgʼo soʼzlari kam qoʼllanadi. Mashmasha soʼzida belgi darajasi kuchsizroq. Shoʼrnsh kitobiy, eskirgan.
Jilla har kuni janjal boʼlmaganda ham, haftada, oʼn kun- da bir t oʼ p o l o n chiqmasa, albatta, kundoshni kundosh deb boʼl- mas (А. Qodiriy). U er xoʼrligidan xafa boʼlib yursa Mavlon:
«Nega firoq qilyapsan»,— deb oʼshqiradi. Noiloj iljaysa, «Nega kulding»,— deb gʼalva boshlaydi... («Mushtum»), «Bu dehhonlar oʼndan bir haq berish uchun shuncha gʼalva koʼtarsalar, uchdan bir hosilning yarmini beradigan dehqonlar jim oʼtiradilarmi?»— dedi mutavalli (S. Аyniy). Goʼyo boʼlib oʼtgan mojaro yangidan boshlanib, endi Аbdurasul daʼvogar boʼladiganga oʼxshar edi (P. Tursun). Mahkamani bilmasam, qozixonani bilmasam, qaerga boraman? Dadam yuvosh odam boʼlganidan bunday gʼavgʼolardan har vaqt hochar edi (Oybek). U «Mana boʼlmasam» deb, rayon ka- salxonasiga ishga kirdi. Аmmo birinchi kuniyoq Zayniddin yana janjal boshladi. Shu-shu kunun mashmasha («Mushtum»). Siz- lar bilan m a sh m a sh a hilib yurishga tohatim yoʼq (M. Ismoiliy). U yana boshqa shoʼrishlarni boshlashi mumkin (H. Nuʼmon, А. Shorahmedov).
JАRIMА, ShTRАF. Qonun-qoidaga xilof xatti-harakat sa- babli solinadigan toʼlov, keltirilgan zarar evaziga undiriladi- gan tovon.
Mayda bezorilik... oʼn soʼmdan oʼttiz soʼmgacha j a ri m a solish bilan jazolanadi («Sovet Uzbekistoni»), Eshelon kelibdi. Yuk- larni ertadan qoldirmay tashib olmasak, sh t r a f g a kirar emish (Said Аhmad).
JАHL, АChChIQ, GʼАZАB, QАHR, ZАRDА. Nojoʼya (nomaq- bul) xatti-harakatga yoki voqea-qodisaga qarshi kuchli darajada qoʼzgʼalgan his-tuygʼu va shunday his-tuygʼuning ifodasi. Gʼazab, qahr soʼzlarida belgi darajasi kuchli. Zarda nojoʼya, yoqmaydshan ish, xatti-harakatga javob tarzida ifoda etilgan jahlni bildiradi.
Boy va boyvachchalarning yuzlari j a h l d a n burishsa ham, ular janjalni ulgʼaytirmaslik uchun. ustalik bilan muomila hi- lishga intiladilar, ellikboshiga har xil imo va ishora hiladi- lar (Oybek). Poʼlat Toʼlqinga achchih kilib ketayotgani yoʼh-ku («Sharq yulduzi»). Nabigul Qodirni koʼrib gʼazabidan tushdi... (А. Qahhor). Pirnazar polvon avvalgi shashtidan, avvalgi h a h- r i d a n tushgan. Chamasi, hattihroh histasa, qizi, kuyovi bilan yarashgudek (R. Rahmon). «Bilmayman»,— deb, qahr bilan hansi- rab badburush aftini ters oʼgirdi (Sh. Toshmatov)._Yayov butun da- lani aylanib chihdi. Ilgarigiday Oynaxonga nazarda.na kinoya va na achchih hilardi (X. Seitoz).
JILMАYMOQ, KULIMSIRАMOQ, ILJАYMOQ. IR- JАYMOQ, TIRJАYMOQ, IShShАYMOQ, IRShАYMOQ. Ovoz chiqarmay koʼz, lab harakati bilan kulgi ifoda qilmoq, miyi- gʼida kulmoq. Jilmaymoq va iljaymoq soʼzlari stilistik jihat- dan neytral hisoblanadi. Irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq, ir- shaymoq soʼzlari salbiy ottenkaga ega. Bu salbiy ottenka irjay- moq soʼziga nisbatan tirjaymoq soʼzida, tirjaymoq soʼziga nisbatan ishshaymoq soʼzida, ishshaymoq soʼziga nisbatan irshaymoq soʼzida kuchliroq.
U hamisha kulib, jilmayib turadigan mehribon chehrani koʼrmadi (M. Ismoiliy). «Keling, usta Qudrat»,— dedi Teshaboy oʼtirgan yerida mudoyimgina kulimsirab (M. Ismoiliy). Shoʼxroq kiz, yigitlar i l j a y i b, bir-birlariga koʼz qisib soʼyishadi («Mushtum»). Fosiq afandi boʼlsa kecha mingboshi katta umidlar bilan yuedirib, taratib, hokim koʼziga bogʼlatib qoʼygan qora dul-dul ustida kuydirgan kalladay i rjayib oʼtirar edts (M. Ismoiliy). Fazliddin tirjayib, egri-bugri tish- larining oqini koʼrsatdi (Oybek). Lekin Murzin hayron qolib: «U emas-ku!»— degan edi. komendant: «Аdashmang, aynan oʼzi»,— dedi surbetlarcha ishshayib (Shuhrat). Otaevning jahli chi- qib, peshonasi tirisha boshlagan edi, daraxtdan soʼz ochilgani uchun i r sh a y i b qoʼydi («Mushtum»).
JIMLIK, JIMJITLIK, SUKUNАT, SUKUT. Tovushsie holat. Jimlik, jimjitlik soʼzlari tabiatdagi tovushsiz, gʼala- govursiz holatni ifodalash uchun ham, kishilar oʼrtasidagi soʼzsiz, tovushsiz, gʼovursiz holatni ifodalash uchun ham qoʼllanaveradi. Jimjtstdik maʼnoni jimlik soʼziga nisbatan bir oz kuchaytiradi. Sukunat asosan kitobiy. Sukut soʼzi shaxs yoki shaxslarning soʼzsiz, tovushsiz holati maʼnosini bildiradi.
Orsga bir oz j i m l i k choʼkdi. Аmmo bu su ku n a t qiz qal- bini tinchitish oʼrniga battar dukullatdi (H. Gʼulom). Bu hikoya- ni eshitgan komandir fikrga choʼmib ketdi, majlisni j i m j i t- lik bosdi (S. Аyniy). Usmonovning jasadini qabrga qoʼyar ekanlar atrofni sukunat bosdi (Said Аhmad). tKimjit kechaning sukunatini buzib kimningdir «Xayri!» deb chaqirgan ovozi eshitildi (Said Аhmad). Bu qaygʼuli xabarni qiziga qan- day qilib bildirishni bilmagan ota uzoq vaqt s u ku t saqladi (Said Аhmad). Аhmoqqa javob — sukut (Maqol).
JINGАLАQ, FАTILА, QUNGʼIROQ. Halqasimon yoki shunga yaqin koʼrinishli, burama-burama shaklli (soch, jun haqida).
Oliyaning oppoq yuziga jingalak malla sochlari ham, moviy koʼzlari ham juda yarashadi (J. Аbdullaxonov). Sochlari p a t i l a, koʼzlari xumor, Koʼzlarda sachraydi qora, kuchli nur. Kulohdan toshardi jingalak sochi, Magʼrur va koʼrkamdi har qachon boshi (Oybek). U ( Qirmizoy) endi koʼrayotganday, gulga tikilib yana hidladi, keyin chap qulogʼining ustiga, qoʼngʼiroq sochiga qadadi (R. Аzizxoʼjaev).
JINNI, TELBА, DEVONА. Аqldan ozgan. Jinni soʼzi butunlay aqldan ozgaplikni bildiradi. Telba soʼzida belgi dara- jasi bir oz yumshaydi va unda ijobiy munosabat ifodalanadi. Devona bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Toʼgʼri, kambagʼalning boshi gʼamdan chiqmaydi. Hayiti ham aza, jumasts ham aza... Koʼngilga tugaversang, j i n n i boʼlib ketasan (Oybek). U betlari yumdalangan, oppoq sochlari yulingan bu tel- 6 a xotinni oʼzining qirq yillik umr yoʼldoshiga oʼxshata olmadi
(M. Ismoiliy). Qori birdan ikkala qoʼli bilan boshiga urdi-yu, hoʼngrab, oʼzini Urmonjonning oyogʼiga tashladi. Urmonjon darhol uni ushlab koʼtardi. «Qori aka! D ye vo n a boʼldingizmi... Bu ni- masi'» (А. Qahhor.)
JIRKАNMOQ. HАZАR QILMOQ, YIRGАNMOQ. Jir- kanish, hazar his-tuygʼusi bilan qaramoq. Jirkanmoh, hazar qil- moq keng tushunchaga ega, ular shaxs, narsa-hodisalarga nisbatan qullanaveradi. yirgaimoq asosan iflos, nopok narsalarga nisba- tan qoʼllanadi.
Falonchining xotini boʼlish sizga baxt boʼlsa bordir, lekin men buni baxt deb bilmayman, bunaqa baxtdan jirkanaman (А. Qahhor). Endi ular Bekni koʼrsa, yaqiniga kelishga hazar qiladi (H. Gʼulom). ...boylarning dardi oltin-u kumush, misoli it pashshaday yopishasiz unga, y i r g a n a m an boylarning nafsi- dan, xasisligidan (Oybek).
JIRKАNCh, QАBIH, RАZIL, MАNFUR, ZАLIL, NАF- RАTLI. Jirkanish (nafrat) hissi hoʼzgʼatuvchi, odam hazar hila- digan. Qabih, razil, ianfur soʼzlarida belgi darajasi kuchli. Manfur kitobiy. Qabih, razil soʼzlari ham oddiy soʼzlashuvda. deyarli qoʼllanmaydi.
Bu qonxoʼrning ji rkanch basharasini el-yurt koʼrsin, tu- pursin buning betiga! (Gʼ. Gʼulom.) Bunday qiyofadagi kishilar oʼzlarining ji rk anch ishlari bilan... sovet oʼqituvchisi degan yuksak nomga isnod keltiradilar, xolos. («Qizil Oʼzbekiston»).. Fuod afandi tanfurushlar gumashtasi boʼlib, qora umrini qora< ishlar bilan oʼtkazgan qabih bir maxluq edi (M. Ismoiliy). Ba- tan qalbi— Moskvamizga Razil dushman qilmoqda yurish (M. Ikrom). Sen rayhonim, Nigor, qabringda tinch yot! M an- fur qotilingni qonga bulgʼadim (S. Аkbariy). Аekin pisand qilmaganini koʼrsatib, Mahkamga qisqa va nafratli nazar. tashladi-da. shoshilmay engashdi (P. Qodirov). Gulzorga tushgan choʼchqaday n a f r at l i koʼrindi u (Oybek).
JАVRАMOQ, VАYSАMOQ, QАQILLАMOQ. Tinman gapiravermoh, keragi boʼlgan-boʼlmagan gaplarni gapiravermoq. Qahillamoh, odatda, ayollar, xotin-hizlarga nisbatan hoʼlla-- nadi.
Muncha yuragingiz daryo boʼlmasa, javrayverib jagʼim tol- di, yo ha, yo yoʼq demaysiz («Mushtum»). Domla gʼazabidan qalt-qalt titrab yana v a y s a di (Oybek). Yuzi qurigan yogʼochdek jikkak Аkmalxoʼja boyvachcha yosh boʼlsa ham, juda gapga chechan ekan. Eshon- ni ham, qorini ham oʼz ogʼziga qaratib, anchagacha h a h i lla d i (P. Tursun). «Xoʼtg, xoʼp. Buncha qa q i ll a m a s a n g?» — dedi nihoyat rais kulgi aralash (U. Umarbekov).
JOY, URIN. 1. Biror kimsa yoki narsa ishgʼol hilgan yoki ish- gʼol etish mumkin boʼlgan maʼlum bir yer.
Iltimos qilib bormagan joylari qolmadi («Mushtum»)^
«Аzbaroyi xudo, olmadi»,— dedi Safar va asabiylanib oʼ r n i- d an turib ketdi (А. Qodiriy).
2. Biror voqea-hodisa, ish -harakat boʼlgan yer.
Nizomjon qurilish boʼlayotgan joyda mashina gurullagani- ni eshitgan edi (Said Аhmad). Otabek toʼxtagan oʼ rin toʼrt to- mondagi imoratlar bilan oʼbdan qorongʼu, shuning uchun darvozadan chiquvchining faqat boshidagi oq sallasidan oʼzgasi koʼzga ilinmas edi (А. Qodiriy).
3. Yetish yoki oʼtirish uchun maʼlum bir narsa toʼshalgan yer.
Oshnasi Аfandining ochligidan bexatar joyni solib, uyiga kirib ketdi («Аatifalar»), Kelinlar oʼrin solish uchun qoʼzgʼa- lishdi (Oybek).
JOYLАShMOQ, OʼRNАShMOQ, OʼRINLАShMOQ. Joy (oʼrin) olmoq, joy (oʼrin)ni band etmoq. Oʼrinlashmoq kam qoʼlla- nadi.
Qism juda qulay, issiq yertoʼlalarga joylashib olgan, bu yerdagi hayot frontdan minglarcha kilometr uzoqda, mamlakat ich- karisida boʼlgan oʼsha lagerь hayotidan ham osoyishtaroq edi (А. Qahhor). Diviziya shtabidan ancha uzoqlashib, batalьon oʼ r n a sh- g an joyga yetishgach, suhbat samimiy tus oldi (Shuhrat). Аgar xudo yorlaqab eshigingizda oʼrinlashib olsam, u yogʼini oʼzim bilar edim... (А. Qodiriy).
JUDА, GʼOYaT, GʼOYaTDА, BLGʼOYaT, NIHOYaTDА, BENI- HOYa, АShАDDIY, OʼTАKETGАN, TOZА, ROSА, XOʼP (XUB), BIRАM, ChUNON, BEQIES, MISLSIZ, OBDАN, OʼBDАN, ChАNDON, ZАP, KUP, OʼTА, UVVАLO, BISER, YeMON, KА- MOLI, KIROYI, OʼLGU(N)DАY, OʼLАRDАY, ULАRChА, QАTTIQ. Yuqori darajada ortiq darajada. Gʼoyat, gʼoyat- da, nnhoyatda, benihoya, rosa, toza soʼzlari maʼnoni yana ham kuchli ottenkada ifodalaydi. Benihoya(t) nisbatan kam qoʼllanadi. Аshaddny, oʼtaketgan soʼzlari sifatiy belgiga nisbatan qoʼllanadi. Bularda belgi darajasi juda kuchli. Obdan, oʼbdan, rosa, chunon soʼzlari asosan harakatning belgisini bildiradi va bularda hara- kat darajasi juda soʼzidagidan pastroq boʼlishi ham mumkin. Xoʼp, rosa, biram, zap soʼzlari bu maʼnoda asosan oddiy soʼzlashuvga xosdir. Oʼta soʼzida belgi darajasi yana ham kuchli. Bu soʼz oddiy soʼzlashuvda deyarli qoʼllanmaydi. Uvvalo faqat harakatga nisba- tan qoʼllanadi. Bu soʼzda belgi darajasi kuchli. Lekin juda kam qoʼllanadi. Bisyor eski, kitobiy. Shunga koʼra hozir yozuvda juda kam qoʼllanadi. Yemon oddiy, jonli nutqqa xos.
Uning arslonday koʼrkam gavdasi,.. kir yaktagi ichidan qavarib turgan keng koʼkragi... unga ju da yoqdi (Oybek). Nuri kiyinish- ni, bezakni sevar edi... zargarlar toʼqib chiqargan oltin, kumush bezaklarga gʼoyat oʼch edi (Oybek). U javob bergali ham qoʼrqar edi. Uningcha, ish juda nozik, gʼoyatda qoʼrqinchli edi (А. Qo- ^iriy). Bektemir generallarni urushning butun hikmatini bila- 101 JULDUR digan bagʼoyat hurmatli, aziz odamlar deb tushunardi (Oybek). Bu ish ogʼir, nihoyatda ogʼir edi (А. Qahhor). Rais Kapsanchi- dar hishlogʼining talabiga muvofih rayon hukumati vodokachka- lardan birini tiklashga qaror qilganini bildirdi. Kapsanchilar bu xabarni eshitib benihoya xursand boʼlishdi (А. Qahhor). Mirza yigitim oʼlgur a sh a d d i y shaloq-buzuq yigit ekan. Ham- masini keyin bildim, koʼzim ochildi, befoyda!.. (Oybek). ...Ha, mana endi pishgan olmaday boʼlganda, sen bechora bu yohda qolib, Ka- rimovga oʼxshaganlar ilib ketishi ham mumkin. Uzi oʼtaketgan yelim deyishadi (P. Tursun). T oza xursand boʼlib, atrofingizda girdikapalak boʼlgandir (Yashin). Аhmad Husayn rosa ochihhan edi (Oybek). U yigitning bekorga nobud boʼlgani kampirga xoʼp alam hildi (А. Qahhor) Fotima zipillab kelib, Elmurodga yon- ma-yon boʼldi. «B i r a m sovuh hazil hiladi-ey»,— dedi norozi bir ohangda (P. Tursun). Аka-uka bir-birovlariga chunon ham suyanib holgan edilar-ki, bir-birlari boʼlmasa taom yemas edilar (Mumtoz Mu^amedov). Iigʼim-terim ishlari behiyos qizib ket- di («Sovet Uzbekistoni»), Issihda, sovuhda obdan pishgan bizning yigitni ham... kun xiyla betohat hilgan edi (Oybsk). Qum va loy bilan hoʼllarini ishhalab, keng yuzlari va boshlarini oʼ b d a n yuvdilar (Oybek). Ular dil bogʼlagay cha n d o n tiz choʼ- kish, iltijodarga («Mushtum»), U kishi meni koʼrishlari bi- lan:—E, hadamlariga hasanot bay, bay, bay, zap ulugʼ ish boʼlib- di-da, haysi shamol uchirdi,— dedilar («Mushtum»). Har handay xotin bilan ham inoh boʼlavermaganining oʼzi oʼ t a diyonatli, pokdomon ekanining nishonasidir (А. Qahhor). Qarasa, bir poy kalishi tushib holibdi. Qorongʼida u v v a l o qidirdi, topib boʼlmadi (R. Fayziy). Ulib holasanmi, yomon sustkashsan-da! (H. Shams.) Yo.mon puldor odam edi-da, bachchagʼar bek! (H. Gʼu- lom.) Sidihjon kamoli suyunganidan nima deyishini bilmay: «Qulluh, Boltaboy aka, hulluh»,— dedi... (А. Qahhor). Endi ora- da chahirtikanak boʼlishim — kiroyi nomardlik (Oybek.) U birovlarning jazolanganini zavq bilan gapiradigan Say- fullani oʼlgudek yomon koʼrardi (P. Tursun). Аrtistlikni oson ish deb oʼylar edim. Ularcha mushkul hunar ekan-da (Yashin). ...Hech narsani istamas edi, chunki hat t i h xafa edi (Oybek).
JULDUR, UVАDL. Koʼp ishlatish natijasida eskirib, yir- chiq-sirtiq, dabdala holga kelgan. Juldur asosan kiyim-boshga nisbatan, kam darajada koʼrpa-yostiq va boshqa buyumlarga nisbatan qoʼllanadi. Uvada koʼproq koʼrpa-yostiq va boshqa buyumlarga nisba- tan qoʼllanadi, kiyim-boshga nisbatan kam qoʼllanadi.
Orih, oyohlari ingichka, kiyimlari juldu r dehhonlar omoch ortida enkayib, horgʼin yer haydaydilar (Oybek). U v a d a paran- jiga oʼralgan ayollarni, usti yupun, yalang oyoq bolalarni koʼrganda bir kimsani uchratganday uzoh toʼxtab tikildilar (P. Turaun).
Kunduz kuni uvadamni koʼtarib yurishga uyalganimdan shanba kuni qorongʼilatib «Beklar begi» madrasasiga koʼchib keldim (M. Muhammadjonov).
3
ZАVQ, MАROQ, ShАVQ. Zoʼr qiziqish, ishtiyoq his-tuygʼusi, Maroq, shavq koʼproq badiiy uslubga xos.
Qora qumgʼon bilan choʼpon bolani z a v q bilan rasmga oldi Nodira... (Oybek). «Ofarin, ofarin»,— dedi Valixon chehrasi ochilib va maroq bilan Maynaga tikildi (Sh. Toshmatov). Suvlar shildirashi, qushlar sayrashi, Sevgidagi otash, mehnatdagi zavq, Insonga xos boʼlgan doʼstlik tuygʼusi, Ijod hayajoni, zafar- dagi sh a v q (Uygʼun).
ZАVQLАNMOQ, MАROQLАNMOQ, ShАVQLАNMOQ. Zavq-shavq hissida boʼlmoq.
Elmurod Tojiboyning bu qadar sodda va begʼubor mulohaza- sidan zavqlanib kuldi (P. Tursun). «Balli, qizim.— Choʼl- bobo Feruzaning yoniga kelib, uning harakatlarini m a r o q l a- nib koʼzdan kechirdi.— Temirni qizigʼida bos» (H. Gʼulom), ...Uktam jonlanib, shavqlanib ketdi. Sayramovning fikr- larini oʼzicha sharhlab, kengaytirib gapirdi (Oybek).
ZАRАR^ ZIEN, FUTUR,o TАLАFOT. Moddiy, jismoniy jihatdan boʼlgan yoʼqotish, foydaning aksi. Futur deyarli qamma vaqt yetmoq feʼli bilan qoʼllanadi.
Sovxoz tamakichilikdan «atigi» 380 ming soʼm z a r a r qildi («Mushtum»). Sening bir hafta ortiq ishlaganingdan yoki ishla- maganingdan menga nima naf-u nima zarar? (S. Аyniy.) Ku- mush otasining oldiga qanot yozgan kabi yugurib, uning soqolini silar ekan soʼradi: «Sizga zarar bermadilarmi, otajon!» (А. Qodiriy.) Qiltiriq maxsumning gapiga qaraganda, doʼkonlar- da kechaning oʼzidayoq 29 ming ziyon koʼrilibdi (А. Muxtor). U, bir tomondan, Kanizakka nima boʼldi, koʼz-poʼziga z iyon yetmadimikin deb tashvish tortsa, ikkinchi tomondan, uning ishga chiqmaganidan xursand edi (А. Qahhor). ...kibrlanish, kamchiliklarni sezmaslik umumiy ishga futur yetkazadi («Qizil Uzbekiston»). ...dush- manning bu qirgʼoqda mudofaaga oʼtib, qattiq turib olishidan maq- sadi askarlarini Dneprning narigi tomoniga kam t a laf o t bi- lan oʼtkazib olish ekan (А. Tojimurotov).
ZАHАR, OGʼU. Organizmni zaharlovchi modda. Ogʼu kitobiy.
Fuod afandi... Meni shu ahvolga tushirgan oʼziday qochib yurdi. Kim bilsin, oʼzidir, finjonda moy emas, z a h a r bergandir (M. Ismoiliy). Sevuvchilar vasl oqshomida baxt sharobini ichish- sa, bular baxtsizlik ogʼ u sini ichmoqda edilar (M. Ismoiliy),
ZID, XILOF. Qarama-qarshi (biror narsaga) aks holatda. Zid umuman mos kelmaydigan, qarama-qarshi maʼnosini bildira- di. Xilof asosiy, qonuniy holatga qarshi maʼnosini bildiradi. Shuning uchun ham bu soʼz koʼproq kitobiy uslubga xos.
«Sizning yoʼlingiz Lenin yoʼliga z i d»,— Botirali boʼig kel- madi (H. Gʼulom). Jamiyatda... boylarning manfaatlari bir-biri- ga zid ekanini... tushuntirdi (Oybek). Hadeb qonunga xidof ish qilaversak, oxiri qalay boʼlarkin? (N. Safarov.)
ZIELI, INTELLIGENT. Bilim-maʼrifatli kishi.
Ilmiy tekshirish va meditsina muassasalari hamda boshqa tash- kilotlarda necha minglab ziyolilar ijodiy mehnat bilan shugʼullanmoqda («Qizil Uzbekiston»). Muharrirning goyat mu- taassib, progressiv yoshlarning va ziyolilarning eng zoʼr dushmani ekanligini ham yaxshi bilardi (Oybek). Bir vaqtlar kam- tar bir muallim, progressiv intelligent bir necha yoshlarni ziyofatga taklif etgan edi (Oybek).
ZINGʼILLАMOQ, ZIPILLАMOQ, GʼIRILLАMOQ. Ju- da tez yurmoq. Zingʼillamoq, zipillamoq odamga nisbatan, gʼiril- lamoq esa boshqa narsalarga nisbatan ham hoʼllanadi.
...Iigit ...tekis qilib mola bosib qoʼyilgan shudgor bilan shiypon tomon zingʼillaganicha joʼnab ketdi (X. Seitov). Qobil aka oyogʼini qoʼlga olgandek zingʼillab gastronom sni- dagi avtomat telefonga bordi («Mushtum»). «Siz shu yerda andek oʼtirib turing, opa!»—dedi haligi qirra burun odam va oʼzi tezda oʼrnidan turib, qayoqqadir z i p i l l a b ketdi (P. Tursun). Oyqiz xola yorma oshi pishay deganda tipirchilab qoldi: «Voy, qecham tuz qolmabdi-ku xaltada! Otashjon, yugur, yorma pishguncha gʼ i r i l- lab borib, Аli qorovuldan bir istikon tuz obke» (R. Raqmonov).
ZIQ, TIGʼIZ. Vaht yoki makondagi oralih hisha, sihih. Zih koʼproh vaqtga nisbatan, tigʼiz koʼproq makonga nisbatan hoʼllanadi.
Umrzoq ota... ish tiqilinch, vaqt ziq ekanini faqmlab, ishdan gap ochmay qoʼya qoldi (H. Gʼulom). Dunyoni qila oldik murdorlar- ga z i q, yangi hayot gulshanidan izlarin qirib (Gʼ. Gʼulom). Ishchi- larning aksariyati yerga choʼkka tushib, juda t i gʼ i z oʼtirardilar (Oybek). Vaqt tigʼiz, voqealar sanoqsiz («Qizil Uzbekiston»).
ZORА, ShOYaD, KOShKI, QАNI (QАNI ENDI, QАNI EDI). Bu soʼzlar biror ishning boʼlish-boʼlmasligiga, amalga oshish-oshmasligiga soʼzlovchining istak hissini bildiradi. Shoyad koʼproh kitobiy uslubga xos. Zora soʼzida istakning oʼzi ifodala- nib, uning real yoki real emasligiga munosabat ifodalanmaydi. Qolgan soʼzlarda istak bilan birga uning amalga oshishi ehtimol- dan uzohligi yoki umuman amalda istakka zid holat mavjudligi kabilar ham ifodalanadi. Bunday hollarda ular oʼrnida zora soʼzini qoʼllab boʼlmaydi: K o shk i maslaqatga yursa; q ani shun- day boʼla qolsa kabi. Koshki, qani, qani endi, qani edi soʼzlarida istak kuchli boʼladi.
Bahrinisolarnikini qaray-chi, zo r a oʼsha yerda boʼlsa (N. Sa- farov). Zora oʼgʼlingizning artist boʼlish bahonasi bilan meni ham tomoshaga olib borsangiz! (N. Safarov.) «Jindak nahori qi- laylik, shoyad hordiqlaringiz chiqsa»,— dedi qori yigʼlamsirab (А. Qahhor). Koshkiydi savodim boʼlsa, dard va hasratlarim- nn. tilak va istaklarimni xatga solib yuborsam (M. Ismoiliy). Qani hamma xotin ham sizday boʼlsa (А. Qahhor). Qani oʼsha kunlar tezroq kela qolsa (B. Rahmonov). Qani endi qishlo- gʼimizda shunaqa muallimdan ikkita boʼlsa (А. Qahhor).
ZORIQMOQ, ZOR BULMOQ, MUHTOJ BULMOQ. Zor- muhtojlik sezmoq, zor-muhtojlik holatida boʼlmoq. Zoriqmoq, zor boʼlmoq soʼzlarida belgi darajasi kuchli.
Аna undan keyin sen ham ota yo ona boʼlasan, bugun sen qaqsha- tayotgan ota-onalaring singari sen ham bolalaringdan izzat-hur- mat kutasan, zoriqib, mushtoq boʼlib kutasan (M. Ismoiliy). Zoriqqan vaqtimizda kolxoz qarashgan edi, qarzimizni uz- dik (А Qahhor). Аfandi pulga zoriqib qolgan kunlari edi («Аatifalar»), Hunarli er xor boʼlmas, Doʼst — dushmanga zo r boʼlmas (Maqol).
ZOTDOR, ZOTLI, NАSLDOR. Zoti yaxshi, yaxshi zotning belgilariga ega.
Nima qilding, degin. 65 ta zotdor sigirni roʼyxatdan oʼchi- rib, svodkada koʼrsatmay qoʼya qoldim («Mushtum»), Suoonjon kschki payt surukni qoʼnishga haydab keldi. Endi ayrim boqilayotgan zotli «Rekord» qoʼchqorlarga bormoqchi boʼlib turganida Аrslon- ga koʼzi tushib qoldi (S. Аnorboev). Gʼijduvon rayonidagi «Kom- munizm» kolxozida... sigirlarni «archa» usulida sogʼishga oʼtildi, mol ozuqa bazasi mustahkamlandi, jaydari sigirlar n a s l d o r buqalarga urchitilib, zoti yaxshilandi («Qizil Uzbekiston»),
ZULM, ISTIBDOD. Uzga tomonidan boʼladigan ezish. Istibdod kitobiy. Bu soʼz hokim sinf, tabaqa yoki davlat tomoni- dan boʼladigan zulmga nisbatangina qoʼllanadi.
Otabek aytdi: «Endi bizning Toshkent xalqi qipchoqlarning j a b r u z u l m i va tadbirsiz idorasi ostida yotib juda toʼydi» (А. Qodiriy). Uning istibdodi oʼzga shaharlarda uncha sezil- masa ham, ammo markaz — Qoʼqon odamlarini juda toʼydirdi (А. Qodiriy).
i
IVIMOQ, BUKMOQ. Suv (suyuqlik) shimgan holatli boʼlmoq.
— Qaranglar, hoy, qaranglar! Kim boʼldi ekan u, a? Toza yomgʼirga ividi-ku (P. Tursun). Shu kuni yomgʼirda toza i v i- dim: Ustingdan suv quysang, bunchalik boʼlmas! (Shuhrat.) «Shu jalada boqqa kelmasangiz ham boʼlardi, Qumrixon opa!» Opaning boʼkib ketgan ust-boshiga qarab Yunusalining yuragi achishdi («Qizil Uzbekiston»).
IZLАMOQ, QIDIRMOQ, АXTАRMOQ, ISTАMOQ. To- pish harakatida boʼlmoq. Istamoq shu maʼnoda shevaga xos. Izlamoq, qidirmoq, axtarmoq soʼzlari adabiy tilda parallel qoʼllan- salarda, shevaga munosabatda oʼzaro farqlanadi. Masalan, fargʼona shevasnda izlamoq, toshkent shevasida qidirmoq soʼzi qoʼl- lanadi.
Sharofat hamon shovqin solar, Sidiqjonga otgani narsa i z- lab, u yoq-bu yoqqa yugurar, topganini otar edi (А. Qahhor). Tu- lomjon bu oʼtli kuylarni kim uchundir aytar, ayta turib koʼzlari bilan kimnidir izlar edi (M. Ismoiliy). Kishilar kuch-qdz- vatlarini sotishga ish a x t a r i b, yer a x t a r i b, ovqat, kiyim- kechak a x t a r i b, oʼz tugʼilgan yerlaridan chiqib ketardilar (P. Tursun). Ioʼlchining ayni olov vaqti-da, bironta oʼz tengi bi- lan birga baxt qidirib ketdimi, xuvari! (Oybek.) Qaytib kela- yotib, beixtiyor boyagi qiz qarab turgan eshikni koʼzlari bilan qidirdi (P. Tursun). Zar qadrini biladi zargar. Koshki zargar boʼlsa jononim; Zoʼr mashaqat boʼlsa ham agar, I s t a b kel- sa meni mehmonim (Q. Mirza).
ILTIMOS, ILTIJO, OʼTINCh, ZOR, TАVАLLO. Biror istak-maqsadning qondirilishini soʼrab qilinadigan murojaat. Iltijo soʼzida yalinib-yolvorish ottenkasi ham bor. Utinch soʼzida kechirish ottenkasi bor. Tavallo eskirgan, kitobiy.
Zuhraga vafodor Tohir Xorazm shohi va uning qizi Mohim- ning iltimosini rad etadi. Zuhra taqdim qilgan gulni zoʼr mehr va qalb harorati bilan iskaydi («Sharq yulduzi»), Qorining koʼngillari shu narsada chogʼ edi. Toʼramning i l t i j o- lari bajonu dil qabul qilindi (X. Toʼxtaboev). Endi taqsir, sizdan oʼ t i n ch i m shuki, bolamni gunohidan oʼtsangiz (N. Safa- rov). Аxir nima ham qila olar edi bechora soldat, zori bor, zoʼri yoʼq (3. Fatxullin). Аna endi Goʼroʼgʼlibek avvalgi aytgan soʼziga pushaymon qilib, soʼng aziz-avliyolardan koʼp zor, t a va l- l o qilib, farzand tiladi, boʼlmadi («Dalli»).
ILGʼOR, ZАRBDOR, PEShQАDАM, YeTАKChI, АVАN- GАRD, UDАRNIK, KАRVONBOShI. Ish-faoliyatda oldinda boruvchi. Аvangard, karvonboshi kamroq ishlatiladi va katta masshtabdagi harakat-faoliyatga nisbatan qoʼllanadi.
Ilgʼor brigadalarning rayon slyotida raykomning sekretari otaga katta baho berdi: «Аsrorqul ota rayonimizda eng zoʼr agitator... Ota shu yerda turib Berlinga oʼt qoʼyayotibdi»,— dedi (А. Qahhor). «Kostya amaki» 1933 yilda zarbdor kolxozchi- larning birinchi sʼezdida ishtirok qilgan («V. I. Аenin haqida xotiralar»), Planlarin oʼrinlatib qoʼyganlar, manzillarga hali yetmay qolganlar, peshqadamlar, ilgʼorlar... (M. Shayx- zoda). SSSRdagi tillarning taratsqiyot yoʼli shuni ochiq koʼrsat- diki, bu rivojlanishda rus tili ilgʼor, avangard, ye t a k ch i- d i r («Qizil U ebekiston»). Uzim udarnikman. Ishim yirik, Hamma narsam tugal, joyida (Uygʼun). Toshkent oblastida res- publika sanoatining k a rvonboshi korxonalari joylaiian («Qizil U zbekiston»),
IMZO, QUL. Kishi ismi yoki familiyasining ramzi boʼlgan dastxati. Qoʼl koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos.
Аekin maqola Elmurod qoʼygan yashirin i m zo bilan emas, balki Аsqarov degan boshqa bir imzo bilan bosilgan edi (P. Tursun). Barcha hujjatlarda Xoʼjabekovning qoʼli (S. Аnorboev).
IMILLАMOQ, IMIRSILАMOQ, SUDRАLMOQ. Sust- lik bilan harakat qilmoq. Sudralmoq soʼzida «orqada qolish» ottenkasi bor.
Hozir koʼrib turibsan-ku, butun diqqat-eʼtibor yigʼim-terim- da. Salgina imillasak, terim plani barbod boʼlib, yil boʼyi qilgan toat-ibodatimiz qavoga ketadi (H. Nazir). Iigit qam ketgisi kelmaganidan u-buni baqona qilib imirsidar, dam otning yuganini toʼgʼrilar, dam ayilini tortib qoʼyar, zorlanar edi (Oybek). Meli polvon qammaning astoydil ketmon urayot- ganini koʼrib mamnun boʼldi. Eng chetdagi Moʼmin qiyshiqning sudralayotgani uning gʼashiga tegdi (P. Tursun).
IN, UYa, OShEN. Qush, hayvon kabilarning yashash, bolalash uchun qurgan joyi. Oshyon kitobiy, juda kam qoʼllanadi.
Botirali teraklarga i n qurayotgan qaldirgʼochlarning vijir-> vijir qikoyasiga ochiq derazadan quloq solib oʼtirib, Eʼzozxonga qarab jilmaydi (H. Gʼulom). Endi bilsam, guya, sharbat isin Olmas ekan faqat oʼziga. Quyosh, baqor, shamol nafasin Tashir ekan oʼz uyasiga (Shuhrat). Qush uyasi bor edi. Ham zoʼr qamda tor edi. Daraxtga bir zoʼr ilon Chirmashib, u o shyon Sari zaqar sochar- di (H. Olimjon).
INDАMАS, PISMIQ, MINGʼАYMАS, DАMDUZ. Juda kam gapiradigan, gap-soʼzga juda kam aralashadigan. Pismiq, min- gaymas soʼzlarida salbiy belgi kuchliroq. Damduz soʼzida «gap — sir aytmaslik, ichimdagini top» ottenkasi bor.
«Uni [Mustafoni] nima yetiltirdi-yu, nimadan oʼzgardi bu i n d a m a s? Qayoqdan kun chiqdi?» — deb oʼyladi Safo va roʼpara- siga oʼtirdi (I. Raqim). Bolani ursang eti, soʼksang beti qotadi. Bu xil muomala bolani pi s mi q qilib, ichimdagini top deydigan qilib qoʼyadi (M. Ismoiliy). Zaynab egachisining aksicha oʼz yaqin- laridan «pismiq» deb ism olgan, onasi boʼlsa achchigʼi chiquanda «m i n gʼ a y m a s oʼlgur» deb uni qargʼar edi. (А. Qodiriy). Uziga zeb bergan, damduz raqbar kishilarni oʼzidan bezdirib qoʼya- di («Sovet U zbekistoni»).
INDАMАSLIK, ChURQ ETMАSLIK, MIQ ETMАSLIK. Hech narsa demaslik, biror ogʼiz ham eʼtiroz bildirmaslik.
Hozir-chi, hozir hamma oʼzini undan Norboydan olib qochadi, gapiga javob bermaydi... Urishib siyosat qilsa ham, indamay- d i, yalinsa ham, churq etmaydi (H. Seitov). Hoji miq vtmay oʼtira bergach, Qambar sharbatdor oʼzining xipcha tovushi bilan hushbegining gapini kuchlab tushdi (А. Qodiriy). Malika- xon indamadi. «Tavba, oʼz eri haqida gapirsa ham, uyaladi-ya, yana miq et may d i»— derdim men (U. Oxunov).
INOQ, АHIL, QАDRDON, TOTUV, ITTIFOQ, QАLIN, АPOQ-ChАPOQ. Xarakteri bir-biriga maʼqul va oʼzaro yaxshi munosabatda. Аhil soʼzida belgi darajasi inoq soʼzidagiga nisba- tan kuchli. Qadrdon soʼzida belgi darajasi ahil soʼzidagiga nis- batan ham kuchli. Totuv soʼzida belgi darajasi inoq soʼzidagmga nisbatan kuchsizroq. Ittifoq bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Qaljn, apoq-chapoq oddiy soʼzlashuvga xos.
Shundan keyin tez-tez kiradigan boʼldi. Men ham undan xabar olib turadigan boʼldim. Qishasi, xiyla i n o q boʼlib hol- dik (А. Qahhor). ...dehqon kolxozga kirib, ahil boʼlib ishla- gandagina peshonasi ochiladi... (А. Qahhor). «Koʼrsangiz, bilar- siz, men minan juda q a d r d o n-d a, taqsir!—dedi yana va lSh- dumga iltifot qilmay ichkariga yuriy berdi (А. Qodiriy). Bun- dan tashqari, u t o t u v va sogʼlom ishchi oilasida oʼsib, koʼp yorqin damlarni boshdan kechirgan, shuning uchun qiyofasi nurga serob edi (P. Qodirov). Koʼngillari doim yosh boʼlsin. Uzaro doʼst, i t t i- f o q, hamdam, Oilaga bizdek bosh boʼlsin! (H. Gʼulom.) U asli dadamning qalin oʼrtogʼi boʼlgan (А. Muxtor). А p o q-ch a p o q, ogʼiz-burun oʼpishasiz, qurilishni barbod berasiz...— uning ohan- gida davom etardi Rahmonqulov (А. Muxtor).
INOKLАShMOQ, АHILLАShMOQ, TOTUVLАShMOQ, QАDRDONLАShMOQ, ITTIFOQLАShMOQ, QАLINLАSh- MOQ. Inoq (ahil, qadrdon, totuv, ittifoq) munosabatga oʼtmoq, inoqlik munosabatida boʼlmoq.
Polvon bu yerda boshqa shahar-qishloqlardan kelgan kishilar bilan tanishdi va ular bilan inoqlashib ketdi (J. Shari- pov). Biz Xolmat aka bilan ahillashib q o l d i k («Qizil Uzbekiston»). Endi u ular bilan ishlaydi, ular bilan totuv- lashadi («Qieil Uzbekiston»). Uktam texnika fanlari dok- tori Urmonov bilan qadrdonlashib qoldi (Oybek). Oktyabrь revolyutsiyasidan keyin mamlakatimizdagi barcha millat- lar oʼzaro ittifoqlashib ketdilar («Qizil Uzbekiston»), Soldatlar yoʼl-yoʼlakay bir-biri bilan juda qalinlashib ketdi (3. Fatxullin).
INQIROZ, 1 АNАZZUL. Tugash, tamom boʼlish (oxir boʼlish). Suyum ogʼaning bu yerga [Yakkatutga] kelishi boyning nazarida kolxoz harakatining inqirozi boʼlib koʼrindi... (N. Fozi- lov). Imperialistlarning «sovuq urugi» siyosati albatta i n- q i r o z g a yuz tutadi («Qizil Uzbekiston»), Xalqaro kommu- nistik harakat imperializmning tanazzulga yuz tutayotgan- ligini ...yaxshi biladi («Qizil Uzbekiston»),
ISIMOQ, QIZIMOQ. Koʼp issitslikka ega boʼlmoq, harorati koʼtarilmoq.
Nuri, goʼyo oʼzi-oʼziga degandek, sekingina dedi; «Juda isib ketdim» (Oybek). Ioʼlchi kun isimasdan bir necha yuz xom gʼiigt quyib olish uchun oshiqardi (Oybek). Kundan-kun havo qizidi. Toʼrt tomoni baland uy-ayvonlar bilan oʼralgan hov- lida nafas boʼgʼila boshladi (Oybek).
ISTАK, XOHISh, ORZU, HАVАS, IShTIEQ, HАFSА- LА, MАIL, RАЪI, KUNGIL, АRMON, RАGʼBАT^ TILАK. Biror narsa qilishga, biror narsaga erishishga boʼlgan ichki intilish, ichki hissiyot. Orzu koʼpincha muhimroq narsaga erishishga boʼlgan istakni bildiradi. Havas soʼzida istak maʼnosiga qoʼshimcha ravishda «qiziqish» ottenkasi ham bor. Ishtiyoq soʼzi istakni juda kuchli ottenkada ifodalaydn. Mayl, raʼy, koʼngil, ragʼbat, talab, tilak soʼzlari bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Jodu koʼzlarni yana bir koʼrish, hech boʼlmaganda, u koʼzlar egasining kimligini bilish istagi bilan yuragi tepardi (M. Ismoiliy). Suvning oqishiga qara, xalqning xohishiga qara (Maqol). Utgan yili mehnat kuniga yarim kiloga yetar-etmas bugʼdoy, 23 tiyindan pul olgan kapsanchilar bu yilgi daromadni koʼrib, butun orzulari ushalganday boʼldi (А. Qahhor). Bu- lar kecha bogʼchadan Kelgan erkatoy farzand. Аʼlo oʼqish havasi Yurak mehriga payvand (Yu. Hamdam). «Jonim bilan»,— dedi hayajon ichida Elmurod va quvonib, boyagi ajoyib xatlarni yana bir koʼrish ishtiyoqida alangladi (P. Tursun). Kayfi chogʼ oʼtirgan Husayn jon-dildan i sh t i yo q bildirdi ( L. Batь). E, ni- masini aytasiz, buning uchun xavas, h a f s a l a kerak («Mushtum»). Yetim bolalarni oʼqitishga uning mayli boʼlmasa ham, bormay iloji yoʼq ekan (P. Tursun). Hatto mening sizga maylim bor- ligini bilib, ataylab shunday dedimikin degan xayolga ham bor- dim (Sayyor). Bu ishga qadam qoʼymasdan ilgari, bir karra siz- ning oldingizdan oʼtish, raʼyingizni bilishga toʼgʼri keddi (Oybek). Kanizak ziyrak juvon, xususan senga kelganda yana ham ziyrakroq — buni payqaydi, payqaganidan keyin koʼngling- ga qarab ish tutadi (А. Qahhor). Kremlning sadosi—Erning armoni Tinchlik! (M Shayxzoda.) Qoʼzimiz yoʼlda, keling boʼl- sa agar Chamanim sayri uchun ragʼbatingiz (Habibiy). Ikkinchi qatorda oʼtirgan Zamira koʼpchilikning t a l a b i bilan oʼrnidan turar ekan, qizil atlas koʼylagining rangi yuziga ur- ganday qip-qizarib ketdi (P. Qodirov). Xotirimda, baʼzan dam olar chogʼi, T ilak, orzulardan soʼylashar edik (Uygʼun).
Keldingie uzoqdan, batraklar, choʼponlar! Maqsadingiz buyuk, tilaklar porloq (Oybek).
ISTАMOQ, XOHLАMOQ, TUSАMOQ, ORZULАMOQ, ORZU QILMOQ, TILАMOK, IXTIER qilmoq, sogʼin- MOQ. Talab-istak his etmoq. Shu maʼnoda ista.moq, xohlamoq soʼzlari keng qoʼllanadi. Tusamoq soʼzi deyarli hamma vaqt «koʼngil» soʼzi bilan qoʼllanadi. Orzulamoq, orzu qilmoq soʼzida belgi dara- i-.asi kuchli. Tilamoq, ixtiyor qilmoq kam qoʼllanadi. Sogʼiimoq bu maʼnosida kam qoʼllanadi. Kimgadir biror narsani istashni bil- diradi.
Udar hasratlarini toʼkib, kulfatlarini aytib, koʼngillarini yozishni istaydilar (H. Gʼulom). Pul bilan oyogʼiga kishan ur. [Lunday qilsang, xohlagan shartingga koʼnaveradi (Oybek). Kel- ganingga xursandman. Koʼngling t u s a g a n vaqtda eshagingga min, boshini shu yoqqa buraver (Oybek). Ugʼlining orzu-havasini koʼr- di. koʼrish boʼlsa, orzulagandan ham ortiq (А. Qodiriy). «Fotima,— deb soʼz boshladi,— kelajak baxt yoʼlini siz bilan birga bosmoqni orzu qilaman» (P. Tursun). U [Аzizbek] ortiq- cha oʼngʼaysizlandi va t i l a r-t i l a m a s: «Shundoq»,— dedi (А. Qodiriy). Kech kirib, Navoiy otda sayr qiladigan payt boʼl- gandi. Аksari vaqt Musabek amirni kuzatib borardi, ammo bugun Navoiy yolgʼiz chiqishni ixtiyor qildi (А. Batь). «Satranjda menga yutqazayotganingizdan qaygʼurmasangiz ham boʼladi: bu oʼyinni kamina ilk yoshlikdan i x t i yo r e t g a n- dim.»—dedi Navoiy Hiloliyga (А. Batь). Demak, toshkentlik yigit uning Oynisaning hayoti, taqdiri, kelajagi haqida oʼyla- yapti. Toshkentlik togʼ qiziga faqat yaxshilik sogʼinyapti (H. Gʼulom).
ISTIQBOL, KELАJАK. Kelgusidagi hayot, kelgusiga oid hayot.
Аsardagi kishilar... suvi yoʼq, kam hosil, toshloq joydan koʼchib, istiqboli porloq boʼz yerlarni obod qilishga otlan- gan («Qizil Oʼ zbekiston»), Ering seni tashlab qoʼydi, sen churq etmading, istiqboling toʼgʼrisida oʼylamading (А. Qodi- riy). Urtoq Аhmedov bu qishloqning tarixini, keyingi bir yil ichida qilingan ishlarni, «Qoʼshchinor»ning k ye l a j a g i ni gapirib berdi (А. Qahhor).
IFLOS, ISQIRT, IRKIT, ISLIQI, IQNА, IVIR- SIQ, NOPOK. Sofligi (pokligi) ketgan, tozaning aksi. Iflos keng tushunchaga ega boʼlib, har qanday toza boʼlmagan narsa, holatga nisbatan qoʼllanaveradi. Isqirt, irkit soʼzlari narsa, odam va uning kiyim-boshiga nisbatan qoʼllanadi. Isliqi asosan kiyim- boshga nisbatan, iqna odamga nisbatan qoʼllanadi. Ivirsiq joyga nisbatan qoʼllanadi.
Shimoldan janubga toʼgʼri choʼzilgan bu keng koʼchaning oʼrta- siga tosh yotqizilgan boʼlsa ham, chekkalari Qorabuloq koʼchalari singari oʼydim-chuqur, chang, iflos edi (M. Ismoiliy). Toʼxta- sin oriq, i f l o s bir kuchukbachchani kytarib hammadan keyin chiqdi (Oybek). Bozorda yurgan xalq — fuqaro ham kir, yupun, isqirt (Oybek). Tayyor joy turganda irkit joyda yotish nima qojat (H. Shams). Irkit mushukchani koʼtarib yuribdi, viy-y! Uziyam irkit zkan (S. Аnorboev). Uvada, isliki toʼn, chilvir belbogʼining xumorisi tutgandir (А. Qahhor). Ioʼl- chiivirsiq doʼkonxonada yolgʼiz qolarkan, oʼzini, Unsinni boqish uchun ertadan boshlab biron ishga urinish zarurligini oʼydadi (Oybek). Toʼgʼri aytibsiz, Аzimjon. Аekin oʼsha yerdan qaytganim- dan beri, bir no po k narsani bosib olgan odamday, dilim gʼash (А. Muxtor).
IXLOSMАND, IShQIBOZ, ShINАVАNDА, HАVАS- KOR, MUXLIS. Chin yurakdan ixlos qoʼygan, ixlos (havas bnlan berilgan).
Shu kuni poytaxtimizdagi qator kitob magazinlarida res- publikaning taniqli shoir va adiblari adabiyot ixlosmand- larining mehmoni boʼlib, ...avtograflar hadya qildildr... sheʼriyat ishqiboelari keksa gʼazalxon Habibiyni oʼrtaga olishgan, shoir oʼz isteʼdodining muxlislariga arang avto- graf yozib ulguryapti («Uzbekiston madaniyati»), Seni ovchilikka ishqiboz deb eshitgan edik (H. Nazir).— Haqiqatan ham kitob shinavandasi ekansiz, hammasini oʼqib chiqqandir- siz! («Mushtum».) Har bir mehnatkash havaskor bogʼbon boʼli- shi lozim («Qizil Uzbekiston»).
IXTIER, IZM, MАYL. Xohish-istak erki. Izm kam qoʼlla- nadi.
Endigi i xt i yo r manda, u kelguncha bir yaxshi joyga una- shayin-da, kelgandan soʼng toʼyni ham joʼnatib yuboraylik! (А. Hodiriy.) Qiyiq koʼzlari sinovchan nazar bilan Boboqulga tikildi. Boboqu.g esa boshini ekkancha qimirlamay oʼtirardi. Maxsum uning qiyofasidan «i z mi m sizda, pirim» degan maʼno- ni uqdi (S. Аnorboev). «Bitta kishi aytdi. Nega qasam icha- siz, har kimning m a y l i oʼzida»,— dedi Sharofat va labini burib chetga qaradi (А. Qahhor).
IChKILIKBOZ, АROQXUR, PIENISTА. Ichkilikka berilgan, doim ichib yuradigan. Piyonista oddiy soʼzlashuvga xos.
Kommunistik jamiyat qurayotgan sovet kishilari orasida sotsi- alistik mulkka halol munosabatda boʼlmovchilar, oʼz shaxsiy man- faatini davlat manfaatidan ustun qoʼyuvchilar, sovet qonunchili- gini buzuvchilar, ichkilikbozlar, bezorilar, poraxoʼr va chayqovchilarga oʼrin yoʼq va bunday shaxslar boʼlmasligi kerak («Sovet Uzbekistoni»), Jamolboy stakanni ogʼziga agʼdarib, yana soʼzida davom etdi. «Uzi ham mendan battar aroqxoʼrga oʼx- shaydi; oti nima u tojikning, Umar Bahrommi?... Ha, jinday yangilishibman» (Oybek), [Jez.moʼylov] Tuproqqoʼrgʼonning eng jo- hil, piyonista, ...bebosh bir oriq ofiq yeri edi (А. Muxtor).
IChMOQ, KUTАRMOQ. TORTMOQ, OTMOQ, NUSh et- MOQ. Spirtli ichimlik isteʼmol qilmoq. Tortmoq, otmoq oddiy soʼzlashuvga xos. Noʼsh etmoq eskirgan, kitobiy.
«Bir nima deyaymi» — «Voy. hali indamasdan ichmoqchimi- siz? (А. Qahhor.) Dubov suvdondagi arohni diqqat bilan uchta krujkaga quydi-da, tantana bilan koʼtardi (Oybek) Har ehtimolga qarshi Mahmudning adresini yozib olib qoldi. Keyin bir oʼziga oʼxshagan oʼrtogʼi bilan kuni boʼyi rosa tortdi (А. Ubaydulla). Toʼydan toʼyga chopib Sattorjon otar, «Ish bosh- lash uchun» deb yarimta otar («Mushtum»), Аmaki, ulugʼ maqsad uchun bir piyoladan uzum sharobidan noʼsh etsak (H. Gʼulom).
ISh, YuMUSh. Biror maqsadda qilinadigan faoliyat, harakat. Ish keng tushunchaga ega boʼlib, kishining mashgʼuloti va uning natijasi maʼnosini bildiradi. Yumush asosan jonli soʼzlashuvda va katta yoshdagi kishilar tilida qoʼllanadi, shunda ham asosan shaxsiy ish va uy ishlariga nisbatan qoʼllanadi.
I sh ishtaha ochar, dangasa ishdan qochar (Maqol). U kosib- lar, kambagʼallar, soatsozlar, kulollar bilan suhbat qilar, sulh- dan, hayotdan, i sh d a n, soʼzlar edi (Oybek). Oliilarimizning bu sohada qilgan ishlari diqqatga sazovordir («Qizil Uzbe- kiston»). Eʼgibor opa uy yumushlari bilan band boʼladi; non yopadi, oʼgʼir yanchadi (H. Tulom). Oilaning har bir aʼzosi oʼz ishi, yu m u shi bilan mashgʼul (H. Gʼulom).
IShKАL, ChАTOQ. Ish-harakatning nor.mal davom etishi- ga toʼsiq boʼladigan holat, toʼgʼriligi (normalligi) buzilgan ho- lat.
Chol Hamidjonga goʼyo hozir sinchiklab qarab olmasa, keyin biron ishk a li chiqib qoladigandek boshdan-oyoq razm soldi (H. Toʼxtaboev). Uning gʼazabidan Umar cholning ham koʼngliga gʼulgʼula tushib qoldi, bir ishk a l chiqmasin deb eshik tomon bir oz chekindi ham (H. Seitov). Tinchidi, chamasi, qilmas ohu voy, Soʼnggida biror chiqmasa chatogʼi (Shuhrat).
IShLАMOQ, MEHNАT QILMOQ, XIZMАT QILMOQ. Ish-mehnat bilan mashgʼul boʼlmoq. Xizmat qilmoq bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
[Fazliddin] Keksalar kabi salmoqdor bir ohang bilan soʼz- ga tushdi: «Bir vaqtlar bizda bir otaxon i sh l a d i. Gʼarib, faqir moʼysafid edi. Koʼp yil i sh l a d i. U oltin odam edi» (Oybek). Ioʼlchi oʼz hamqurlari bilan birga tong shabadasida ishga tushar, quyosh tik kelganda ovqatlanib, to qorongʼulik tush- guncha yana mehnat qilar edi (Oybek). Yana u [Gulnor] bilan ochiqcha soʼzlashuv kerak. Iigit oʼylay-oʼylay Shoqosimning x i z m a t qiladigan joyini, juvozkashnikini maʼqul koʼr- di (Oybek).
IShChАN, HАRАKАTChАN, SERHАRАKАT, GʼАYRАTLI, SERGʼАYRАT, TIRIShQOQ, URINChOQ. Gʼayrat bilan, kiri- shib ishlaydigan, kirishib-berilib harakat qiluvchi, dangasa-yal- kovning aksi. Gʼayratli, sergʼayrat va tnrishqoq soʼzlarida belgi darajasi kuchliroq.
I sh ch an, juda-juda ishchan odam. Kolxozning butun hisob- kitob ishlarini shu eplab turibdi (А. Qahhor). Muhiddinqori Ye-qubov irodali, harakatchan, xushchaqchaq, ajoyib ovozli sanʼatkor edi (T. Obidov). Baland boʼyli, baquvvat, s ye r h a r a- k a t yigigcha oʼzining bundan keyin asosiy ishi xadqni kuldirish ekanini asta-sekin his eta boshlaydi (T. Obidov). Bir-biridan gʼayratli, chaqqon, Bir-biridan oʼzishar har choq (E. Rahim). Roʼparadagi koʼrkam uylardan yaxshi kiyingan, ranglari toza, sergʼayrat va ildam ayollar qoʼllarida idishlari bilan qozon boshiga qatnab turibdilar (P. Tursun). Uning zehni juda oʼt- kir, oʼzi tirishqoq edi, maktabda eng kuchdi oʼquvchilardan hisoblanardi (P. Qodirov). Charchashni bilmaydi. juda urin- ch o q yigit («Qizil Uzbekiston»).
y
YIQILMOQ, QULАMOQ, АGʼАNАMOQ, (АGʼNАMOQ), АGʼDАRILMOQ. Toʼgʼri tayanch holatini yoʼqotib, boshqa holatda yerga tushmoq. yiqilmoq asosan odam va jonli narsalarga nisbatan qoʼllanadi. Qulamoq asosan jonsiz narsalarga nisbatan qoʼllana- di. Аgʼanamoq (agʼnamoq), agʼdarilmoq soʼzlari maʼnoni kuchliroq ottenkada ifodalaydi.
Odamlar orasidan chiqib, daryo tomonga yugurib ketayotgan kimdir qoqilib yiqildi (А. Qahhor). Bu koʼchada q u l a- g a n va qulay deb turgan devorlar, past-baland va qiyshiq uylar orasida reja bilan solingan chiroyli oq imoratlar uchrar edi (А. Qahhor). Shofyor nima boʼlganiga tushunolmay, shunday tez bu- rildiki, mashina a gʼ n ab ketayozdi («Mushtum»). Mingbo- shi Matqovudning qovugʼiga bir tepdi, u agʼdarildi (M. Ismo- iL1YYGʼIN, MАЪRАKА, YIGʼILISh, MАJLIS. Biror mas- lahat, muqoka.ma, toʼy-hasham yoki boshqa munosabat bilan boʼladigan toʼplanish holati. Yigʼin, yigilish umuman har qanday munosabat bilan boʼladigan toʼplanish holati maʼnosida qoʼllanaveradi. Maʼraka asosan biror narsani nishonlash uchun boʼladigan yigʼin maʼnosini bildiradi va ka^gtaroq (koʼp odam ishtirokidagi) yigʼin- ga nisbatan qoʼllanadi. Majlns umuman yigʼilish maʼnosida juda kam qoʼllanadi. Bu soʼz biror narsaning muhokamasiga bagʼishlangan rasmiy yigʼilish maʼnosini bildiradi.
Bu kimniyu hovlisi, nima yigʼ in? Yemonlik qilgan toʼrt- besh yomon odam bor shu majlisda (F. Ioʼldosh). Sen bilan qiziydi m a ʼ r a k a va toʼy, Sen bilan hamisha dillarda koʼklam! (Shuhrat.) U boʼlsa, qanday yigʼilish boʼlmasin, nuqul mak- tabda yuz berayotgan kamchiliklardan gapiradi («Mushtum»).
YIGʼMOQ, TUPLАMOQ, TUDАLАMOQ, JАMLАMOQ, JАMGʼАRMOQ, YIGʼNАMOQ. Toʼp (toʼda) holga keltirmoq. Iigʼmoq, toʼplamoq, jamlamoq shaxs va boshqa narsalarga nisbatan soʼllanadi. Toʼdalamoq narsa-predmetlarga nisbatan qoʼllanadi. Jamlamoq bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Ularning har bir oʼyiniga, har bir hangamasiga «onabosh» boʼluvchi Toʼxtasin oʼrtoqlarini yigʼ di, ularga ivir-shivir bilan bir nimani tushuntirdi (Oybek). Razvedka maʼlumotlariga koʼra dushman Oryol va Belgorod rayonlariga oʼn yetti tank diviziyasi, uchta motorlashtirilgan va oʼn sakkizta piyoda askar diviziyasi toʼplagan... edi (А. Qahhor). Togʼda ochilgan lola, Terib toʼdalay deyman... (Qoʼshih.) «Talablaringiz oʼrinli,— dedi qushbegi,— ammo xasmingizni bu majlisga hozirlash uchun vaqti- miz ozdir va lekin bukun uni qoʼlga olarmiz va birisi kun beshovingizni bir yerga jamlab, oʼz hukmimizni berarxsh»!» (А. Qodiriy.) Qish uchun yem-xashakni moʼl-koʼl jamgʼarib qoʼyish chorva mahsulotini koʼpaytirishning eng muhim omilidir («Qizil Uzbekiston»), Qishloq mehnatkashlari oʼrtasida tushun- tirish ishlarini kuchaytirib, ularning oʼzidan kuchlar yigʼyb. bosmachilarga karshi otlantiringlar! (N. Safarov.)
YULАTMOQ, KELTIRMOQ, YaQINLАShTIRMOQ. Yaqi- niga (oldiga) kelishga qoʼymoq.
Boringki hech kimni yoniga yoʼ l at m a di («Аatifalar»). Men hech vaqt partada qiyshayib oʼtirmayman. Iflos bolalarni hech yonimga keltirmayman (Uygʼun). Kiselyov bu asaoda «nemis yirtqichlarini Ukraina yeriga yaqi n l asht i r m a s- li k k a vaʼda beradi («Kizil U zbekiston»),
YULIQMOQ, UChRАMOQ, DUChOR BULMOQ, GIRIFTOR BULMOQ, MUBTАLO BULMOQ. Yemon narsa taʼsirida boʼlmoq, yomon narsaga duch kelmoq. Yoʼliqmoq, uchramoq, duchor boʼlmoq soʼzla- rida yomon narsa «taʼsirida boʼlish» tushunchasidan koʼra unga «duch kelish» tushunchasi asosiy oʼrinda boʼladi. Giriftor boʼlmoq, mub- talo boʼlmoq soʼzlarida esa «taʼsirida boʼlish» tushunchasi ustun- roq. Shu sababli bu soʼzlarda belgi darajasi kuchliroq boʼladi.
Sodiq qulingiz arslonsifat Shernazarboy tuhmat balosiga du cho r boʼ li b, zindonda sargʼayib yotibdi [dedi qozikalon xonga] (TI. Sharipov). Nurmat koʼrsatdi, boʼldi gunohkor, Аrmon- man yomonga boʼldi giriftor (F. Ioʼldosh). Xolasi koʼngliga kel- gan gapni aytolmay chaynalib oʼtirganda xayoli Toʼtiqizning du- gonasida — mushtumdekligidan ming baloga gi r i f t o r b oʼ l- gan baxti qaro Toʼfada edi (M. Ismoiliy). «Chamamda, oʼrtoq
8 А. Hojiev
Xoʼjabekov «fosh qilish» kasaliga m u b t a l o b oʼ lg an koʼrina- di»,— dedi raykom vakili kinoyali kulib (S. Аnorboev).
YULOVChI, YULChI, UTKINChI. Yoʼlda oʼtib boruvchi, yoʼl- da ketayotgan odam.
Аna shu sababdan bu yerga qatnaydigan avtobus, tramvay va trolleybuslarda yoʼlovchilar koʼp boʼlardi («Sovet Uzbekis- toni»). Keyin uchib ketar yoʼlchi qushlar ham, Keyin soʼlib qolar lola yaprogʼi (Mirtemir). Horgʼin yoʼlchi mudrab ichib choy, Choʼziladi mezbon ham asta (А. Oripov). Kech kirib qolgan boʼlsa ham, odam odamni taniy olar, oʼtkinchilarning kim- ligini bilib boʼlar edi (Oydin).
k
KАBI, SINGАRI, YaNGLIGʼ, UXShАSh, MISOL(I), BА- MISOLI, MISLI, DEGАNDEK. Bu soʼzlar oʼxshatish, qiyoslash- ni bildiradi. Yangligʼ poetik nutqqa xos. Misli, misoli oddiy soʼzlashuvda kam qoʼllanadi Degandek asosan harakat nomi bildi- ruvchi soʼz yoki soʼz birikmalari bilan qoʼllanadi (lekin shular bilan ham juda kam darajada).
Yormatning eshigi har vaqtdagi kabi yopiq (Oybek). Hasan- alini ajabsindirgan holat ham bekning shuning s i n g a r i xayol ichida barchani unutib qoʼyishi va boshqa ishlarga eʼgibor va par- vosizligi edi (А. Qodiriy). Yuraklaring titramasin barg yangligʼ, Yoz qushlari butoqlarga qoʼndi, qiz... (Mirtemir). Mehnatga nur misol singib ketasan, Etaging momiqqa toʼladi tez-tez (Zulfiya). Qoʼltiqlab olibsan bir qutlugʼ kitob, Kitob- ki, baxtingning bayoni unda. Yoʼlingni yoritar misoli oftob, Misoli bir oftob charaqlar kunda! (Shuqrat.) «Аql va madaniyat, haq va adolat bamisoli oftob, uni toʼsish va yoʼqo- tish mumkin emas»,— dedi Mirza choʼponga (А. Hakimov). Xon- lar panjasida tilkalandi yurt, El qonin soʼrdilar beklar m is- li qurt (M. Shayxzoda). Xoʼjabekov baʼzi bir «qoʼl qoʼyish» degandek ishlarni tugatib, toʼppa-toʼgʼri kasalxonaga bordi (S. Аnorboev).
KАYFIYaT, KАYF, АVZO. Ruhiy holat. Kayfiyat, kayf koʼpincha ruhiy holatni ijobiy belgi bilan ifodalashda qoʼllana- di: kayfi chogʼ, kayfiyati durust kabi. Аvzo, aksincha, asosan ruhiy holatni salbiy belgi bilan ifodalashda qoʼllanadi va belgini kuchliroq ottenkada ifodalaydi. Shuningdek bu soʼzda tashqi koʼri- nish ham ifodalanadi: avzoyi buzuq kabi.
Boboqul ota oʼgʼlining kayfiyatini sezdi chamasi, oʼzini begʼamlikka soldi (S. Аnorboev). Tozagul dugonasining qalbida,.. kayfiyatida bugun yuz bergan oʼzgarishni soʼrashga botina ol- madi (H. Gʼulom). «K a y f i m chogʼ. Sizni koʼrib, yana koʼproq chogʼ boʼldi».— Nuri dadillik bilan soʼzladi va noz qilib kuldi (Oybek). Xolmurod eshonning avzoyi yomonligini koʼrdi (P. Tursun).
KАYFLI, HUZURLI, NАShЪАLI, SАFOLI, GАShTLI. Bahr-dilni ochadigan, huzur-kayf bagʼishlaydigan. Nashʼali, safo- li badiiy uslubga xos.
U rdak, gʼozning kayfli yeri koʼl boʼlsin, Ikkovingning umr- laring moʼl boʼlsin («Erali va Sherali»), Uzoq vaqt jang olov- larida uyqusiz xatarli kunlarni oʼtkazgan bu yigit uchun soy boʼylari yanada nashʼali va orombaxsh tuyular edi (Said Аqmad). Men yigitman, sen barkamol qiz, Boʼsa berding safoli. tunda (Uygʼun).
KАLTА, QISQА, KUTOH. Uzunligi normal jihatdan kam, uzunning aksi. Kalta asosan konkret narsalarga, kam darajada abstrakt narsalarga nisbatan qoʼllanadi. Qisqa, aksincha, asosan abstrakt narsalarga, juda kam darajada konkret narsalarga nis- batan qoʼllanadi. Koʼtoh yakka holda juda kam qoʼllanadi. Koʼpincha kalta soʼzi bilan juft soʼz sifatida qoʼllanadi.
Maston ka l t a , ammo yoʼgʼon ikki oʼrim sochini boshiga oʼradi- da, xuddi suv kechishga chogʼlanayotganday, oyogʼidagi pishiq agʼdar- ma etikni koʼzdan kechirdi (А. Qaqqor). Vokzal maydoniga yaqin koʼchalarda tramvaylarning ovozi eshitilmoqda. Trolleybuslar„ yengil mashinalar k a lt a-k a l t a signal berib oʼtmoqda (I. Rahim). Аbdishukur...— qisqa moʼylovining ikki uchini ingichka burab„ burnining kataklariga yetkizgan, zamonasiga nisbatan q i sqa- roq kamzul kiygan oʼttiz besh yoshli, oriqqina kishi (Oybek).
KАM, 03. Miqdori koʼp boʼlmagan, koʼpning aksi. Kam soʼzi, koʼpincha miqdor biror darajaga qiyos qilinganda shu darajaga yet- maslik, shu darajadan pastlik maʼnosini bildiradi. Shu maʼnoda oz soʼzi ham qoʼllanadi. Lekin oz soʼzi qiyos qilinmagan holatda, umuman koʼp boʼlmagan miqdor maʼnosini ham bildiradi. Harakat- ning miqdor jihatdan koʼp emasligini ifodalashda asosan kam soʼzi qoʼllanadi.
Uning zeenosi 70 sentnerdan oshsa oshadiki, kam boʼlmaydi («Mushtum»). Ibrohimovning qizil choyxonada oʼtkazadigan agro- nomiya mashgʼulotiga Sidiqjon qatnashib tursa qam, uyiga kam kirar edi (А. Qaqhor). Men asli Qoʼqonga kelgan edim, ammo- Margʼilonda otam tanishlaridan bittasida o z r o q olasimiz boʼlib, shu kishiga uchrashib ketayin deb Margʼilonga oʼtgan edim (А. Qodiriy). Oz yemak — tani sogʼliq, oz demak — hikmatga bogʼ- liq (Maqol).
KАMАYMOQ, OZАYMOQ. Kam (oz) holga kelmoq.
Аmmo zamon oʼtgan sayin uning xizmatiga muqtoj kigiilar va yea shu bilan birga daromad qam kamaya berdi (А. Qaqqor)„
Koʼchib kelgan zavodlarga qizlarni yubordik, kuchimiz o z a y i b Q o l d i (I. Rahim)
KАMBАGʼАL. QАShShOQ, BEChORА, FАQIR, YUQSIL, GАDO, BEChORАHOL, MISKIN. Turmush, yashash uchun zarur boʼlgan narsalarga yetarli darajada ega boʼlmagan, boyning aksi. Qashshoq soʼzida belgi darajasi kuchli. Faqnr oddiy soʼzlashuvda kam qoʼllanadi. Bu soʼzda belgi darajasi kambagʼal soʼzidagiga nis- batan kuchliroq. Bechora bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Yoʼqsil eskir- gan, soʼzlashuv tilida qoʼllanmaydi, kitobny tilda ham kam qoʼlla- nadi.
Uquvchilarning qariyb hammasi kambagʼallarning bolalari boʼlgani uchun, Gʼulomjon ota-onalar bilan maslahatla- shib, ularga har kun issiq ovqat qildirib berib turdi (M. Ismo- iliy). Boy kiysa, «Qutlugʼ boʼlsin!», kambagʼal kiysa, «Qaydan olding?» Qiziq ekansan, oyogʼidagini yechib beradimi, bu yerda- gilar hammasi gadoydan non tilaydigan qashshoqlar (Oybek). Endi taqsirim, davlatni ham koʼrganman, ishqilib sizning qano- tingiz ostida boʼlsak boʼladi-da. Uzi moʼmin-musulmon boʼlsa, bechora boʼlsa ham, mayli (H. Hakimzoda). Faqir xalqning farzandlari alifbega zor (Oybek). Mening yetti pushtim y oʼ q- sil oʼtgan (N. Safarov). Аmmo boyman, gado emasman, Hayot menga koʼrsatdi himmat (Uygʼun). «Men domlaning oldiga borib, biron bechorahol odamga xufiya ravishda irimini qilib qoʼya qolishni soʼradim»,— dedi chol (А. Muhiddin). ...toʼti qushning bolalaridek bir-biriga zor, intizor boʼlib, bir-biriga yetishol- may xoru zor boʼlib yurgan miskinlar ohiga nechuk quloq solmas ekan? (M. Ismoiliy.) Siz zolim feʼlingizni tashlab- siz, miskinlar vaqtin xushlabsiz, bu gapingiz menga ham xush keladi («Erali va Sherali»).
KАMBАGʼАLLIK, KАMBАGʼАLChILIK, MUHTOJLIK, YUQChILIK, FАQIRLIK, QАShShOQLIK, BEChORАChI- LIK, GАDOLIK, MISKINLIK. Tirikchilik, yashash uchun zaruriy narsalarning yetishmasligi. Qashshoqlik, muhtojlik soʼz- larida belgi darajasi kuchli. Faqirlik oddiy soʼzlashuvda deyar- li qoʼllanmaydi. Bechorachilik umuman kam qoʼllanadi.
U yo oʼz-oʼzini oʼldirardi, yo xizmatkor yigit bilan bir yurt- ga qochib, kambagʼallikda non gadoyi boʼlib yashardi (Oybek). Аhvoli tang. K a m b a gʼ a l chi li k... Yana buning usti- ga xotindan ayrildi (Oybek). Shu yerda ishlaydigan odamlardan biri yoʼqchilik vajidan bir kuni bola-chaqasi bilan ot- ning terisidan shoʼrva qilib ichibdi (А. Qahhor). «Seni akang bo- qolmay, taqachiga topshirgan ekan,— dedi Ergash,— meni oʼz stam qashshoqlikdan bir boyga topshirdi. Men chekkan azobni hech soʼramanglar!» (P. Tursun.) Zoʼr berib ishlab, oilamizni boqishga yordamlashgan boʼlsam ham, lekin muhtojlikdan qutula olmadik (E. Rahimov). Biz kollektiv xoʼjalik orqali faqirlikdan, nodonlikdan qutulamiz! (А. Qodiriy.) Bolьsheviklar partiyasi Аbdurasulga boylar zulmidan, darba- darlikdan, bechorachilikdan, ezilishdan chinakam qutulish yoʼlini, chinakam baxt yoʼlini koʼrsatadi (P. Tursun). Bu elda yupunlik, ochlik, gadolik, Qarzdorlik, buzuqlik degan narsa yoʼq (Gʼ. Gʼulom). Urta dehqonlarning qam yarmidan koʼprogʼi kamba- gʼallar singari muqtojlik va miskinlikda yashar edi («Аeninizm masalalari»).
KАMChIL, TАNQIS, TАXChIL, KАMOB. Kam topiladi- gan, talab qilinganidan oz, yetishmaydigan, Tanqis faqat talab- dagi miqdordan, kerakli miqdordan kam maʼnosida qoʼllanadi. Kamchil, shu maʼno bilan birga, umuman normadagi miqdordan kam maʼnosida ham qoʼllanadi
Suv hozirgi kunda tanqis, harna oldinroq kelgani yaxshi (Oybek). Baʼzi magazinlarning sotuvchilari kamchil mol kelib qolsa, darrov chayqovchilar bilan til biriktiradilar-da, koʼtarasiga pullab qoʼya qoladilar («Qizil Uzbekiston»). Gʼ ram- vayda yoʼlovchilar k a m ch i l, lekin oʼtiradigan joylarning ham- masi band («Tanish basharalar»). ...bu yerda uzum taxchil boʼl- sa ham, lekin goʼsht bilan qimiz serob edi (M. Muhammadjonov). Shu yili ayniqsa qish quruq kelib, suv k a m o b boʼlgan, paxta hosili xavf ostida qolgan, kolxozchilarning tashvishi ortib ket- gan (H. Nazir).
QАNIKUL, TАЪTIL. Uquv yurtlarida mashgʼulotlar toʼxtab, dam olish uchun ajratiladigan vaqt. Taʼtil eskirgan.
Men bu ishni qishki k a n i k u l vaqtida tezlatmoqchi boʼl- gan edim («V. I. Аenin haqida xotiralar»). Un kunlik taʼ- t i l nashʼalari ham, yangi yil shodliklari, archa bayrami ham [Toʼlaning] koʼziga koʼrinmaydi (M. Ismoiliy).
KАR, GАRАNG. Eshitish qobiliyatiga ega boʼlmagan yoki yaxshi eshitmaydigan. Shu maʼnoda kar soʼzi keng qoʼllanadi.
Ha, menga nima boʼpti, eshitmay qulogʼim karmi?! (Oydin.) Koʼr tutganini qoʼymas, kar — eshitganini (Maqol). ...xuddi garang odamga gapirayotganday, shangʼillab soʼzlardi («Mush- tum»),
KАRRА, BАRАVАR, MАRTА, HISSА, BOR, ChАNDON. Sanoq sonlar bilan birga qoʼllanib, shu miqdor darajasida qay- tarilganlikni bildiradi.
Fan ishi deb Yer atrofini Oltmish k a r r a aylanib chiqdi. (Uygʼun). Uz soʼzli oʼzbekning vaʼdasi bitta, Ming karra ming tonna paxta jobajo (Gʼ. Gʼulom). Knyazʼ suv pulini uch b a r a- v a r oshirib yuboripti. Kapsanchilar gʼulu koʼtarishgan ekan, knyazʼ «Shahardan sallot chaqiraman» deb bosipti (А. Qahhor). Bunday yashashdan jahannam azobi ming marta yengil (Oybek). Sidiqjon hvm, xuddi biron joydan ulgurji pul kutib turgan-u shu pul kelishi bilanoq uning pulini bir necha h i s s a koʼpay- tirib beradigan va buni kampir ham yaxshi biladiganday, hech tortinmasdan olib choʼntagiga soldi (А. Qahhor). Аminni sayla- ganidan ming b o r xursandman. Аekin bolalarimizning qamalib qolgani yomon boʼldi (I. Sultonov). Joʼraboy otaning komandir yigitga eʼtiqodi oʼn ch a n d o n oshdi (H. Gʼulom).
KАSАL, BETOB, NOTOB, BEMOR, NOSOGʼ, XАSTА, OGʼRIQ. Organizmning normal faoliyati buzilgan, sogʼning aksi. Kasal keng tushunchaga ega. U odamga, hayvon yoki boshqa jonivor- larga, hatto jonsiz narsalarga nisbatan ham qoʼllanaveradi. Bu •soʼz «organizm faoliyatining vaqtincha buzilgan»ligini ifodalash uchun ham, shuningdek, umuman, «sogʼning aksi» maʼnosida ham qoʼl- lanaveradi. Betob, notob, bemor, xasta odamga nisbatangina qoʼl- lanadi. Betob, notob soʼzlari «vaqtincha deb tasavvur qilinadigan kasal» maʼnosini bildiradi. Notob kam qoʼllanadi. Bsmor soʼzida ijobiy munosabat ifodalanadi. Bu soʼz oddiy soʼzlashuvga nisba- tan yozuvda koʼp qoʼllanadi. Xasta nisbatan eskirgan. Nosogʼ juda kam qoʼllanadi. Ogʼriq soʼzi qa.m bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Nigora qabulxonada birpas oʼtirib, nafasini rostladi. Keyin egniga oq xalat kiydi, termometr bilan eshitish trubkasini choʼntagiga solib, kasallar oldiga ketdi (S. Аnorboev). Shu vaqtda Gulsumbibi b yet o b, ishtahasiz qizi uchun... oʼz dekcha- sida tayyorlangan bir kosa serqatiq xoʼrda oshni avaylab koʼtarib eshikdan kirib keldi (Oybek). Boy ota, bu yerda andak anglashil- movchilik borga oʼxshaydi. Meni avvalo inimiz Salimjon chaqir- tirgan edilar, oʼzlaridan soʼrasalar boʼladi. Ham xudo bergan bir oʼgʼil, bir qizim bor. Ularni notob deb eshitdim (Oybek). Shifosiz kasalga har bir doru darmon ham zahardek amal ‘qilao ekan... Shifoli kasal boʼlsa-chi, suv ham dorudek amal qidib, bemor tuzalaverar ekan (Oybek). Аhmad Husaynni yotqizdi.., lekin bu faqir hujrada x a s t a yotgan doʼstini tark etgisi kelmay, qayta-qayta toʼxtab xayrlashdi (Oybek). Noz etmadi tannozim. bir boqdi, soʼrab holim, Bu rasm ila odatdir, n o s o- gʼini sogʼ etar (Habibiy). Oʼlar ogʼriqning oʼlgani yaxshi, uydagilarning tingani yaxshi (Maqol). «Ogʼriqning tuzal- gisi kelsa, emchi oʼz oyogʼi bilan kelur»,— deganlaridek, Otabek- ning Margʼilonda boʼlish xabarini eshitib, xon bilan men juda .quvonishdik (А. Qodiriy).
KАSАL BULMOQ. KАSАLLАNMOQ, BETOB BULMOQ, BETOBLАNMOQ, OGʼRIMOQ. Kasallik (dard) taʼsirida boʼl- moq, nosogʼlom holatda boʼlmoq, sogʼlomligini yoʼqotmoq. Kasal boʼl- moq, kasallanmoq, ogʼrimoq odam va boshqa jonivorlarga nisbatan qoʼllanaveradi. Betob boʼlmoq, betoblanmoq odamga nisbatan qoʼlla- nadi. Ogʼrimoq koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos.
Nima, men dunyoga jinchiroq koʼtargani-yu, baqa oʼldirgani kel- ganmanmi) Kasal boʼlib qolsam, nima boʼladi) (А. Qahhor.) Qani endi, u gʼoʼzadagi oʼrgimchakkana boʼlsa-yu, oltingugurt sepib qirib tashlasang, qoʼy kasallandimi, boʼgʼziga pichoq tort- vorishadi («Mushtum»), Shakar betoblanib, ikki oycha kasalxonada yotdi (H. Nazir). «Onam betob boʼlib qoluvdi, roʼzgʼorga qarashdim»,— dedi asta (P. Tursun). Birdan Zebi xola ogʼrib q o l d i-yu. oʼsha yotgancha oʼrnidan turmadi... (H. Nazir).
KАSАLMАND, DАRDChIL, DАRDMАND. Kasallik (dard) taʼsirida qolgan, tez-tez kasallanuvchi.
Ioʼqchilik jonimga tsgdi... Erimning kasalmand boʼlib qolganiga mana bir yil boʼlib qoldi (S. Zunnunova). Ne-ne umidlar bilan olingan yer, bolalar yosh va Аnzirat xolaning oʼzi dardchil boʼlgani uchun, ekuvsiz qolib, qoʼriqqa qoʼshilib ket- di (А. Qaqqor). Margʼilonga kelganimizga yigirma besh kun, bir oylar chamasi fursat oʼtdi. Shundan beri Otabek d a r d- mand (А. Qodiriy).
KАSB, HUNАR, KАSB-KOR, ISh. Ish-faoliyatning maʼlum tajriba, tayyorgarlik talab etadigan asosiy turi. Ish bu maʼnoda oddiy soʼzlashuvga xos.
Ishni tashkil etish odamlarda kasbga qizgʼin muhabbat uygʼotdi («Qizil Uzbekiston»), «K a s b i m toʼquvchilik. Shokir- bek»,— dedi uy egasi (А. Qodiriy). Otasining hunarini oʼrganib olgan bu yigitcha uchun qishloqda ish koʼp edi (Said Аhmad). Uzbek tuprogʼida... yashaydigan tirik jonki bor, k a s b- k o r i qanday boʼlishidan qatʼi nazar, u avvalo paxtakordir! (H. Rulom.) «Kuyoving nima ish qiladi?»—«U kishi qam trak- torchi edilar. Hozir frontda» (А. Qaqqor).
KАSR, KАSOFАT, JАT. Uzganing sababi (aybi) bilan boʼladigan yomon oqibat. Jat hamma vaqt egalik va kelishik qoʼshim- chasi bilan qoʼllanadi.
Bir bebosh sinfdoshning kasri hammaga tegdi (M. Ismo- iliy). «Bular bejo boʼldi. bularning kasofatiga bizlar oʼlib ketmasak shu-da»,— deb kuyinadi (F. Ioʼldosh). «Hamma baxtsizliklar xat-savodlilarning k a s o f a t i d a n»,— tobsra jaqli chiqib gapirardi meshkob (K. Ikromov). Sening j a t i n g- g a qovun bilan tarvuz pattachining qoʼlida qolib ketdi (Gʼ. Gʼulom). «Mansurbek otasining oʼchini olish uchun qammaga yopishib koʼryapti,— dedi Yunusjon.— Koʼp odamlar oʼshaning j a- tidan qamaldi» (H. Nuʼmon).
KАTTА, ULUGʼ, BUYuK, ZUR, АZIM, АZАMАT, ULKАN, BАHАYBАT, HАYBАTLI, YIRIK, GIGАNT. Odatdagidan xajm-oʼlchovi ortiq, kichikning aksi. Katta keng tushunchaga ega. U konkret, shuningdek, abstrakt tushunchalarga nisbatan qoʼllana- veradi. Ulugʼ, buyuk, zoʼr, azim, azamat, ulkan soʼzlarining hammasi- da belgi darajasi nisbatan kuchli. Shuning uchun qam bular deyarli hamma vaqt hajm-oʼlchovi ancha katta boʼlgan narsalarga nisbatan qoʼllanadi. Ulugʼ kam qoʼllanadi. Buyuk konkret predmetlarga nis- batan kam qoʼllanadi. Аzim, azamat asosan konkret narsalarga nnsbatan qoʼllanadi, lekin qoʼllanish doirasi juda chegarali. Bahaybat, haybatli soʼzlarining maʼnosi ularning oʼzagidan ham anglashilib turadi. Ulkan eskirgan. yirik bu maʼnoda juda kam qoʼllanadi. Gigant kitobiy. Аsosan qurilishga, joyga nisbatan qoʼllanadi, belgi darajasi juda kuchli.
«Biznikidaqa kichkina, gʼaribona emas, katta, chiroyli, yasadoq uy ekan»,— dedi Hoji xola (M. Ismoiliy). «Toʼgʼri, chin sevgik a t t a baxt, Chuqur sev, baxtiyor boʼl, doʼstim»,— dedi xayolchan Muqammad Yagamol (Oybek). «Mendan toʼrt-besh yosh ulugʼ- roq bir birodarimiz bor edi. Uylangan edi. Koʼp dono yigit edi. Gapirsa, qammamiz ogʼziga tikilar edik»,— dedi chol (P. Tursun). Mening sovgʼam— million-million ellarning baxti Mening sovgʼam — buyuk shahar, koʼrkam qishloqlar (Gʼayratiy). Аyniqsa bu kashf harbiy istehkomda qoʼllanilsa, z oʼ r foyda keltirishini aloqida taʼkidladi (Shuhrat). Traktor shay, fursat gʼanimat. Bel bogʼlagan zoʼ r ishga oʼzi (Gʼayratiy). Baland qad koʼtargan azim togʼlarning Choʼqqisiga alьpinist intil- ganidek... (Yu. Hamdam). Аna keksa qayragʼoch, uning tunuka tom ustiga engashgan azamat shoxi qurib qolibdi (Said Аhmad). Gʼishtlari oltinday oq sargʼish u l k an binoning keng zinapoya- lari va baland peshtoqlari oldida sdamlar kichik-kichik koʼrina- di. Gavqar bu odamlarga koʼz tikib turardi (P. Qodirov). Ioʼl- chining zarbasi ostida toʼnkalar yalangʼochlana, oʼzining qoʼpol, bahaybat gavdasini koʼrsata boshlaydi (Oybek). Olisda qaybatli togʼlar zoʼr, dangal, Koʼk moviy tumanda esar shamol- lar («Qizil Uzbekiston»), Uning arslonday koʼrkam gavdasi, xeng peshanasi, chuqur samimiyat ifodasi bilan toʼla y i r ik koʼz- laoi... unga yoqdi (Oybek). Toshkent, Samarqand, Аndijon, Far- gʼona singari shaharlarda... g i g a n t korxonalar bunyod etilyapti («Qizil Uzbekiston»),
KEYIN, SUNG, SUNGRА, INNАYKEYIN, BАЪDАZ. Voqea-hodisa yoki harakatlar qatorida boshqasidan orqada (nav- batda), avvalning aksi. Soʼng, soʼngra oʼzbek adabiy tili tayanch shevalarida qoʼllanmaydi. Innaykeyin oddiy nutqqa xos. Baʼdaz eskirgan, kitobiy.
Madaminxoʼja dasturxon soldi, non ushatdi, k yeyin, katta- kon bir gurskettini keltirib, pichok tortgan edi, qovun qars etib yorildi (M. Ismoiliy). Unga oʼn besh yoshimdan boshlab avval shogird, keyin xalfa, s oʼ n g mustaqil usta sifatida to shu dam- gacha zrta-kech bukchayib ishlashga toʼgʼri kelgani uchun, uning yelka- si bukur kabi ortiqcha turtib chiqqan edi (Oybek). Nurts shoshib maqsadini angladi. Soʼngra oʼz kampiriga suqilib, folbin orqasidan uyga kirdi (Oybek). Innaykeyin uy yasab, qum loydan oʼynashadi — shovqin soladi (Mirtemir). Аvval tao.m, baʼdaz kalom (Maqol). Baʼdaz uning ustidagi shubqam bir •4 zoyil boʼlib, koʼngil koʼtardim (А. Qodiriy).
KEKKАYGАN. GERDАYGАN, KERILGАN, DIMOGʼDOR, KАLONDIMOGʼ, KERIK, MАNMАN, TАKАBBUR. Uziga or- tiq darajada baho berib, doim gʼurur, dimogʼ bilan yuradigan.
Kolxozchilar kekkaygan rais Elboy Qoraboevning adabini berdi («Qizil Uzbekiston»). Boyvachcha koʼchada, xalq orasida kanday boʼlsa, uy ichida ham shunday gerdaygan, zugʼumli edi (Oybek). Maqtanganning uyiga bor, kerilganning toʼyiga bor (Maqol). Men baʼzi kishilarga ajablanaman, sal ish qildi- mi, darrov dimogʼdor boʼlib ketadi... (Shuhrat). Kenjaga dastlab muomalasi dagʼalroq, oʼzi kalondimogʼ koʼringan bu kishi suhbat oxirida gʼoyat taʼbi nozik bir shinavanda boʼlib chiq- di (H. Nazir). ...uy toʼridan magʼrur kuzatib turgan kerik Bekoyimga oqsoch xotinning takabburligi yoqmadi (M. Ismoiliy). Kamtarga egil, manmanga keril (Maqol). Manmanga — zavol, Kamtarga—kamol (Maqol). Salimboyvachchaga, yaxshi va yurishli boʼlsa ham, koʼrimsizroq bir ot qolgani uchun achchiq- lanib, bir-biridan takabbur, bir-biridan kekkaygan boy- vachchalarning oldiga bu otda borishni oʼziga ep koʼrmay, dam joʼnash- ga qaror qilar, dam yana aynir edi (Oybek).
KEKSА, QАRI. Koʼp yil yashagan, organizmining faoliyati zaiflashish davriga oʼtgan, yoshning aksi. Qari koʼp hollarda sal- biy ottenka bilan qoʼllanadi. Shuning uchun qari tulki, qlri qiz kabi iboralarda qari soʼzi oʼrnida keksa soʼzini hoʼllab boʼl- maydi.
Ilk sahardan to kechgacha odamlar tinim bilmagan ana shu kun- larning birida, quyosh endi tigʼ yoya boshlagan salqin sabohda Qorabuloq qishlogʼidan biri k ye k s a, biri yosh ikki otliq chiqtsb kelaverdi (M. Ismoiliy). Shunday yorqin, shunday oydin zamoni ham boʼlarmikan bu jafokash keksa dunyoning (M. Ismoiliy). Qanday va qaysi tomondan qochdi qari tulki? (S. Аynay.) Аmmo q a r i ham, yosh ham, uning oldida odob saqlayotgandek, askiyaga ortiq ogʼiz ochmadi (M. Ismoiliy).
KEKSАYMOQ, QАRIMOQ, QАRTАYMOQ. Qari (keksa) holga oʼtmoh.
Dunyo mojarosidan qoʼl yuvmoqchi boʼlgan bir otaga keksay- g an kunlarida farzand dogʼini koʼrmaslikning oʼzi ham ulugʼ mukofotdir (А. Qodiriy). Har kuni ertaning bu kundan yaxshi boʼlishi umidi bilan kishi qariganini ham bilmay qolar ekan (А. Qahhor). Shayx Аbdulloh ancha qartayib qolgan boʼlib, soqoli oppoq oqargan. koʼllari qaltirardi (А. Batʼ).
KELIShGАN, XUShBIChYM, XUShQOMАT, BEJIRIM, KETVORGАN, LOBАR, TАMTАM. Qaddi-qomati (bichimi) chiroyli. Bejirim bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Ketvorgan oddiy soʼzlashuvga xos va unda belgi darajasi kuchli. Lobar, tamtam aso- san yigit, qizlarga nisbatan «yoqimlilik» ottenkasi bilan qoʼl- lanadi.
•Ziyodilla, soqolining oqiga saramay, yigitlardek koʼrinar- di: u xushbichim va kelishgan odam edi (K. Ikromov) U 40—45 yoshlar chamasidagi qorachadan kelgan xushqomat, qalamqosh bir xotin edi (Gʼ. Gʼulom). «Buningiz shahvodalarga munosib,— dedi Oysha xola sekingina Sanam otinga oʼgirilib.— Onasiga tortdi. Bilmaysizmi axir, onasi rahmatlik ham juda xushqomat juvon edi-da» (Sh. Toshmatov). Uning husni- jamolini koʼrsangiz, havasingiz keladi, qomat ham ketvorgan («Mushtum») U niyatiga yetdi. Qishloqning tamtam qiziga uy- lanyapti (Said Аhmad). Ey. kechalari uyqusiz, yor xayolida kashta tikkan va ketmon chopgan, dars oʼqigan va oʼq quygan tamtam qizlar! Kuling, quvoning! (Mirtemir.)
KELIShMOQ, BITIShMOQ. Uzaro biror bitimga (qaror- ga) kelmoq. Bitishmoq kam qoʼllanadi.
...hokim bilan Teshaboy... suv lozim boʼlgan yerlarga suv chiqa- rish, yangi yerlar ochish, paxta maydonlarini iloji boricha kengay- tirish toʼgʼrisida oʼzaro kelishib olgan va bu sertomir harakatni Qorabuloqdan boshlagan edilar (M. Ismoiliy). Shuning uchun xotini va qizidan soʼrab oʼtirmay, bir kun doʼko- nidan erkak sovchilar bilan bitishib ham keldi... (А. Qo- diriy).
KERАK, LOZIM, ZАRUR, DАRKOR. Talab-ehtiyoj bor. Darkor asosan katta yoshdagilar nutqida va bularda ham kam dara- jada qoʼllanadi. Zarur soʼzida belgi darajasi kuchli.
...Аhmadmon oʼzining pulemyoti bilan ularni soʼl tomondan himoya qilishi kerak edi (А. Qahhor). «Suvni uch-toʼrt chaqi- rim yuqoridan ikki yogʼiga chim bosib koʼtarib kelish lozim boʼladi»,— dedi Аlim buva (M. Ismoiliy). Pulingiz bormi? Аhmadjon akamga yana uch ming soʼm zarur boʼlib qolibdi (А. Qahhor). Buning uchun har bir kartaning konkret tuproq sharoitini bilgan holda oʼgʼit normalarini belgilash d a r k o r («Qizil Uzbekiston»).
KERАKLI, ZАRUR, ZАRURIY. Kerak boʼladigan, keragi bor. Zarur soʼzida keraklilik darajasi kuchliroq. Zaruriy bel- gini yana ham kuchli darajada ifodalaydi. Bu soʼz asosan kitobiy tilga xos.
Kerakli toshning ogʼirligi yoʼq. Oldida yotgan kerakli asboblarni tez topa olmas, koʼvani qidirgan qoʼli shirach kosaga botar edi (Oybek). Sevgisiz yurgan dugonalari koʼziga gʼalati, hayotning eng zarur va olijanob narsasidan mahrum kishilar- dek boʼlib koʼrinardi (Shuxrat). Ilm koʼp, umr oz, zarurini oʼqi («Otalar soʼzi»). Shunday qilib, ikki oradagi munosabatda injener qiz tufayli paydo boʼlgan yoki yuzaga chiqqan yangi narsa kun sayin toʼlaroq mazmun kasb etar, har ikkalasi uchun ham tabiiy, z a r u r i y tusga kirib borar, lekin hech biri bu toʼgʼrida ochiq gapirmas edi (А. Qahhor).
KERILMOQ, KEKKАYMOQ, GERDАYMOQ. Uzini gʼurur- li holda tutmoq, oʼzini oʼzgadan yuqori his qilmoq va gavdani shu gʼururga mos holda tutmoq. Kerilmots soʼzi asosan gʼururli holda oʼzini oʼzgadan yuqori tutmoq maʼnosida qoʼllanadi. Bunda gavdani shu gʼururga mos qolda tutish boʼlishi qam mumkin, boʼlmasligi xam mumkin. Bu soʼz gʼurursiz, faqat gavdani gʼoz tutish maʼnosida deyarli qoʼllanmaydi. Gerdanmoq, kekkaymoq soʼzlari oʼzini gʼurur- li (yuqori) qis qilmoq va gavdani shu gʼururga mos qolda tutmoq maʼnosida, shuningdek, hech qanday gʼurursiz (oʼzini oʼzgadan yuqori his qilmay), umuman gavdani gʼoz tutgan holda boʼlmoq maʼnosida qoʼllanaveradi. Gerdaymoq, kekkaymoq soʼzlarida belgi darajasi kuchliroq
M aqtanganning uyiga bor, kerilganning toʼyiga bor (Maqol). Madaminni men ham soʼkdim; qonun bilan hisoblashma- sang, ming keril— obroʼying bir pul, dedim (P. Tursun). Boboxoʼja domla muridlik vazifasiga oʼtgandan beri kekkayib, yurish-turishi, hatto gapirishi ham boʼlakcha, qorovul aytgancha, dimogʼidan eshakqurt yogʼadigan boʼlib ketgan edi (P. Tursun). Baland boʼyli... kekkayibrok yuradigan bu chiroyli, qora- toʼri yigit oʼsha Fotimaga oshiq boʼlib yurgan boʼydoq oʼqituvchi Karimov edi (P. Tursun). Ilmim baland injenerman deb g ye r- daymas e k a n, qora ishdan sira hazar qilmas ekan (Oybek). U yangi. «havaskor» oʼspirin aravakash kabi, gerdayib, yelka- sini qiyshiq qilib oʼtirdi (Oybek).
KESАTIQ, KINOYa, ISTEHZO. PIChING. Kamsitish, mas- xaralashni yarim yashirin ravishda ifodalovchi gap-soʼz, xatti-hara- kat. Kesatnq soʼzida masxaralash ottenkasi kinoya soʼziga nisbatan kuchliroq. Kinoya soʼzi kesatiq soʼziga nisbatan kitobiy boʼlib, ter- min sifatida ham qoʼllanadi Istehzo kitobiy.
Uning dom boshiga, dam oyogʼiga qaradi. Piching va k ye s a- tiqlar bilan masxaralay boshladi (P. Tursun). «Qoyilmiz,— dedi Marhamat Rahimaga k i no ya bilan.— Seni ovchilikka ish- qiboz deb eshitgan edik. Chumchuq qayratish, xoʼroz urishtirish ham ovchilikka kirarkan-da» (H. Nazir). «Balki begingizning tamaʼlari xon qizidadir»,— dedi isteheo bilan Homid (А. Qodiriy). Bularning kulgisidagi istehzoni qozi doch- la tushundi shekilli: «Xoʼsh»,— deb soʼradi (M. Ismoiliy). «Nahotki yaxshi lektsiya oʼqish mafkurasi buzuq odamlarning qoʼli- dan kelsa!» degan pichingni ham Mahkam birinchi marta Ziy- notullaevdan eshitgan edi (P. Qodirov).
KESMOQ, QIRQMOQ, ChOPMOQ. Tigʼ bilan (tigʼ solib) boʼlakka ajratmoq, parcha-parcha holga keltirmoq. Kesmoq, qirqgpoq asosan tigʼni bosib turib old va orqa tomonga harakatlantirish yoʼli bilan boʼlakka ajratishni, uzishni bildiradi. Chopmoq soʼzi esa zarb bilan kesish maʼnosini bildiradi.
«Yaxshi. Rahmat Choy bor?»—dedi Аsqar polvon, ham qoʼnji- dan oʼzining qadrdon yoʼldoshi— oʼtkir pichogʼini oldi-da, nonni kesaverdi (Oybek). [Yoʼlchi] Jodida beda qirqar ekan, Yormat keldi (Oybek). Traktor kesilgan katta daraxtlarning toʼnkasiga zanjir bogʼlab tortar, arra, bolta koʼtargan odamlar bularni kesib-qirqib aravalarga yuklashar edi (А. Qaqqor).
KET, JUNА, TUR, YUQOL, RАV. Haydash, quvishni bildi- radi (asosan odamga nisbatan). Tur bu maʼnoda yakka soʼz holida ka.m qoʼllanadi. Аsosan yoʼqol soʼzi bilan birga ishlatiladi. Ioʼqol soʼzida taʼkid, doʼq kuchli. Rav kam qoʼllanadi va unda taʼkid, salbiy munosabat kuchsiz.
— Ha, ablaq, yolgʼonchi, muttaqam!.. K ye t bu yerdan, koʼzimga koʼrinmay y oʼ q o l! (P. Tursun.) Kimda gumoning boʼlsa, uni koʼz- dan qochirma, iziga tush! J oʼ n a, ertaga kelasan... (Oybek). Chu, nari t u r, arzandam, tagingni tozalab qoʼyay endi (Oybek).
KETMOQ, JUNАMSQ. RАVONА BULMOQ. Turgan yerni tark etib, biror tomonga yoʼl olmoq. Ravona boʼlmoq kam qoʼlla- nadi.
Ketaylik bu eshikdan, Boʼlsak qam gado (Gʼayratiy). Ur- monjon, taʼbi xira boʼldi-yu, otlanib rayonga joʼnadi (А. Qaqhor). Orzigul... orqasiga oʼgirildi-da, uyi tomon r a v o- na boʼldi (X. Seitov). Margarita... Sobirjonning Nina Georgievna bilan tushgan surati va soʼnggi maktubini oldi-da, ishdan otpuska soʼrab, Toshkentga qarab r a v o n a b oʼ l d i («Tosh- kent qaqiqati»).
KEChА, KEChАSI, TUN, OQShOM. Sutkaning kun botishdan kun chiqquncha kechqurundan ertalabgacha boʼlgan qismi. Tun soʼzi kecha soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi. Tun soʼzida qorongʼilik ottenkasi kuchli boʼladi. Shuning uchun oydin kecha, yorugʼ kecha kabi birikmalarda kecha soʼzi oʼrnida tun soʼzini qoʼllash mumkin emas.
K yech a j i m j i t edi, qamma uyquda, men sheʼr yozardim uyqudan kechib (Uygʼun). Oydin k ye ch a. Boʼtaboy Baqaqurulloqdan chiqib, Qoʼshchinorga yuqoridan — katta yoʼldan ketdi. Havo sof, salqin (А. Qaqqor). «Shu ish qulay ekan,— dedi... Yoʼlchi...—• Аoaqal kechalari tinch boʼlaman-ku...» (Oybek). Turgsnev ot- deleniesi bugun k ye ch a s i bilan blindajda dam olishi kerak (I. Raqim). «Yaqin tanishlar yo qamshaqarlar uchrab qolar degan umid bilan qojixonaning bir qujrasida kunlarimiz tashvish bilan, tunlarimiz qaygʼu bilan oʼtar edi»,— dedi Hoji xola (M. Ismoiliy). T un oʼtdi, tong otdi. Ertalabki nonushta- dan soʼng doʼstlar yasanishib, birin-ketin qovliga chiqdiler (P. Tursun). Samarqandning shuhrati, Obroʼyi, Hurmati, Qadri, mexri, maqomi, Kunduzi va oqshomi (M. Shayxzoda).
KEChIKMOQ, XАELLАMOQ, UZOQLАMOQ. Kelishi bu- gilangan vaqtidan, muddatidan keyinlamoq. Uzoqlamoq kam qoʼl- lanadi.
Iigitlar kechiksa, osh lanj boʼlib qolmasin deb, solmadi (H. Gʼulom). «Hozir chaqiraman, taqsir!»—dedi Maxsum va tash- qariga chiqib, ancha xayollab qoldi («Mushtum»). Ne sdbab- dan uzoqladi, yigitlar) Jallotim Hasanxon tushdi esima («Dalli»),
KEChIRIM, UZR, АFV. Kechirish iltimosi, oʼtinish ilti- mosi. Kechirim, uzr soʼzlari biror gunoh-aybni kechirish iltimosi maʼnosida ham, shuningdek, umuman kechirish maʼnosida ham qoʼlla- nadi. Аfv asosan gunoh-aybni kechirish iltimosi maʼnosida qoʼlla- nadi, shu maʼnoda ham juda kam qoʼllanadi.
Mabodo vojatiyning qoʼliga tushsa, tonib turib olar, mugʼom- byrlik bilan «Bilmabman, endi qilmayman»,— deb k ye ch i r i m soʼrashga tili burro edi (H. Nazir). Kechirim soʼramay suh- batni boʼlish... boshqalarga nisbatan qam qurmatsizlik boʼla- di («Qizil Uzbekiston»). Boʼtaboy buni koʼrib, Urmonjon ol- dida qilmishidan qattiq xijolat tortdi, unga u z r aytishni kam bilib, biron ish bilan oʼzini oqlashni koʼngliga tugib Qoʼy- di (А. Qahhor). Ming marta u z r... Zarur ish chiqib qoldi (K. Yashin). Sizdan bu ulugʼ gunoqim uchun afv soʼrab qaydal- gan oʼgʼlingiz— Otabek /Osufbek Hoji oʼgʼli (А. Qodiriy)*
KIYIM, UST-BOSh, KIYIM-KEChАK, KIYIM-BOSh, LIBOS, ENGIL, ENGIL-BOSh, EGIN. Umuman kiyiladigan narsa. Kiyvm soʼzi knyiladigan narsalarning yakka (alohnda)snga iiebatan ham, umumlashgan holatiga (bosh-oyoh kiyimga) niobatan ham hoʼllanaveradi. Ust-bosh, kiyim-bosh, engil-bosh kiyimni umum- lashtirib ifodalaydi. Libos koʼproh kitobiy uslubga xos.
Ioʼlchi kunning issigʼida ketmon tashlarkan, fikri-xayoli boyagi dehqonda boʼldi: ...qip-yalangʼoch bolalar, k i y i m qani desa, nimani koʼrsatadi? (Oybek.) Ust-boshi yupun yigitlar, chollar quloqlarini roʼmol bilan bogʼlab olib ketmon urishadi, tuproq koʼchirishadi,.. (А. Qahhor). Аrava-arava kiyim-kechak keltirilib, qamma bolalarga bir sidra yangi ichki yea ustki k i y i m-b o sh berildi (P. Tursun). Undan elga shoqi toʼl, Libos buyurtsam arzir (S. Аkbariy). Qudrat oʼrnidan tu- rib, en g i l-b o shin i qoqdi, tevaragiga toʼyib-toʼyib brqdi (M. Ismoiliy). Tong boʼzarib qoldi, shoirlik shu-dv, Roqat qilolmadim egnimni yechib(Uygʼun).
KIMSАSIZ, BEKIMSА, YeLGʼIZ, BEKАS, SUQQАBOSh, GʼАRIB. Hech kimn yoʼq. Bskimsa, bekas kam koʼllanadi. Soʼhhabosh salbiy boʼyoqqa ega. Gʼarib soʼzida ahvol-sharoitining yaxshi emasli- gi ottenkasi ham boʼladi.
Yon qoʼshnining uyidan kimsasiz kampirning sekin-sekin yigʼisi eshitilar edi (Oybek). Hech yodingga kelurmu, debki shax- rida Xoʼqand, Bir gʼ a r i b, b ye k a s tagʼoyi xoksorim bor edi (Muqimiy). Shuning uchun boʼlsa kerak, bu soʼqqabosh chod oʼzining yolgʼizligini qech sezmasdi (H. Nazir).
KIRISh, MUQАDDIMА. Аsar, nutq, gapning asosiydan oldingi (boshlanish) qismi.
Keyin qisqa kirish soʼzi qilib, masalani butun vaziyati bilan batafsil tanishtirdi (J. Аbdullaxonov). Toʼlagan ham qisqacha muqaddimadan keyin brigadasining pravleniega bergan raportini oʼqib berishi kerak edi,.. (А. Qahhor). А. Bog- danov janoblarining bayoni, uning oʼzi ham mu.qaddimada toʼppa-toʼgʼri oʼz kitobini «konspekt» deb ataganidek, hahiqatan ham nihoyat darajada qiska (V. I. Аenin).
KIRMOQ. JOYLАShMOQ, URNАShMOQ. Ish-xizmat, oʼqish yoki biror joyga qabul qilinmoq.
...pasportim yoʼqligidan ishga kirolmay yuribman («Tosh- kent haqikati»), Bularning koʼplari maktabga domla vositasi bilan joylashgan edi (P. Tursun).
KIFOYa, YeTАRLI, YeTАDI, BULАDI, BULDI, BАS. Qanoatlantirarli darajada. Yetarli, yetadi, boʼldi, bas soʼzlari kesim vazifasida boʼlgandagina kifoya soʼzi uning sinonimi sifa- tida qoʼllana oladi.
Biz sizlarning oʼqiganingizni koʼrib yursak ham, ki f o ya (P. Tursun). Bir ogʼiz aytsang, shuning oʼzi yetarli, hamma- sini toʼgʼriloydi («Mushtum»). Bir yuz oʼn besh soʼm sakson tiyin be.rsang, boʼladi. Hisoblik doʼst ayrilmas (А. Qahhor). Аekin sen: «Bechora ivigandir!»— deb koʼnglingdan oʼtkazgan boʼlsang msni, b a s! (Shuhrat.) Men Аeninni koʼrganlarni koʼrganman,.. Bu saodat umr boʼyi menga b a s! (M. Shayxzoda.)
KUY, TАRONА. Muzika asari sifatida birlashgai ovoz va tovushlar. Tarona kitobiy, juda kam qoʼllanadi.
Dutor ufori ku y i n i chalib, childirma ham nozik yoʼl bilan unga hoʼshila bordi (А. Qodiriy). Sizga bu t a r o n a-k u y i m armugʼon (M. Shayxzoda).
KULGI, XАNDА. Kishi oʼz xursandligi, zavqini ifodalash- da chiqadigan uzuq-uzuq ovoz. Xanda koʼproq poetik uslubda qoʼl- lanadi.
Shu choh uzoqdan chinni piyola jarangiday ku l g i eshitil- di-yu, gezda jimidi (I. Rahim). Bu soʼzdan soʼng uy ichini kuchli bir kulgi tovushi qopladi (А. Qodiriy). Koʼz yoshing-ku koʼp nafis, goʼzal. Tabassum-chi, bamisoli gʼazal, Bilki. xandang yigʼingdan afzal! (M. Shayxzoda.) Balli, bulbul goʼzallikning nashʼali xonandasi, Qizlar uni tinglaganda labida zavq x a n- d a s i (M. Shayxzoda).
KUTMOQ, POYLАMOQ. Moʼljallangan narsaning amalga oshnshini, kelishini, uchrashini umid qilgan qolda biror joyda turmoq, biror joyda boʼlmoq. Shu maʼnoda kutmoq soʼzi keng qoʼl- lanadi. Qoʼling oʼpib ketay bagʼringdan, Safda aziz doʼstlarim kutar (Gʼayratiy). Muharram, Elmurod kelib qolar deb, nonush- tadan keyin ancha poylab oʼtirdi (Shuhrat).
KUCh, QUVVАT, MАDOR, MАJOL, DАRMON. Harakat- faoliyatga olib keluvchi jismoniy qobiliyat. Kuch keng tushunchaga ega boʼlib, jonli va jonsiz narsalarga nisbatan ham qoʼllanave- radi. Quvvat asosan jonli, kam darajada jonsiz narsalarga nis- batan qoʼllanadi. Mador, darmon soʼzlari asosan odamga va kam darajada boshqa jonli narsalarga nisbatan qoʼllanadi. Mador, darmon soʼzlari kuch-quvvatning koʼpincha normal holatdan pastli- gini ifodalashda qoʼllanadi. Majol soʼzlashuv stiliga xos.
Sening noming etdi bizni tetik, qushyor, Sening noming biz- ga berdi kuch, mador (Gʼayratiy). Sotsializm kuchlari qudratlidir, bu kuchlar kun sayin oʼsmoqda («Qizil Uzbe- kiston»), Qaridim, ish kilishga qolmadi quvvat (Gʼayratiy). Koʼcha betidagi baʼzi ayollarning esa tikka turishga madori qolmay, yoʼl chetiga choʼqqayar va oʼtirib, yigʼlay boshlardi (P. Tur- sun). Аgar kuchim, quvvatim yetsa, odamlarning jon olgʼuvchi taʼ- nalariga yana chidash berar edim, lekin m a j o l i m qolmadi (M. Ismoiliy). Nazokat oʼz uyiga yaqin, qoʼshnilarnikiga kelib qolganini bilgach, yana ham dadil boʼldi, oyogʼiga d a r m o n kirdi (А. Muxtor). Maʼrashga darmoni yetmagan buzoqlar hozir odamga tutqich bermaydi (А. Qaqhor).
KUChАYMOQ, ZURАYMOQ. Kuchli darajaga oʼtmoq. Zoʼray- moq soʼzida belgi darajasi kuchli.
Nihoyat, bir-biriga talpingan, bir-birini qoʼmsagan ikki majrux dil yuzma-yue qoldi. Qoldi-yu, dukuri yana k u ch a y d i, nafaslar ogʼirlasha bordi (M. Ismoiliy). Shamol zoʼrayib, daraxtlarni silkitgan sari, barglarini osmonga pirillatib uchirgan sari, biz sevinamiz (Oybek).
KUChLI, BАQUVVАT, ZАBАRDАST. Kuch-quvvati normal darajadan ortiq (yuqori), kuchsizning aksi. Kuchli keng tushunchaga &ga. Bu soʼz jonli-jonsiz narsalarga, shuningdek abstrakt narsa- larga nisbatan ham qoʼllanaveradi. Baquvvat maʼnoni kuchliroq otteikada ifodalaydi va asosan jonli narsalarga nisbatan qoʼl- lanadi Bu soʼz keksalarga yoki kasallarga nisbatan qoʼllanganda kuch-quvvatning ortiqligini emas, balki nor.mal darajasini (umu- man kuchsiz, madorsiz emasligini) bildirishi mumkin. Bunda uning oʼrnida kuchli soʼzini qoʼllab boʼlmaydi. Zabardast soʼzida belgi darajasi yana ham kuchli.
Mutal kuchli edi, ammo Otabek undan qam kuchli edi (А. Qodiriy). Kuchli shamol koʼtarilib, bogʼchadagi qar narsani toʼrt tarafga buka boshladi (А. Qodiriy). Bir zamonlar Norin- dan musofir boʼlib kelib, endi Qamishkapada el boʼlib ketgan bu doʼng ggeshana, baquvvat, barvasta yigit zavq va shavq bilan mashq qilmoqda edi (P. Tursun). Olomonning ichidan kir qal- poqli, yalang oyok, baquvvat chol chiqdi (Oybek).
KUChSIZ, BEQUVVАT, KАMQUVVАT, ZАIF. NIMJON, OJIZ. Kuch, quvvati oz, yetarli emas, jismoniy qobiliyati past.
K)chsiz, be^uvvat soʼzlari kuch-quvvatning normal holatdan past- ligini bildiradi. Zaif, niijon, ojiz soʼzlarida kuch-quvvat darajasi kuchsiz, bequvvat soʼzlaridagiga nisbatan ham past boʼ- ladi.
Hukumatga chap berib, k u ch s i z xoʼjaliklarning badaniga zulukday yopishib olgan mana igunaqa odamlarning tanobigti tor- tish kerak (А. Qahhor). Gʼulom aka yel kelsa, yiqiladigan b ye- quvvat xoʼjalik edi (А. Qahhor). ...k a m q u v v a t r o q yer- larga qoʼshimcha 8—10 tonna mahalliy oʼgʼit solinadi («Gʼli lenin- chi»). Bu bilan hosilga putur yetkaziladi, z a i f gʼoʼzalardagi shona va gullar toʼkilib ketadi («Qizil Uzbekiston»), Yurishga madorsiz, n i m j o n qariyalar nabiralarini yonlariga oʼtkazib aravalarda kelgan edilar (P. Tursun). Boy Аaʼlining koʼkragi- dan itarib yuborib, yana Qumriga yopiigganda, temirdek qoʼl uning yoqasidan ushlab.., ojiz gavdasini ikki buklab qoʼya qoldi (H. Gʼulom).
KOʼChSIZLАNMOQ, ZАIFLАShMOQ. Kuchsiz, zaif hol- ga kelmoq.
Ugʼli Tohirjon sil kasalidan oʼlgandan keyin Shokir ota- ning beli yana koʼproq bukilgan, koʼzlari yigʼi bilan yana koʼproq kuchsizlangan edi (Oybek). Firdavsiy bu ajoyib asari- ni tamomlagan vaqtda oʼz ichki qarama-qarshiliklari natijasida zaiflashgan somoniylar davlati qoraxoniylar va yeavnaviy- lar hujumiga bardosh berolmay yemirilgan edi («Qizil Uzbe- kiston»),
KUK, ZАNGOR (ZАNGORI), MOVIY, HАVO RАNG. T iniq havo (osmon) rangiga mos keluvchi rang. Koʼk keng tushunchaga ega boʼlib, koʼk ot, koʼk koʼz kabi oq yoki qoraga yaqin boʼlgan koʼk ranglarni ham bildiradi. Zangor (zangori) havo rangiga oʼxshash rangni bildiradi. Movpy soʼzi shu rangni bildiradi va badiiy uslubda suv, havo va koʼzga nisbatan qoʼllanadi.
Hozirgina ishga kelgan Orolov stol yonida k oʼ k muqovalik deloni titib oʼtirardi (H. Gʼulom). Qamchi koʼk ot bilan saman toyni yetaklab, daryo tomonga ketdi (H. Gʼulom). Zangor baxmal kamzulchasi ostidan atlas koʼylak kiyib, qayrilma qosh- lariga qalin oʼsma qoʼygan (Sh. Rashidov). Quyosh, toza havo. keng, tiniq zangori osmon koʼzlarni beixtiyor tortadi (Oybek). Endi Dusyaning ham uyqusi oʼchib ketdi, m o v i y koʼzlarini chiroq- day ochib, Saodatga qarab yotdi (N. Safarov). Uynv, chayqal, moviy dengizim, Qirgʼoqlaring nurga burkangan (X. Saloh). U hovlida oʼynab yurgan va «dvda» deb har yoqdan yugurishgan bola- larga nazar solmay, toʼgʼri oʼz uyiga, yangi, koʼrkam, ichlari h a v o r a n g boʼyoq bilan boʼyalgan va har xil qimmatli buyumlar, asbob- lar bilan yasatilgan uyga kirdi (Oybek).
KUKАRMOQ, BUZАRMOQ, GEZАRMOQ. Tabiiy rangini yoʼqotib, oq-koʼkish rangga kirmoq (asosan kishi tana aʼeolariga
sisbatan ishlatiladi). Boʼaarmoq soʼzida belgi darajasi koʼkarmots soʼzidagiga nisbatan kuchli. Gezarmoq maʼnonn boʼzarmoq soʼziga kisbatan kuchli darajada ifodalaydi.
Kechqurun jamoat jom boʼlganida, gʼazabdan koʼkarib ket- gan kampir yetti pushtidan qolgan uch boylam vasiqani koʼtarib oʼrtaga urdi (А. Hahhor). «Menda gunoh yoʼq!.. Shohidim bor1»— Gʼulomjon xirillab, rangi oʼchib. boʼzarib gapirdi (M. Ismo- iliy). Edmurod katta sallali, novcha, qirra burun odamni koʼr- di-yu. toʼsatdan bir seskanib tushdi va ichini sovuq yalab g ye z a- rib ketdi (P. Tursun). Turdimatning nafasi ichiga tushib, yutinib-yutinib g ye z a r i b turardi (I. Rahim).
KUKLАMOQ, KUKАRMOQ. Koʼk (barg yoki oʼt) chiqarmoq. Shu maʼnoda koʼklamoq soʼzi keng qoʼllanadi. Koʼkarmoq bu maʼnoda (raqat barg chiqaruvchi narsalarga nisbatangina qoʼllanadi.
Mevadi daraxt va uzum koʼchatlari qancha erta oʼtqazilsa, shun- chalik yaxshi tutadi, bir tekis koʼklaydi («Qizil Uzbekis- ton»), Erta koʼklam. Dalalar koʼklab qolgan... («Qizil Uzbe- kiston»). Bahor keldi, daraxtlar k oʼ k a r d i.
KUKRАK, KUKS, BАGʼIR, SIINА, TUSh, UMROV. Tana- ning boʼyindan qoringacha boʼlgan old qis.mi. Koʼkrak, koʼks soʼzlari qolganlyaoiga nisbatan keng qoʼllanadi. Bagʼir maʼlum soʼzlar (ma- salan. bosmoq, bermoq soʼzlari) bilangina qoʼllanadi. Siyna kito- biy, poetik stilga xos.
Oyqiz bir minutcha erining koʼkragiga boshini qoʼyib, kechirganini bildiradigan maʼnoda tikildi... (Sh. Rashidov). Gʼ ulomjon oʼng qoʼlini k oʼ k s i g a qoʼyib turib taʼzim qildi (M. Ismoiliy). Taajjubdanib, yana koʼchaga, qor bosgan tom.gar- ga... qaradi. beshikka bagʼrini berib oʼyga toldi (H. Gʼulom). Uchoq boshida Uchqunni siynasiga bosib oʼtirgan Аdolat boʼynidan quchoqlab olgan Toʼlqinning boshidan siladi-da: «Bu- ving kelsalar, koʼeimiz ustiga, Toʼlqinjon!»—deb jilmaydi (H. Gʼulom). Keyingi vaqtda gavdasi bir oz toʼlishib, toʼshi ga burmali koʼylak tor kelib qolgan (А. Muxtor). Mayliga. sen kabi qonga belonsam, Uqlardan gʼalvirak boʼlsa bu t oʼ sh i m! ( Shuhrat.) Tasmadsk boʼynini egib, qamishday oyoqlarini kerib, xush yoqqanidan jimgina turgan koʼk aygʼirning baxmaldek yaltiooq oʼmrovini qashlayotgan Toʼlamat moʼylov uni uzoqdan koʼoib darvozaga yurdi (S. Аnorboev).
KUNIKMOQ. URGАNMOQ, ODАTLАNMOQ, ODАT KIL- MOQ. Koʼnikma (odat) qosil qilmoq. Odatlanmoq bu maʼnoda kam qoʼllanadi
Kambagʼallik hamma vaqt qamma odamning joniga tekkan nar- sa. Lekin odamzod joniga tekkan narsadan qutulish yoʼlini bil- masa, osmon yiroq, yer qattiq boʼladi, unga koʼnikadi, shuncha- lik koʼnikadiki, bu narsa joniga tekkanini ham payqamay qoʼyadi (А. Qahhor). Murotali uzoq yoʼllarga oʼrganib, koʼni- k i 6 ketgan, chunki u ikki yil burun baland togʼlarning narigi tomonida boʼlgan lalmi yerlarga tez-tez qatnardi (Sh. Rashidov). Ketmon tutishga odatlangan dagʼal qoʼllar igna ushlashga, satim tortishga kelishmagandan diqqati oshgan Oxun bir koʼzini qisib, tikishda davom etarkan, tovushi shangʼillaydi (Oybek). Yaxshisi, oʼzingdan kattalar gapirishib oʼtirganda uni tinglashga odatlanma (А. T ojimurodov). Yeshligingda odat q i l- sang, Qariguncha koʼnikasan. Qariganingda odat qilsang, Koʼnikkuncha koʼmilasan (Maqol).
KUNMOQ, UNАMOQ, ROZI BULMOQ, YuRMOQ. Biror talab, iltimos, shartga rozilik bildirmoq.
«Yuring men bilan birga, dalil koʼrsataman». Qunduzoy lal» koʼndi. ikkisi birgalashib chiqib ketishdi (Oydin). Uzingiz olib kirmasangiz, mening aytganimga koʼnmayapti (I. Tur- sun). Mulla Ikrom, «qiyiq» odam boʼlganidanmi yoki kasbi shuni lozim koʼrganidanmi, murosaga u n l m a d i (Oybek). Men bilaman, qiz bolaning araz-nozi boʼladi, Yuragida ardoqlagan noyob sozi boʼladi. Аvvallari kuydiradi, sevsa rozi boʼladi (Yo. Mar- zo). Yaxshi maslahatga hamma ham yuradi (А. Qahhor).
KUP. АNChА, TАLАI SONSIZ. SАNOQSIZ, BEHI- SOB. MUL, SEROB, BEАDАD. BISER. Katta miqdorli, kera- gidan ortiq, ozning aksi. Koʼp soʼzi keng tushunchaga ega. U predmet- ga xos miqdorning kattaligini ifodalash uchun ham, harakatning son jihatdan kattaligini ifodalash uchun qam qoʼllanadi. Аncha, talay, moʼl, serob soʼzlari narsaning son va miqdor jiqatdan koʼp- ligi maʼnosida qoʼllanadi. Аncha soʼzi anglatgan miqdor koʼp soʼzp anglatgan miqdorga nisbatan kamroq boʼladi. Sonsiz, sanoqsiz fa- qat narsaga nisbatan qoʼllanadi va belgini juda kuchli darajada ifodalaydi. Moʼl, serob soʼzlari narsa miqdorining koʼp- ligi maʼnosida qoʼllanadi, vaqtga nisbatan qoʼllanmaydi. Moʼl, serob soʼzlarida «toʼkin»lik ottenkasi bor. Аdadsiz eskirgan, kitobiy.
K oʼ p boʼlsa — ketar, oz boʼlsa — ye t a r. (Maqol.) Qoʼychivon koʼp boʼlsa, qoʼy harom oʼlar (Maqol). Qisir sigir koʼp maʼoor (Maqol). Bunaqa shart ellikboshiga albatta xush yoqadi-da! Dar- rov hovlini oʼz bahosidan ancha ortiqqa sotib olibdi (А. Qah- hor). Аatifjon Uktamni darrov oʼziga yaqin koʼrib... bugungi oʼyinning natijasi va hokazo haqida t a l a y narsani gapirib tashladi (Oybek). Ovuldan chiqar kun kechasi dalaga chiqib. ik- kovimiz talay vaqtgacha quchoqlashib oʼtirdik (Oybek). Nuri- ning hovlisidagi giloslar gullagan. Ularning oppoq koʼrkam gullari quyosh nurida juda nafis tovlanar, sonsiz arilar va bahor koʼngʼizlari gullar orasida uchishib, ajib musiqa tarqatar- di (Oybek). Koʼkni qoplab olgan sanoqsiz yulduzlar qozonga yopishgan uchqunlardek yiltirab turibdi (I. Rahim). 1925 yilgi yer islohoti vaqtida yer taqsimlovchi komissiya oldida yurib, Ola- xoʼja maxsum, Madaminov kabi qishloq boylarining b ye h i s o b yerlarini kambagʼallarga, batraklarga boʼldirib bsradi (P. Tur- sun). Dehqon osmonga karab yaxshi havodan quvonsa, yerga qarab moʼl mahsulidan suyunadi (M. Ismoiliy). Frontdagi jangchi- larga sovgʼa yuborish kerak. Meva serob (I. Rahim). Yopchon- ning dalalari Har narsaga m oʼ l, serob ((ayratiy). Koʼp oʼqi-di, doʼstlar, ilmni topdi, Ilmdan 6 ye a d a d bilimni topdi. (E. Jumanbulbul.) «Аhvol gʼoyat mushkul, chalkash voqealar b i s- yo r, taqsir»,— deydi domla (Oybek).
KUPАYMOQ, SEROBLАShMOQ Miqdoran koʼp (serob) da- rajaga yetmoq. Koʼpaymoq keng tushunchaga ega va koʼp qoʼllanadi. Bu soʼz sonning, miqdorning, shuningdek masofaning, vaqtning koʼp boʼlishi maʼnosida qoʼllanaveradi. Seroblashmoq asosan miqdor- ning koʼp boʼlishi maʼnosida qoʼllanadi.
Yomgʼir bilan yer koʼkarar, T inchlik boʼlsa, el koʼpayar (Maqol). Mayli, mana bu kanal bitsa, yangi yer ochilsa. paxta ham k oʼ p a ya d i. Oʼshanda qammaning yegani oldida, yemagani ketida boʼlib qoladi (А. Qahhor). Yurganning yoʼli koʼpayar, Utirgan- ning oʼyi k oʼ p a ya r ( Maqol).
KUPINChА, АKSАR Koʼp vaqtlar, koʼpchilik hollarda. Аksar kam qoʼllanadi. Аksar soʼzi bu maʼnoda «vaqt» soʼzi bilan birga qam qoʼllanadi.
Hamma har yoqqa ketib, Elmurod k oʼ p i n ch a maktabda yolgʼiz qolar va bunday vaqtda darvoza oldidagi kichkina uyda turadi- gan maktab qorovuli Gʼani akaga gazeta oʼqib berardi (P. Tursun). Аmmo Otabek bilan biror toʼgʼrida soʼzlashmakchi boʼlsa. uni aksar meh.monxonaga chaqirib yoki chaqirtirib oladir (А. Qodi- riy). «Fotiha»dan soʼng har ikki tomon aynish, taraddud huquqi- dan koʼpincha mahrum boʼladi. Qudalar oʼrtasida roʼy beradigan anglashilmovchiliklar, janjallar a k s a r muzokara va murosa yoʼli bilan xal qilinadi (Oybek).
KUPChILIK, АKSАR, АKSАRIYaT. Maʼlum miqdorning katta qismi, koʼp qismi, asosiy qismi. Аksar, aksariyat kam qoʼlla- nadi.
Odatda koʼpchilik qizlarning husni tanishib, suhbatla- shib, doʼstlashib Ketganingdan keyin ochiladi (Shuhrat). ...a k s a r qish kechalari mahalladagi bekorchilardan bir nechasi toʼplanib, «Аhmad zanji», «Rustam dostsn» kabi jangnomalarni bironta savodli odamga oʼqitib tinglashar edi (Oybek). Majlis ahli- ning aksariyati xursand boʼlib, Mustafo Sodiqni olqishla- dilar (Oybek).
KUR, BАSIR, SUKIR, OJIZ. Koʼrish qobiliyati yoʼq, koʼrish qobiliyatidan mahrum. Basir juda kam qoʼllanadi. Soʼzlashuv tili- da koʼpincha salbiy ottenka bilan haqorat uchun qoʼllanadi. Soʼqir eskirgan.
Ne ajab, koʼrning odati shu, hassasi bilan yerni choʼqilab bilib, keyin qadam tashlaydi (M. Ismoiliy). Bilaman, sen men- ga asirsan, Dili pora, koʼzi basirsan. Chin koʼngildan yigʼaa- sa, s oʼ q i r koʼzdan yosh chiqar (Maqol).
KURINISh, TUS, QIYoFА, АVZO, VАJOHАT, SIEH, TURQ. Koʼzga tashlanuvchi tashqi ifoda. Koʼrinish odamga, hayvon- ga, shuningdek jonsiz narsalarga nisbatan hoʼllanaveradi. BU jihatdan tus soʼzi koʼrinish soʼziga juda yahin, lekin nisbatan kam qoʼllanadi. Qiyofa koʼproq kitobiy uslubga xos. Аvzo, vajohat, turq asosan odamga, juda kam darajada boshqa narsalarga nisba- tan qoʼllanadi. Vajohat soʼzida «dabdabalilik» ottenkasi bor. 1urq salbiy boʼyohqa ega. Siyoh juda kam qoʼllanadi.
Kundoshingning koʼrinishi bayovga oʼxshasa ham, ammo oʼzi pismiq ekan... Bunday odamdan albatta hazar kerak! (А. Qodi- riy.) Zaynabning tusi shu choqqacha koʼrilmagan ravishda oʼz- garib ketdi (А. Qodiriy). Otni toychaligida koʼrgan-u, ot boʼlgach koʼrsa, tanimagandek. eshon ham oʼn yil ichida oʼsib, unib, tamom boshqa qiyofaga kirgan yigitni taniy olmadi (P. Tursun). Shaharning qiyofasi butunlay oʼzgarib ketdi («Qizil Uzbe- kiston»). Safarov ikkalasining avzoyini koʼrib, biron dil- siyohlik roʼy berganini sezdi-yu, beixtiyor oyoq uchida yurib borib divanga oʼtirdi (А. Qahhor). Uning vajohati shu qadar dah- shatli ediki, shokosaday-shokosaday chaqchaygan koʼzlari qinidan otilib chiqib, meni teshib yuborguday edi («Mushtum»), Boshda soching goʼyo poxol — bir uyum, «stilyaga» derlar s i yo h i n g sening («Mushtum»). Saodat — Аaʼlining nusxasi; turqi ham, tusi ham Аaʼlining xuddi oʼzi (Q. Gʼulom). Doʼng peshananing biror firib- garlik qiladigan t u rq i yoʼq, boya gapirayotganda qanday boʼlsa, hozir ham shunday (Shuhrat).
l
LАVOZIM, MАNSАB, АMАL, URIN. Masʼul^ vazifa. Mansab soʼzi, ayniqsa amal soʼzi salbiy ottenka bilan qoʼllanadi. Urin oddiy soʼzlashuvga xos.
Likvidatorlarni egallab turgan lavozimlaridan tushirish shiori ostida biz bolьsheviklar ularni yakkalab qoʼy- dik («V. I. Аenin haqida xotiralar»), Siz oʼz mansabingiz- n i suiisteʼmol qilib, olti gektar yerdagi gʼoʼzaga traktor solib yuboribsiz (I. Rahim). ...Madolim amalidan foydalanib, idoraning samosval mashinasini oʼziniki qilib olgan («Mush- tum»), Xalq ishi boʼlgandan keyin oʼrinning katta, kichiga boʼlmas ekan, Ergashboy (А. Muxtor).
LАPАShАNG. LАVАND (LАVАNG), EPАShАNG, BU- ShАNG, LАNDАVUR, NOShUD, SUTАK, BUSh-BАYoV, LАT- TА. Ish-harakatni normal bajarish, uddalash qobiliyati yoʼq, ep- chilning aksi. Boʼshang soʼzida salbiy ottenka kuchsiz. Lavapd, landavur soʼzlarida anqovlik, merovlik ottenkasi bor. Landavur, noshud, soʼtak soʼzlarida salbiy ottenka kuchli.
...soʼzga chechan, ishga lapashang, ikki yuzlamachi, vaʼdaboz; ularni koʼrgani koʼzim yoʼq («Mushtum»), Аapashangroq edi, yoʼlakda tushirib qoʼyibdi... (А. Muxtor). Sharafli mehnat ila boʼldi bogʼ adadsiz choʼl, Boq endi ibrat ila, boʼlma koʼp l a v a n d u goʼl (Habibiy). Аhamiyati gʼoyat katta boʼlgan elektrostantsiyalar 1940 yilda oʼz ishlarini yaxshilaigga muvaffaq boʼldilar, lekin texnika xodimlarining epashangligi va texnikadan foyda- lanish qoidalariga rioya qilinmaganligi natijasida elektro- stantsiyalarda... kamchiliklar roʼy bermoqda («Qizil Uzbekis- ton»), ...kishilarni chinakam uyushtira bilmaydigan boʼshang xodimlar qoloq xoʼjaliklarga bosh boʼlib turibdi («Qizil Uzbe- kiston»), «Аandavur, noshudsan, amalingdan yaxshi foyda- lana olmabsan!»—deb yozibsan («Mushtum»), Sirkasi suv koʼgar- mas bizning rais Mirxoliq, Ishda noshud, unum yoʼq, har kun qovogʼi soliq (Аkmal Poʼlat). Tavba, kechagina soʼlakayini eplol- may yurgan soʼtok bola ham shunchalik oʼzgarib ketadimi! («Mush- tum»), Umar ogʼa! Uzingiz ham oʼlgudek b oʼ sh-b a yo v odamsiz-da, u bilan oʼzim gaplashganimda, allaqachon koʼndirardim (X. Seitov). Bizning yerimizga yoqqan yomgʼir boshqa yerlarga ham yoqqan, albatta! Boshqa narsalardan qidirish bekor: Аyb oʼzimizda, oʼzimiz lat- t a!.. (Uygʼun.)
LАQMА, GUL. Har narsaga laqillaydigan, oson aldanuvchi. Goʼl soʼzi maʼnoni kuchaytiribroq ifodalaydi.
Bozorda turli-tuman odamlar uchraydi. Ular orasida sodda, laqmalari ham boʼladi («Muigtum»). Goʼl ekanman. endi koʼzim ochildi. Uning shirin soʼzlariga uchibman (N. Safarov). Аaqma boʼlmasam, Ioʼlchining qamoqxonada chirishini istagan odamlardan uni qutqarishni umid qilarmidim? (Oybek.)
LEKIN, BIROQ, АMMO, ILLO. Bu soʼzlar mazmunan av- valgisiga zid fikr-tushunchaning boshlanishini bildiradi. Illo juda kam qoʼllanadi.
Koʼcha iflos. lekin suv qalin sepilgan; har yoqqa tarvaqay- lab oʼsgan besoʼnaqay, qari tollarning koʼlankasi quyuq (Oybek). Yans. kulgi koʼtarildi. Muzokara boshlandi. Birinchi boʼlib soʼzga Roʼzimat degan yoshgina, lekin boʼliq bir yigit chiqdi (А. Qah- hor). Petʼkaning moʼljaliga koʼra, bedom-darak ketgan bu nemis ketidan boshqasi kelishi kerak edi. B i r o q bular kechgacha poy- loshdi hamki, hech kim koʼrinmadi (А: Qahhor). Urmonjon pichoq- ni olib, stolning ustiga tashladi va qorini turgʼizmoqchi boʼldi. B i r o q qori oʼzini yonboshiga tashlab, boshini stolga gursillatib urdi va yana urmoqchi boʼlgan edi, Urmonjon tutib qoldi (А. Qaq- hor). Salimjon, bu ish juda qiyin. А mmo bajaraman. Shu bilan birga sizga ham bir shart qoʼyaman (Oybek). Qoʼrboshi qattiq jer- kib polvonni gapdan toʼxtatmoqchi boʼldi. А m m o polvon davom etdi (А. Qaqhor). Boringki. haftada choy-chaqangizni qam berib turay. illo boshqa pul vajidan uzr (Gʼ. Gʼulom).
LOYIQ, MUNOSIB, MUVOFIQ, BOP, MOS, MONАND, MАQBUL, MUSTАHIQ. Toʼgʼri keladigan, qandayi talab qilin- sa, xuddi shunday. Muvofiq bu maʼnoda kam qoʼllanadi, bop maʼno- ni kuchli ottenkada ifodalaydi.
Sirdaryoda yuribdi Sol ham qayiq, yor-yor. Qishlogʼingizda bormi Bizga loyiq yor-yor, («Er-yor»dan). Toʼgʼri, siz kasalvand- siz, lekin sizga loyiq bir ish topdim (Shuhrat). Uzimga m u n o s i b yigitga tegib, bechorachilik bilan boʼlsa ham, tinch koʼngil bilan umr kechirishni istar edim (Oybek). Bulomjon oʼzi- ni bosgan da.qshatni ifodalash uchun bundan mu vo fiq soʼz topa olmadi. (M. Ismoiliy). Tekin hunar axtarguncha, oʼzingga bop hunar top (Maqol). «Zamonga mos gap gapirishga oʼrganish ke- rak»,— dedi bir moʼysafid («Mushtum»). Uning [Muzaffarbek- ning] daьvolaridan oʼlib boʼldim. Jilovini bir oz tortibroq qoʼyish kerak boʼladi. Buning uchun sizdan koʼra maqbulroq kimsa yoʼq (А. Batь). Musulmonchilikda ham oʼgʼirlik ishlarni koʼra bila turib fosh qilmaslik katta gunoh qisoblanadi, u odam oxiratda oʼgʼri bilan barobar jazoga mustaqiq boʼladi (А. Tojimurodov).
m
MАZАLI, LАZZАTLI, LАZIZ, XUShTАЪM, ShIRIN, TOTLI, TАЪMLI. XUShXUR. Mazasi (taʼmi) yoqimli, yoqimli taʼm (maza)ga ega. Lazzatli, laziz soʼzlarida belgi darajasi kuchli. Xushtaʼm soʼzi maza (taʼm)ning yaxshiligi bplan birga, yoqimli hidga egalik ottenkasini ham bildiradi. Shirin soʼzi asosan shirasi bor narsalarga nisbatan. kam darajada boshqa yegu- lik narsalarga nisbatan qoʼllanadi. Totli, taʼmlp soʼzlari kam qoʼllanadi. Xushxoʼr soʼzida «mazalilik» bilan birga «ishtaqa bilan yeyiladigan»lik ottenkasi bor. Bu soʼz koʼpincha ana shu maʼ- noda, yaʼni «ishtaha bilan yeyiladigan», «eyimli» degan maʼnoda qoʼllanadi.
Komissar oeqatning sifatini surishtira ketdi; «Taʼmi qa- lay?» — «M a z a l i» (I. Raxim). Meqmonlar lazzatli taom- larni xoʼp yeyishdi. Yegʼ, goʼshtning mazasiga maza qoʼshadigan, ovqat- ni xushtaʼm qiladigan narsa, sabzavot va kartoshkadir («Qizil Uzbekiston»), Uktam sovuq, xushtaʼm choyni qult- qult yutib. qoʼli bilan lablarini artdi (Oybek). Kelinoyingiz qoʼy yogiga osh qilgan ekan, biram sh i r i n boʼlibdiki, endi nar- yogʼi yoʼq (S. Аnorboev). Shovla juda totli tuyuldi, oshpazni maqtadilar (Oybek). Bu Аmudaryoning taʼmli baligʼi, Baliq- ning laqqasi, oʼbdon yogʼligʼi/ (Mirtemir.) Qaymoq xoʼp xushxoʼ r narsa-da («Mushtum»). Ziyofat turli l a z i z taomlar, x u shxoʼ r mevalar, sharbatlarga boy (Oybek).
MАOSh, OYLIK, MOYaNА. Idora-tashkilot tomonidan har oyda berib turiladigan pu\, ish haqi. Oylik soʼzi ish haqiningʼ bir oyga xos qismini ham, shuningdek umuman ish haqi maʼnosini ham bildnradi. Maosh, moyana soʼzlari umuman ish haqi maʼnosini bildiradi. Masalan, «uch oylik moyanasi», «uch oylik maoshi» deyi- ladi, lekin «uch oylik oyligi» deyilmaydi. Oddiy soʼzlashuvda onlik, moyana soʼzlari koʼp qoʼllanadi.
Oqsoy kasalxonasida aytgani aytgan, degani degan. Izzat- obroʼsi qam, maoshi ham oshdi (S. Аnorboev). Ramazon qori bu gaplarni koʼngildan kechirarkan, sovet qukumati berayotgan o y- lik va imkoniyatlardan bir pasda mahrum boʼlib qolish xavfi- ni oʼylab, koʼz oldi qorongʼilashdi (P. Tursun). Odamlarning miyasini zaharlovchi shu safsataboz amir Аbdulahaddan moyana olib turar ekan (M Muhammadjonov ).
MАRD, TАNTI, HIMMАTLI. ER. Odamiylik xarakteri kuchli. Mard soʼzida «oʼz aytganidan qaytmaslik», «himmatlilik» tushunchalari bor. Tapti soʼzida «oʼz aytganidan qaytmaslik» tu- shunchasi deyarli yoʼq darajada. Er soʼzi kam qoʼllanadi
Аenindek moʼʼtabar, dono, asllar Ustirding, sendadir e r- larning e r i Dohiylar, olimlar, mardlarning yeri. Ulsam ayrilmasman quchoqlaringdan (Uygʼun). Biz ucharlar tanti xalq boʼlamiz. Doʼst uchun bir jon emas, oʼn jon boʼlsa beramiz ( Shuhrat).
Qaysi bir himmatli, olijanob bola uchastkamizga koʼchat ekib qoʼyibdi. Ofarin, ming ofarin! (M. Ismoiliy.)
MАRTА, KАRRА, BOR, GАL. NАVBАT, DАFЪА. QАYTА, TOPQIR. QUR, YUL, QАTLА, QАT, SАFАR Sonlar va miqdor bildiruvchi soʼzlar bilan qoʼllanib, takror, qaygarilishni bildiradi. Bular sonlar bilan deyarli har vaqt qoʼllana oladi. Lekin boshqa soʼzlar bilan hammasi ham qoʼllanavrmaydi. Masa- lan, marta, topqzr soʼzlari har soʼzi bilan qoʼllanmaydi.
U [Mirzakarimboy] tokchadan choʼtni olib, miyasini ishgʼol et- gan «hisob-kitob»ni bir-ikki ma r t a choʼtga agʼdargandan soʼng, koʼzoynak taqib, «Chohor darvesh»ni varaqlab koʼzdan kechira bosh- ladi (Oybek). [Gulnor] soʼng oʼrnidan turib, shiyponning bogʼ tomonga qaragan panjarasiga suyaldi, bir necha m a r t a kuchli oʼq- chidi, oʼqchirkan, ichki aʼzolari halqumiga tiqilib kelganday boʼldi (Oybek). Esi,ydadio tunda bedor Razvedkada yurganim. Esimdadir kunda besh b or Аtakaga kirganim ( Shuhrat ). Iigona- man, gaplaring toʼgʼri, Rost gapirding umringda bir gal (Uy- gʼun). Аhmad Husayn bilan Iskandaro Аnvar Murodning kagta kommersant, parlament aʼzosi, tanilgan davlat arbobi va xiyla progressiv, xalqparvarroq ekanligi haqida bir necha dafʼa eshitgan va bugungi musohabadan oʼzlari ham buni angladi (Oy- bek). ... bu birinchi dafʼa boʼlayotgan janjal emas (X. Toʼxta- boes). Elmurod kechalari fizika kabinetida oʼtirib, har jumla- ni necha qayta oʼylab, har yozganini kun sayin yana boshdin koʼchirib, respublika gazetasiga maqola tayyorladi (P. Tursuch). Аlisher Hirotdan kelgan xabarni bir necha topqir diqqat bilan oʼqib chiqdi (А. Batь). ...Janish oʼrnidan turib oldi va dushmanning basharasiga ketma-ket uch-toʼrt t o pq i r kalla ur- di... (H. Shams). «Tamara qalʼasi» deyish yaxshimas, u parcha tosh yoʼnib koʼrganmi bir q u r! (Shuhrat). Hamon oldinga oshiqayotgan chol eshagining jilovidan tortib, bir q u r ketiga, ashula aytib masrur boʼlayotgan juvonga qaragisi keldi (Sh. Toshmatov). Necha yoʼl mehru muhabbatdan dam urding, oʼylagil,.. (Habibiy). Bil- mam, ne gunohim bor, olmaydi xabar bir yoʼl (Hamza). Har kecha yodingda ming yoʼl uyqudin uygʼonaman (Muqimiy). Kunda osh pishirmaymiz, haftada bir yoki ikki qatla osh pishirib... (S. Аyniy). Nega, koʼnglim, boʼlding betoqat) «Tinchlan»,— dedim senga necha qat (Mirtemir).
MАSLАHАT, KENGАSh. MАShVАRАT. Biror ishni qan- day qilish, nima qilish haqidagi fikr-mulohaza. Mashvarat eskir- gan, kitobiy.
Urdaga ariza bilan murojaat qiladirgan har kim, hatto rasmiy kishilar ham avval maslahat soʼrash uchun Аnvarning yoniga kelar edi (А. Qodiriy). Shunday qilib, siening oldingiz- ga maslahatga keluvdik. Boshimiz qotib qoldi (M. Ismoi- liy). Bolalarning k ye n g a sh i bilan ikki boʼzni koʼtarib, shom pay- tida mirzoning uyiga bordim (А. Hodiriy). Hamma bebahra ilmu maʼrifatdan, Kishilikka munosib mashvaratdan (Xabibiy).
MАSLАHАTLАShMOQ, MАSLАHАT KILMOQ, KEN- GАShMOQ, АQLLАShMOQ, MАShVАRАT QILMOQ. Fikr- muloqazalarni oʼrtaga tashlab muqokama yuritmoq. Аqllashmoq oddiy soʼzlashuvga xos.
Bu masalani yarim kechagacha koʼp maslahatlashib, nihoyat, haligi men aytgan fikrga keliigdi (Oybek). Mana shuning uchun Mirzo kunlarning birida kampiri bilan maslahat qilib, boshqa kun oʼtadiganroq shaharga koʼchish rejasini tuzdi... (А. Qah- hor). Bir necha kundan keyin dambadan manfaatdor boʼlgan kol- xozlarning vakillari kengashib. amaliy tadbirlar belgi- lashdi (А. Qahhor). U qadimgiday Norboy bilan... a q l l a sh- maydigan boʼlib qoldi (X. Ssitov). Toshxoʼja ahli salloh- lar bilan... m a sh v a r a t qildi (Chustiy).
MАSLАHАTLI, KENGАShLI. Maslahat (kengash) talab qiladigan, maslahat (kengash) bilan boʼlgan. Maslahatli soʼzi koʼproq «maslahat talab qiladigan, maslahat bilan boʼladigan» maʼnosida, keigashli soʼzi esa koʼproq «kengash bilan boʼlgan» maʼ- nosida qoʼllanadi.
Kolxozda biror maslahatli ish chiqib qolgunday boʼlsa, rais eng oldin Sherbekka odam yugurtiradi (S. Аnorboev). K ye n- gashli toʼn tor kelmas (Maqol). Kengashli toʼy tarqamas (Maqol ).
MАSLАHАTChI, MАSLАHАTGOʼY, KENGАShChI. Mas- lahat (kengash) beruvchi. Maslahatchi, maslahatgoʼy adabiy til va oddiy soʼzlashuvda keng qoʼllanadi. Kengashchi nisbatan kam qoʼlla- nadi.
Аgronom... dehqonning eng yaqin maslahatchisi, mu- allimi, agronomiya fanining targʼibotchisi, yangilikni sezuvchi va uni keng ommalashtiruvchidir («Qizil Uzbekiston»), Аgitator, propagandist — kolxozchilarning eng yaqin maslahatgoʼyi («Qizil Uzbekiston»), Аbdishukurni baʼzilar «zakunchi» deydi, baʼzilar «dahriy» deydi. Qozirgi kunda sKamolboyning prikaz- chigi, doʼsti vaksngashchisi (Oybek).
MАSXАRА, MАZАX. Kamsituvchi, haqoratlovchi xatti-hara- kat, gap.
[yoʼlchi] M a s x a r a va kinoyaning zahrini koʼzlarida sndirib Mirzakarimboyga qichqirdi: «Bundan koʼra goʼng titganing yaxshi emasmi, keksa tovuq!» (Oybek.) Fotima masxara va mazaxlar- ga chiday olmadi, titrab ketdi (P. Tursun). Birovni ikkinchi bir odam oldida har xil mazax gaplar bilan kamsitish uning eng yaxshi koʼrgan odatlaridan edi (P. Tursun).
MАSXАRАLАMOQ, MАSXАRА QILMOQ, MАZАXLА- MOQ, MАZАX QILMOQ, MАYNА QILMOQ, KАLАKА QILMOQ. Kamsitish, kulish (haqoratlash) xatti-harakati qil- moq. Mazaxlamoq juda kam qoʼllanadi. Bu soʼzda belgi darajasi kuchliroq.
Elmurod qotib-qotib kuldi. Voqeaning qiziq boʼlganligi uchun emas, balki odamlarning jaholatni shunday oʼtkir masxara- laydigan hangoma toʼqiganlaridan qoyil boʼlib kuldi (P. T ur- sun). Bu gapingni boshqa joyda gapirib, meni yurt oldida m a s- xara qilib qoʼyma, bolam! (P. Tursun.) Аgar shu zaylda yura bersa, odamlar uning ustidan kulmaydilarmi? Tojiboyning taltayganini mazaxlaganlaridek, uning ham ovga beril- ganini mazaxlamaydilarmi.3 (P. Tursun.) Xullas, koʼz oldidagi hamma odam ham unga dushman, ularning Norboyga ayt- gan har qanday soʼzlari uni m a z a x q i l i sh boʼlib tuyulardi (X. Seitov). Endi u koʼkragida yigʼilib qolgan dardlarini ochib, Oynaxonni mazax qilib kula boshladi (X. Seitov). Oygul boʼlsa maqtanchoq kampirni yana bir oz m a yn a q i lish niyatida
(B. Kerboboev). Oʼgʼlining ishi bilan qiziqmagan bu onaning asli maqsadini anglagan Oygul uni bir oz kalaka qilmoqchi boʼldi (B. Kerboboev).
MАShGʼUL, BАND, OVORА, АNDАRMON. Biror ish- yumushni berilib bajarish holatida. Аndarmon asosan boʼl feʼli bilan, shunda ham kam qoʼllanadi. Bu soʼz asosiy boʼlmagan narsa bilan ovora boʼlish maʼnosida qoʼllanadi.
Mirzo aka va bir gruppa agitatorlar «tBangovar varaqa» yozish bilan m a sh gʼ u l («Toshkent haqiqati»), Oltin asr derlar as- rini, Ulkasi bor bahorga monand. Bu oʼlkada yetishgan nasl Yangi dunyo qurish bilan band (Uygʼun). Bu yerda Аrabboy eshik tirqi- shidan eshitilayotgan gaplarni boshqalarga yetkazish bilan o v o r a edi (P. Tursun). Haligi bola ikkalamiz yiqilgan-surungan eshaklar bilan andarmon boʼlibmiz-ku, bir narsodan bexabar qolibmiz (P. Qodirov). Ishqilib, baraka topkur oʼrtoqlarining shovqin-suroni bilan andarmon boʼlsa, bas (А. Muxtor).
MАЪLUM, АEN. OShKOR (OShKORА), АNIQ. Shaxs(lar) ga bilingan holatda. Аyoya soʼzlashuv tilida kam qoʼllanadi. Osh- kor (oshkora) koʼpincha qnlmoq, boʼlmoq feʼllari bilan qoʼllanadi.
Hakimboyvachcha yolgʼiz qolarkan, uning maʼlum va chala maʼaum kirdikorlarini bir-bir xotirdan kechirdi, uning epchil- ligiga qoyil boʼldi (Oybek). Feʼlim senga a yo n. Chakana ishni yomon koʼraman (Oybek). Zebo Muharramga qarab mamnun kuaib qoʼydi, shunday yigitning yori ekanidan faxrlanayotgani koʼzidan, chimirilgan qoshlaridan oshkor edi (Shuhrat). Аnna Ivanov- na Elmurodni sevib qolganiga iqror edi-yu, oshkor q i l i sh g a jurʼat etolmasdi (Shuhrat). «Bora-bora qornim doʼppayib, ikki- qatligim oshkor b oʼ l d i»,— dedi Hoji xola (M. I smoiliy). Uz nodonligini hamma vaqt kibirlik bilan berkitishga urina- digan Tojiboy hozir astar-avrasi bilan oshkora va ochiq edi (P. Tursun). U [Nuri] istehzo bilan iljaydi, sinovchi koʼzlari bilan qizga uzoq tikilib turdi. Gulnorning rangi oʼchgan. lablari titroq. Gulnordagi bu oʼzgarish uni qiziqtirdi. Qizning yuragi- dagi sirlarni butunlay oshkora qilishni istadi (Oybek). Garchi muddao kun kabi o sh k o r a b oʼ l g a n boʼlsa ham, nima uchundir qutidor yana oʼeini tagʼofilga solib soʼradi (А. Qodi- riy). Biroq Toʼpaniso hech qaerda, hech bir dugonasining uyida yoʼq edi. Uning jahl ustida rsyonga ketganligi aniq boʼlib qoldi (А. Qaxhor).
MАЪLUM BULMOQ, BILINMOQ. АNIQLАNMOQ, АEN BULMOQ. Ochiq-oshkor holatli boʼlmoq. Аniqlayamoq s.oʼzida shaxs (kishi) tomonidan ochiq-oshkor qilinishi ifodala- nadi. Boshqa soʼzlarda esa ochiq-oshkor boʼlish shaxs-kishining ish- tirokisiz ham boʼlaveradi (bilinish oʼz-oʼzidan yoki boshqa yoʼl bilan boʼlishi mumkin). Аyop boʼlmoq koʼproq yozma nutqqa, kitobiy nutqqa xos.
Bedovning tulpori, yigit shunqori Katta toʼyda m a ʼ lu m boʼlib qoladi («Dalli»), Mehmonlar juda charchagan edi. Bu horgʼinlik bogʼdan chiqilgandan keyin ayniqsa bilindi (А. Qahhor). А n i q l a n i sh ich a, biz taʼrif qilmoqchi boʼlgan kishining laqabi shunday — Tovuq domla ekan («Mushtum»). Poli- uiyachida mening toʼgʼrimda boshqa dalil yoʼqligi ayon boʼldi (M. Mirhodiev).
MАЪNO, MАZMUN. Аql, fikr bilan tushuniladigan man- tiqiy mundarija, soʼz, birikma, gap yoki boshqa belgi bilan ifo- dalangan ichki mundarija. Maʼio soʼzi asosan oddiy mundarija (mazmun) maʼnosida qoʼllanadi. Mazmun, aksincha, maʼnoning mu- rakkab holatlariga nisbatan qoʼllanadi. Masalan, soʼzning maʼno- si deyiladi, soʼzning mazmuni deyilmaydi. Oddiy soʼzlashuvda maʼno soʼzi koʼp qoʼllanadi.
Unsin qoshini chimirib yalt etib Gulnorga qaradi, lekin soʼng- gi jumlaning maʼnosini nechundir soʼramadi (Oybek). Boʼ- taboy bu yoʼtalning maʼnosiga darrov tushundi, rangi oqa- rib, yoʼtalni eshitmagan va Toʼlaganni koʼrmagan boʼlib derazadan tashqariga qaradi (А. Qaqqor). Аhmad Husayn bu soʼzlarni ba- land shoirona soʼzlar kabi tushunib, ularning mazmuniga un- chalik eʼtibor bermadi (Oybek). Qudrat... yerlik xalq ishchilari orasida revolyutsion varaqalar maemunini oʼz tilida tushun- tirib yurdi (M. Ismoiliy).
MАQSАD, NIYaT, MUDDАO, MUROD. Biror narsaga eri- shish, yetishish istak-ixtiyori. Murod asosan «etmoq», «hosil boʼl- moq» feʼllari bilan qoʼllanadi.
Uning m aq s a d i Gulnor qutisida qanday narsalar bor, da- dasi yashirincha qanday qimmatbaho buyumlar keltirganligini bi- lish edi (Oybek). Men sizlarning niyatingizni bilaman sizlar ishni tezroq boshlamoqchisiz («Qizil Uzbekiston»), ...U bu ish Olaxoʼjaning fikri bilan boʼlganini anglaydi. Olaxoʼja uni eshigiga yordam soʼrab keladigan bir ahvolga solib qoʼymoqchi ekan. Biroq u muddaosiga yetolmaydi. Аbdurasul yana qaytib uning qoʼliga tushmaydi (P. Tursun). Botir yorim, bilaman, siz qaygʼu daryosiga mendan chuqurroq botgandirsiz. Endi yolgʼiz m u r o- d i m — sizni bir koʼrmoq, siz bilan ikki ogʼie soʼzlashmoqdir (Oybek).
MАGʼRURLАNMOQ, GʼURURLАNMOQ, KIBRLАNMOQ, HАVOLАNMOQ. Gʼururli kayfiyatga berilmoq. Havolanmoq soʼzida salbiy boʼyoq kuchli.
Qimdir otgan oʼqining qiruvchi samolyotga tekkani bilan m a gʼ- rurlanadi. kimdir bomba parchasi teshib oʼtgan shinelini hammaga koʼrsatadi (Shuhrat). Elmurod yangi maktab binosi qish- loq tarixida naqadar ulugʼ ish ekanini, bu ulugʼ ishga ozmi-koʼpmi oʼz mehnati singganini oʼylab oʼzidan-oʼzi gʼururlandi (P. Tur- sun). Rixsiboy lka keyingi paytda juda kibrlanib ketdi (R. Fayziy). ...qari odamni mushtumday bola oldida qaqorat qil- ganingiz, bolangizni x,aq odam oldida noqaqlik bilan qimoya etga- ningiz yaxshimi) Bolangiz bundan havolanmaydimi? (M. Ismoiliy.)
MАHАLLIY. YeRLIK. Uzi yashayotgan joy (er)ga mansub, shu yer (joy)ga qarashli.
...bu pastak togʼ, Fedchenko muzlik togʼlarining tarmoqlaridan biri boʼlib, mahalliy aholi tomonidan Muzloq togʼ deb ata- lardi (M. Ismoiliy). Rahmatxonning ovozts yigʼin tepasida yang- rab ketdi: «Biz ye r l i k mehnatkaig ishchi-deqqonlar bolьshevik- lar partiyasining karorini quvvatlaymiz» (P. Tursun).
MEROSXUR, VORIS. Merosga ega boʼluvchi, merosga haqli shaxs. Voris kitobiy, hozirgi adabiy tilda kam qoʼllanadi.
Uch-toʼrt yil ishlaganimdan keyin xoʼjayinim, umri qisqa ekan, oʼldi. Mol-mulki yosh bolalariga qoldi. U rtada merosxoʼrla r koʼpaydi (Oybek). Olimxonning «fazilatlari» sanoqsiz: ...qay tomon obroʼliroq boʼlsa, porani koʼprok bersa, uni mudofaa qiladi. Yerli-suvli puldor odam vafot qilsa, uning vorislarini bir-biri bilan jiqqa-musht qiladi (Oybek).
MEHMON, QUNOQ. Yoʼqlab kelgan shaxs, oʼzganing uyi (joyi)da vaqtincha boʼluvchi shaxs. Qoʼnoq juda kam qoʼllanadi.
Ziyofat samimiyat bilan chaqirilganlikdan dasturxon qadrli mehmongo maxsus turlangan edi (А. Qodiriy). Pechak guldek boʼlib eriga chirmashganini koʼrarmiz, qali xudo koʼrsatsa; bor, oʼynab-kulib mehmonlaringni kut (А. Qodiriy). Аytma- gan qoʼnoq— yoʼnmagan tayoq (Maqol). «Opa, siz palovga unnang. Toza, sen Eʼzozxonni bolalari bilan olib kel, q oʼ n o q boʼlib ketsin» (H. Gʼulom).
MOZOR, ' QАBRISTON, GURISTON, MOZORISTON. Uliklar koʼmiladigan joy. Qabriston bir oz ijobiy ottenkaga ega. Goʼriston, aksincha, bir oz salbiy ottenkaga ega.
Qishloq oldida paydo boʼlgan oʼrtoqlar mozoriga jafokash kampirning qam jasadi qoʼyildi (I. Rahim). Kecha oydin, qab- r i s t o n tip-tinch, uzoqroqdan qurʼon tovushi eshitilar edi (А. Qodiriy). Sidiqjonning koʼziga... oʼzining bemor yotgani, oʼlga- ni, faqat boʼyra solingan va usti ochiq tobutda toʼrt kishi koʼtarib gʼarib goʼristonga olib ketayotgani koʼrinib ketdi (А. Qaq- xor). Nurini naq mozoristonda yolgʼiz qolgan kabi bir vahima bosdi (Oybek).
MUBOLАGʼА, LOF, MАHOVАT. Ortiqcha taʼrif-tavsif, haqiqiy holatni orttirib, boʼrttirib koʼrsatuvchi taʼrif-tavsif, vahimador ifoda. Mahovat nisbatan eskirgan. Mubolagʼa adabiy tplga xos boʼlib, oddiy soʼzlashuvda deyarli qoʼllanmaydi.
Uzbekiston SSRda eng yirik hisoblangan Navoiy kombinati- ning uchinchi navbatini tiklaig va ishga tushirishda butun mamla- kat korxonalarining kollektivlari qatnashdi desak, mubolagʼa boʼlmaydi («Sovet Uzbekistoni»). Ofarin, Raʼno, lekin bioov- ning ustida ortiqcharoq mubolagʼa qilibsan! (А. Qodiriy.) L o f emas, aytib qoʼya qolay, boshqa kolxoz raislari paxta terish mvshinasi mexanik-haydovchilari bilan choy ichsa, men ular bilan osh yeyman («Mushtum»), «Rostmi? Picha lofi boʼlsa kerak»,— dedi Ioʼlchi (Oybek). Qogʼozbozlikda koʼp ish boʼldi hurjun, Аchin- dim. harna dedim lof emas, chin ( Habibiy). Ut ichida? Bu ma- hovatdir deyman) (N. Safarov.)
MUVOFIK, BINOАN, BUYIChА, KURА, АSOSАN. Ni- magadir mos holda, amal qilgan, asoslangan holda.
Hukumatlararo bitimlarga m u v o f i q chet davlatlarga iqtisodiy yordam koʼrsatish uchun mablagʼlar ajratish byudjegʼda koʼzda tutilgan («Qizil Uzbekiston»). Oʼ Boʼronbekning uyiga joylashib olib, Аziziy bilan Аzmiddinning topshiruviga mu- vofiq ular rahbarligidagi aksilinqilobiy tashkilot nomi- dyan ish koʼrgan (H Gʼulom). «E, axir jondan ayrilmoq qiyin- da»,— dedi va odatiga koʼ ra bir misol bilan hammani qoyil qilmoqchi boʼldi (P. Tursun). Аhmadjon «Ey pari dildor»ni, undan keyin rota komsochol tashkilotchisi Petьka Uxovning ilti- mosiga k oʼ r a, u bilan birlikda «Galya toʼgʼrisida qoʼshiq»ni ay- tib berdi (А. Qahhor). UzSSR Suv xoʼjalik ministrligining 2 aprelь 1956 yilda chiqargan buyrugʼiga a s o s a n sud javob- garligiga tortilishi kerak edi ( «Mushtum»). Shunday qilib, ama- kisi «Qizi borning nozi bor» degan taomilga b i n o a n uncha- muncha noz ham qilib qoʼyar edi-yu,.. (P. Tursun). Toʼgʼri, bir kun yumilganda koʼz, Doʼstlar eʼlon qidar: Soʼldi, deb. Va tabiiy qonun boʼyiia Tugʼildi, yashadi, oʼldi, deb (Uygʼun).
MUJIMOQ, GʼАJIMOQ, KEMIRMOQ. Tish bilan narsa- ning biror tomonidan yoki tomonini chaynamoq. Mujimoq odamga nisbatan ham, hayvonga nisbatan ham qoʼllanaveradi. Gʼajimoq hayvonga nisbatan qoʼllanadi. Odamga nisbatan qoʼllanganda, hur- matsizlik ifodalanadi. Kemirmoq asosan kemiruvchi hayvonlarga nisbatan, kam darajada boshqa hayvonlarga nisbatan qoʼllanadi.
...burchakdagi tokchada qattiq non mu j i b oʼtiruvchi sichqonni koʼrsatib oʼtilmasa, bu uyda boshqa jonli zot ham koʼrinmas (А. Qodiriy). Nafasini ichiga olib sekin qayrilib qaradi. Bir olapar ellik qadamcha narida allanarsani gʼajir edi (M. Is- moiliy). Birining yuzi yarmini sichqon kemirgan, birining yuzi teg charmga yopishib ketgan (Oybek).
MUZLАMOQ, TUNGMOQ, YaXLАMOQ. 1. Muzli (yaxli) holga aylanmoq.
Sovuqdan keng dalalar, oʼrmonlar karaxt, Toʼnga b o sh l a- gan suvlar, koʼllar, botqoqlar (Uygʼun).
2. Qattiq sovuq taʼsirida boʼlmoq, qattiq sovuq oʼtib qaqsha- moq. Bu maʼnoda yaxlamoq juda kam va asosan oddiy soʼzlashuvda qoʼllanadi.
Elmurod titrab-qaqshab ular oldiga bordi-da, muzlagan qoʼllarini tovladi (P. Tursun). Oyogʼingiz toʼngan boʼlsa k ye r a k, otdan tushing, bir oz tepinib, oyoqlarni epaqaga kelti- rib olaylik (Yo. Shukurov).
MUNOSАBАT, АLOQА, ORА, ROBITА. Uzaro bogʼla- vish.
Meni sizlarning munosabatlaringiz juda qiziqti- rib qoldi (P. Tursun). Biz hozir mulla Obidning uch «ustun» bilan «aloqa» va munosabati toʼgʼrisida soʼzlaymiz (А. Qo- diriy) Аekin oraga bir sovuqchilik tushgandan keyin mening oʼsha uyga qaytib borishim toʼgʼri kelmaydi. (А. Qahhor). Himm... Ukangiz noboproq chiqqanmi, sabab oʼn olgi yildan beri robita yoʼq [dedi Qori] (А. Qahhor).
MUSIBАT. KULFАT, TАShVISh, SАVDO. Notinchlik, azob-qiynoq beradigan narsa-hodisa va shu tufayli paydo boʼla- digen holat.
Uchqun oyisining boshiga tushgan musibatdan bexabar (H. Gʼulom) Аlisher, endi sen b-u hisobsiz azoblarni qanday koʼ- tara olasan? Miyang poʼlatdin asablaring temurdin boʼlsa ham, bu ogʼir musibatlarga bardosh berolmas (Uygʼun yea I. Sul- ton). Ular Tolibni gapga solishar, uning kulfatlarini eshitib, rahmlari kelar va unga qoʼllaridan kelgancha gʼamxoʼrlik qilishardi ( K. Ikromov). Uylamay qilingan ish Boshga keltirar tashvish (Maqol). Kanizak xuddi shu tashvish oʼz boshiga tushganday tipirchilab qoldi (А. Qahhor).— Ne suyaklar? Maʼ- nisin ayt! Ne savdong bor? Barisin ayt! (Mirtemir.)
MUSOBАQА, BELLАShUV, KURАSh. Kim yaxshi natijaga erishish, maʼlum bir ish-faoliyatda kim oʼzish harakati. Bellashuv kuproq oddiy soʼzlashuvga xos. Kurash maʼlum soʼzlar bilan birga hoʼllangandagina shu maʼnoni aniq ifodalay oladi.
U [Xagibboy] Butunittifoq sotsialistik musobaqasiga qoʼshiladi. Qoʼshni kolxozdagi taniqli choʼpon Gʼulom Safarovni 6 yellashuvga chaqirdi (M. Qoʼshoqov).
MUSOBАQАLАShMOQ, BELLАShMOQ. Musobaqa oʼyna- moq, ki.m oʼzar (yutar) oʼynamoq. Bellashmoq bu maʼnoda oddiy soʼz- lashuvga xos.
Olimpiada oʼyinlarida jahonning eng kuchli sportchilari m u- sobaqalashadilar («Qizil Uzbekiston»), Mayli, bulut shoshsin, qutursin. Paxtazorda soʼnmas xandalar. Kelin-kuyov u yoq- da tursin, Bellashmoqda quda-andalar (H. Sharipov).
MUHАRRIR. REDАKTOR. 1. Tahrir qiluvchi. Bu maʼioda muxarrir soʼzi keng qoʼllanyapti.
...redaktorlarimiz gʼoyaviy jihatdan tutur2. Jurnal, gazeta va mazmuni, muntazam chiqib turishi uchun masʼul shaxs, rahbar xodim. Bu maʼnoda rasmiy oʼrinlarda koʼproq redaktor soʼzi qoʼllaimoqda (masalan, redaktor oʼrinbosari).
Gazeta muharriri va bu yerda oʼtirgan boshqalar ham shu gapni maʼqullashdi (А. Qahhor). «Russkiy Turkestan» gazetasi- ning redaktori bolьshevik Morozovni Sibirga surgun qi- lishga qarshi norozilik mitingi haqida hisobot bosib chiqardi («Kizil U zbekiston»),
MUHIM, АHАMIYaTLI, АSOSIY. Аhamiyati yuqori, aha- miyat jihatdan b.chrinchi darajali.
Hasan soʼfi bilan Аlim buvani tashvishga solgan narsa ular nazarida gʼoyat m u h i m boʼlib, hozir hal qilinishini talab etar- di (M. Ismoiliy). Sening uchinchi va eng muhim vazifang, hammamizning ham vazifamiz mana shu gʼunchaning bagʼrida ajoyib bir gul, ajoyib bir meva hayoti borligini har bir kolxozchining koʼziga koʼrsatish, tomchilardan kuchli bir oqim vujudga kedti- rishdir! (А. QahhOr.) Yigʼinda ahamiyatli bir masala koʼri- lib qolsa, qishloqilar tez-tez mudla Obidga maʼnoli qidib qarashadi, goʼyoki «Sen ham bu haqda oʼz fikringni aytsang-chi».— deb yolvorishadi (А. Qodiriy). Damba masalasi — asosiy masa- la. Men bu ishni nimadan boshlash kerakligi toʼgʼrisida gapira- yotibman (А. Qahhor).
MUHTOJ, ZOR. Uzida yoʼq biror narsaga kuchli darajada ehtiyoji (talabi) bor. Zor soʼzida belgi darajasi kuchli.
Biz yordam bera olmaymiz! Uzimiz yordamga muhtojmiz (Oybek). Qayoqqa qarasang, kambagʼal, bekorchi, nonga zor odam- larni koʼrasan (Oybek).
MULJАLLАMOQ, MULJАL KILMOQ, KUZLАMOQ, ChOGʼLАMOQ, АZMOYISh QILMOQ, ChАMАLАMOQ, ChUT- LАMOQ, TАXMIN QILMOQ. Taxminan reja tuzmoq, moʼl- jalga olmoq, amalga oshirishni planlashtirmoq.
Ioʼlchi... bir zumda odamlarga qarab chiqdi. Eshikka yaqin tur- gan odamlarning qochishga moʼljallayotganini sezdi (Oybek). Kolxozimizning yangi besh yillik planida katta gidro- stantsiya qurishni moʼljal qilganmiz (А. Qahhor). Mur- zin moʼljal qilgan sayxon yerga chiqib, yengil nafas oldi (Shuhrat). Аgar ular Qorabuloqqa faqat togʼni teshib suv chiqa- rishga qaror qilgan boʼlsa, balki bunda koʼ&lagan bir maq- sadlari bordir (M. Ismoiliy). Men ham jadal bilan oʼstiray gʼoʼza, Sen ham yovni oʼldir qaytishni chogʼlab (Uygʼun). Qoʼriq- ning qaeridan chang solsak ekan deb azmoyish qilyap'miz: erta tongdan hujumga oʼtamiz (X. Seitov). Kamida ikki kun yurtga osh tortishni chamaladi (P. Tursun). Siltaganing sira zoe ketmasin, Choʼtlab sanchgin bachchagʼarning boshidan (Islom shoir). Bular... oʼttiz tanob taxmin Q i l g a n, oʼzim taxminimga koʼra qirq tanob chiqsa kerak (S. Аyniy).
MOʼLChILIK. MOʼL-KOʼLChILIK. SEROBChILIK. SEROB- GАRChILIK, KENGChILIK, TOʼKINChILIK, MАЪMURChI- LIK. Moʼl-toʼkin holat, tanqislikning aksi. Toʼkinchilkk oziq- ovqatga (eyiladigan, ichiladigan narsalarga) nisbatan qoʼllanadi. Kengchilik oddiy soʼzlashuvga xos. Maʼmurchilik bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Biz kommunistik m oʼ lchiliknin g mana shu ...kosasini hozir oʼz mehnagimizning mahsulotlari bilan toʼldira boshladik («Qizil Oʼzbekiston»). Ximiya m oʼ l-k oʼ l ch i l i k va m a ʼ m u r- chilik manbaidir («Goshkent haqiqati»), Kuz soz kelsa, nisho- nadir toʼqchilikdan, Maʼmurchilik, serobchilik, moʼlchi- likdan («Qizil Oʼzbekiston») Tinchlik boʼlsa, serobchilik boʼladi, toʼkin-sochin boʼladi («Qizil Oʼzbekiston»). «...k ye n g- chilik boʼlsin. bolam, tanqislikni koʼrsatmasin».— dedi Rixsi buvi nabirasiga («Аenin uchquni»), Biz Toshkentdagi Gospitalʼ bozoriga juda erta keldik. Chinakam maʼmurchilikni, moʼ l-k oʼ lchi l i k n i, toʼkinchilikni shu yerda koʼriig mum- kin («Qizil Oʼzbekiston»), Shuning natijasida aholining bu mahsulotlarga boʼlgan talab va ehtiyojlari tobora moʼl-koʼl qon- dirilmoqda, maʼmurchilik boʼlmoqda («Qizil Oʼzbekiston»),
n
NАVBАT, GАL, SIRА. Narsa, qodisa kabilarda ketma-ket- lpk tartibidagi maʼlum oʼrin, ketma-ketlik tartibining maʼlum qismi. Sira bu maʼnoda juda kam va faqat uchinchi shaxs egalik affiksini olgan holda qoʼllanadi.
Bu komsomollar n a v b a t bilan har kuni kechqurun kelib choyxoʼrlarni yangi kitoblar bilan tanishtirar, gazeta, jurnallar oʼqib berishar edi (А. Qahhor). Ioʼlchi gali bilan mehmonlar- ning otlarini daraxtlarga ham, devorga qoqilgan maxsus techir qoziqlarga qantarib bogʼladi (Oybek). Deyman kelgach s i r a- si:— Tut bogʼlar shoirasi! (M. Shayxzoda.)
NАVBАTDАGI, GАLDАGI, ENDIGI. Navbati kelgan, bajarilish (qilinish) gali kelgan.
А. Toʼraevning ish kabinetida tunlari chiroq oʼchmasa, aslo taajjublanmang. Chunki u navbatdagi mashgʼulotga tayyorgar- lik koʼryapti («Sovet Oʼzbekistoni»). Bizning galdagi suhba- timiz yetti yillikning birinchi yilida paxta yetishtirishda... (А. Rahmat).
NАYRАNGBOZ, LOʼTTIBOZ. Nayrangga, aldam-qaldamga usta, koʼz boʼyamachilik, nayrang bilan shugʼullanuvchi shaxs. Loʼtti- boz soʼzida salbiy ottenka kuchli.
Biroq nayrangboz Аbduvahob Hurixon Sattarova bilan ham silliqqina turmush qilib keta qolmadi («Mushtum»). Bu sohada katta gʼalaba qoeongan loʼttiboz chet el mollarini olib-sotish ishlarini qizitib yuboradi («Mushtum»).
NАRX, BАHO, QIYMАT. Biror narsaning pul bilan ulcha- nadigan arzon-qimmatlik belgisi. Qnymat bu maʼnoda juda kam qoʼllanadi.. Ibodilla katta-kichik taroqlarning narxlarini birma-bir aytdi (H. Rulom). Bunaqa shart ellikboshiga, albatta, xush yoqadi-da! Darrov hovlini oʼzbahosidan a n ch a ortiqqa olibdi (А. Qahhor). Binokorlik ishlarining qiymati ancha oshib ketmoqda («Qizil Uzbekiston»).
NАRXLАMOQ, BАHOLАMOQ. Narx (baho) qoʼymoq.
Bularning hammasini arzon-arzon n a r x l a b, oʼziga oʼtkazib oldi («Qizil Uzbekiston»), Dadasi qazo qilganda Maxsumning otasidan qarz koʼtarib koʼmibdi. Echkisini, yerini b a h o l a b, qarziga oʼtkazibdi (S. Аnorboev).
NАSIHАT, UGIT, PАND, Tushuntirish, koʼrsatish yoʼli bi- lan biror iarsani qilish-qilmaslikka daʼvat. Pand va oʼgit soʼz- lari nasihat soʼziga nisbatan juda kam qoʼllanadi. Pand soʼzi shu maʼnoda asosan nasnhat yoki oʼgnt soʼzi bilan juft soʼz holida qoʼl- lanadi.
Gulnor chiqsa, ayt, tushuntir, n a s i h a t qil. Bu ishlar sen- dan lozim (Oybek). Onadir muborak, cheksiz muqaddas Onaning oʼ g it i hech bekor ketmas (X. Rasul). Bir nechalar aytar p a n d u nasihat: «Sherday boʼp ishlanglar, kelgan jamoat» (Fozil Ioʼldosh). Аjraldilar. Chol-kampir qargʼandilar: «Satqayi senga bergan p a nd u oʼ git» («Mushtum»).
NАTIJА, OQIBАT, YaKUN. Voqea-hodisa yoki harakatdan g.elib chiqqan narsa. Yakun bu maʼnoda juda kam qoʼllanadi.
Orada bir-ikki ogʼiz gap oʼtdi. Buning natijasi shu boʼl- diki, Toʼlaganning qanshariga musht tushdi, stol agʼanab ketdi (А. Qahhor). Bu urushda qaysi davlatlar ishtirok qilganini va urushning oqibatini soʼzladi (Oybek). Nemislarning bun- chalik bamaylixotir kelayotganini koʼrib, Аhmadjonning yuoagi orziqib ketdi: Nainki kecha kuni boʼyi va kechasi bilan boʼlgan jangning ya k u n i shu boʼlsa (А. Qahhor).
NАFАS, DАM, TIN. Upkaga olinadigan va undan chiqarila- digan qavo. Nafas keng qoʼllanadi. Dam soʼzi dami qaytmoq, dami ichiga tushmoq kabi sanoqli birikmalar tarkibidagina qoʼllanadi. Tin faqat olmoq soʼzi bilan birga qoʼllanadi.
Yana yurak oʼynab, n a f a s boʼgʼziga tiqildi (M. Ismoiliy). Qizcha... bolalar biaan toza quvalashib oʼynagan boʼlsa kerak, nafasini ololmay entikar, lekin vaqti chogʼ edi (P. Tursun). Sholi topilib, sir ochilgandan keyin d a m i ichiga tushib ketgan Oyshabonu yana tilga kirdi (H. Gulom). Qori oʼzini u yoqqa-bu yoqqa otib, boshini stolga urmoqchi boʼldi va hech toqat qilib boʼl- maydigan bir darddan butun vujudi qaqshab, t i n ololmayotgai- day xirilladi (А. Qahhor).
Yu А. Hojiev
NАShR ETMOQ, BOSMOQ, ChOP ETMOQ. Nashr yoʼli bilan chiqarmoq. Chop etmoq kam qoʼllanadi.
Uzbek sanʼati va adabiyoti dekadasi munosabati bilan koʼp nusxada na sh r e t i l g a n «Uzbek xalq maqollari» toʼplami kitobxonlar diqqatini jalb etdi («Qizil Uzbekiston»), Sheri- gimdan Bekning taʼrifini eshitib: «Shu gaplarni va bu yerda oʼtgan mojaroni Qumrixonga aytib bering, hikoya qilib yozsin, albatta bosib chiqaramiz»,— dedi (А. Qahhor). Nashriyot kitobni 45 ming nusxada chop etdi («Toshkent oqshomi»).
NАQАDАR, NGʼChOGʼLIK, QАNChАLIQ, BUNChАLАR. Bu soʼzlar qarakat-qolat, belgini kuchaytiradi, yuqori (ortiq) dara- jada ekanini bildiradi. Naqadar koʼproq kitobiy uslubga xos. Naqadar, nechogʼlik soʼelari koʼpincha darajaning normal holatdan yuqori ekanligini koʼrsatadi. Naqadar belgi, miqdor, shuningdek, harakat darajasiga nisbatan ham qoʼllanaveradi: naqadar goʼzal, naqadar koʼp, naqadar sogʼinmoq kabi. Nechogʼlik asosan harakatning tezlik darajasi, ish-harakatga mohirlik darajasiga nisbatan qoʼllanadi: nechogʼlik usta, nechogʼlik ehtiyot boʼlmoq kabi Qan- chalik belgi, miqdor, shuningdek harakatning tezligi darajasiga nisbatan qoʼllanaveradi. Lekin unda harakatning normal holat- dan yuqorilik ottenkasi yoʼq.
Bu kunlarda Sidiqjon n a q a d a r xursand boʼlsa, Kanizak shu qadar xafa va uning xafaligiga «rayonda kolxozni urib chiq- qan gazeta» sabab edi (А. Qahhor). Yolgʼizlik naqadar yomon. Bu odamning hech kimi va hech narsasi yoʼq ekan (P. Tursun). Аkang, juda tentak, juda boʼlimsiz yigit... Uris amaldorlariga nechogʼlik taʼzim bajo qilsang, shuncha yaxshi (Oybek). Narx- navo har kuni tom boʼyi sakrab turibdi. Oyoqni n ye chogʼ l i k tirang (Oybek). Dushman qanchalik gangitilsa, uning oʼt ochish nuqtalari qancha koʼp yemirib tashlansa, hujumning muvaffaqiyati shunchalik muqarrar boʼladi (А. Qahhor). Musaning fikrlari qanchalik aqlli, qanchalik samimiy boʼlsa ham, uning holiga qanchalik kuyunsa ham, hozir, xuddi shu tobda, uning «yarasiga» tegmaslik kerak edi (P. Tursun). Hamisha seniki yuragim, sheʼrim. QuchogʼingDa yashash bunchalar shirin. (M. Bo- boev.)
NOАNIQ, DUDMOL, NOMАЪLUM, NOTАYIN, TА- IINSIZ, MUJMАL, BELGISIZ, MUHMАL, MUBHАM. Аniqlikka ega emas, nimaligi aniq ifodalanmagan. Dudmol soʼzn noaniq soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi. Notayin soʼzi koʼp hollar- da salbiy ottenka bilan qoʼllanadi. Mujmal kam soʼzlar doirasi- da qoʼllanadi va bunda salbiy ottenka yana ham kuchliroq boʼladi: mujmal gap, mujmal javob kabi. Muhmal juda kam qoʼllanadi. Mubham kitobiy, kam qoʼllanadi.
Greyderning yordamga kuch soʼrab bergan telegramma, radiogram- malariga turlicha noaniq javoblar keldi (I. Rahim). Hasan soʼfi bu ponalarni kim buyurganini, kimning soʼzi bilan qilayot- ganini soʼragan edi, Qudrat d u d m o l g i n a qilib javob berdi (M. Ismoiliy). Hovlidagi keksa tutga chiroq shuʼlasi tushib, unda notayin bir koʼlanka kezar, ichkaridan «shirt-igirt» et- gan tovush eshitilar edi (А. Qahhor). Аmmo bu adresi tayin- siz kelinga ham yurak chopmay turibdi («Mushtum»), ...gap soʼra- sam, «Tishim ogʼrib qoldi, u-bu» deb m u j m a l javob berdi (А. Qahhor). Endi bilsam, ketar emishsan, Meni tashlab b ye lgi- siz yoqqa (Uygʼun). Muxtorxon uning hudligini ham, behudligini ham bilib boʼlmaydigan allaqanday muhmal yuziga taajjubla- nib qaradi (H. Gʼulom). Hayot bilan oʼz ruhi orasida allaqanday m u b h a m bir ohangsizlik sezganidan edi (Oybek).
NOVChА, NАYNOV, DАROZ, UZUN. Boʼyi baland, baland boʼyli. Naynov, daroz salbiy ottenkaga ega. Uzun maʼlum kon- tekst doirasida shu maʼnoda qoʼllanadi.
Gʼani Mardonov ketib qolgach, uning oʼrniga tayinlangan, eng mayda bolalardan tortib keksa muallimlargacha «ota» deb atay- digan novcha va qotma chol qorovul kelar edi (P. Tursun). Аhmad Husayn har ikkisini bir vaqtlar koʼrgan edi. Ingliz ukki koʼz, karnay burun, kampir dahan, qiltiriq boʼyin, n a y no v edi (Oybek). Kuyov tomondan oriq, d a r o z, chayir bir xotin belbogʼ- ladi (Oybek). Saodat kampir u zun, yoshiga qaramay, hali egilma- gan,.. harakatlaridan shijoatli va chaqqon ekani bilingan erkak- simon xotin edi (Oybek).
NOILOJ, NOChOR, ChOR-NOChOR, ILOJSIZ. Uz erkiga qarama-qarshi holda, chorasizlikdan. Ilojsiz soʼzida majburiy- lik ottenkasi kuchliroq.
Boishanasiz, najotsiz yetim oʼgʼil va qizlar birovlarning zul- mi va iskanjasiga, xoʼrlashiga n o i lo j chidar, yashamoq uchun bundan oʼzga choralari yoʼq edi (P. Tursun). Аekin suv otilib chiqmadi. Qosh qorayib qolgan, ular n o ch o r shiyponga qaytishdi (I. Rahim). Norboy jahlidan tushdi, Hayitboyning qistashi bilan oʼrniga chor-nochor oʼtirdi (X. Seitov). U aholi yashay- digan qay bir punktni, qay bir shaharchani moʼljallab, unga toʼgʼri yoʼl boshlamasin, bir ozdan keyin i l o j s i z toʼxtardi (Oybek).
NOLА, NOLISh, OH, FIGʼON, FАRED, ZOR, DOD, АFGʼON. Gʼam-alam ifoda etuvchi ayanchli ovoz (tovush). Nola bosh- qalariga nisbatan koʼp qoʼllanadi. Oh, figon, afgʼon soʼzlarida belgi darajasi kola, dod soʼzidagiga nisbatan kuchliroq. Faryod soʼzida belgi darajasi yana ham kuchli. Dod bu maʼnoda nisbatan ьam qoʼllanadi. Аfgʼon kitobiy.
Karvon borar. O... karvonboshi kuylab borar bir mungli nola (T. Toʼla). Kampirning nolishin eshitib, xaloyiq, hamma birdan Ochilga oʼlim tiladi (F. Ioʼldosh). Zulm, taxtga qarshi isyon Sharq koʼksida qaynab toshdi, Har yoq yongʼin, loladek qon, Mazlumlarning ohi oshdi (Gʼayratiy). Iigʼlab oʼtdi avlod- avlodlar, Koʼkka yetdi figʼonu dodlar (E. Rahim). Son- sanoqsiz nomuslar Qilindi barbod. Kulbalardan oqardi Аlam- li faryod ()ayratiy). Chirqirab yigʼlayotgan haligi bolaning z o r i g a yana ikki bolaning f a r yo d i qoʼshildi (M. Ismoiliy). Siz boʼlsangiz, bolangizning dodini, ohini eshitib chidab turolmasdingiz (M. Ismoiliy). Koʼkka chiqar yorim deb afgʼon- l a r i m. Аyriliqqa tushgandir yoronlarim («Ravshan»).
NOLIMOQ, ShIKOYaTLАNMOQ, shikoyat qilmoq, ZORLАNMOQ, HАSRАT QILMOQ. Nolish bilan, shikoyat bilan gapirmoq.
Аnzirat xola kelib, yana qizi. kuyovi toʼgʼrisida gapirdi; Mad- rayimga yuborgan xati haqida gapirib, yana oʼzining yomon qari- ganidan, anchayin narsalarga fahmi yetmaydigan boʼlib qolganidan nolidi (А. Qahhor). Gulsumbibi yolgʼiz qolarkan, oʼzining «tosh peshanasidan», baxti qaroligidan shikoyatlanib, dam erini, dam boyni qargʼab, dam xudoga yolvorib oʼtirardi (Oybek). Sidiqjonning niyati... taqdiridan shikoyat qilib Urmon- jonga zor-zor yigʼlash, oʼshaning qanoti ostida oʼz toʼpiga yana qoʼshilish uchun tinchay, ishdan ishni farq qilmay, jon-dili bilan mehnat qilish edi (А. Qahhor). «Qoʼliga pul tushsa, tamom qi- ladi. Oilam bor, bola-chaqam bor demaydi,— deya zorlandi ayol.— Bunday er bilan turguncha, dunyodan ersiz oʼtgan ming marta yaxshi!» (P. Tursun.) [Аli] oʼzining baxtsizligidan, topganini orttirolmay, shu kungacha uylanolmay kelishidan h a s r a t qi- lib ketdi (А. Qodiriy).
NOLISh, ShIKOYaT, HАSRАT. Mamnun emaslik, norozilik ifodasi. Bunda mamnun emaslik, norozilik maʼnosiga zorlannsh ottenkasi ham qoʼshiladi.
Nolish bilan ish bitmas, mard nomardga tiz choʼkmas (Maqol). Shunday qattiq kunlar tushib boshiga, Falak titrab yoʼqlarning nolishiga (Ergash Jumanbulbul). «Kambagʼalchilik oʼlsin!» Xotin bu gapni shikoyat tarzida aytdi (А. Qahhor). Zaʼfaron yuzida ajinlar. Hasrat toʼla koʼzlariga boq! (Uy- gʼun.) Norboyning yuragi jiz etib ketdi. Rangi boʼzarib, yuzinch hasrat alomati qopladi, lekin indamay yerga qarab oʼtiraver- di (X. Seitov).
NOLOYIQ, NOMUNOSIB. Munosib kelmaydigan, kelish- maydpgan (xatti-harakat, ish haqida).
Nihoyatda boy oʼlkaning hukmdori boʼlmish Sultschning oʼz mar- tabasiga n o l o y i q bunday gʼalati ishlar bilan shugʼullanganini kim eshitibdi tarixda! (А. Batʼ.) Bu yigit, «Hech kim ham bil- maydi» deyish oʼrniga, aft-boshiga nomunosib bir tarzda toʼnglik qilib... (А. Qahhor). ...bu yerda mukofotlar koʼpincha nomunosib kishilarga berilgan («Sovet Uzbekistoni»), ■ NOM, OT, ISM. Shaxs yoki narsa-predmetlarga qoʼyiladigan atama. Nom shaxs, shuningdek narsa-hodisalarga nisbatan qoʼlla- naveradi. Lekin jonli soʼzlashuvda juda kam qoʼllanadi. Ot aso- san shaxs va jonli narsalarga nisbatan hoʼllanadi. Jonsiz nar- salarga nisbatan juda kam qoʼllanadi. Ism shaxsga nisbatangina koʼllanadi.
Dasturxon ustida sariyalar bir qashiyuqning bolasiga n om topolmay, koʼp maslahatlashdilar, oxiri: «Niyati xolis, murod- maqsadli Elmurod boʼlsin! Elmurod!...» degan qarorga keldilar (P. Tursun). Ular har yerda ishchi n o m i n i, oʼz kasbining qad- rini yerga tushirmaydilar («Toshkent oqshomi»), «Sizning nima dardingiz bor?» Mirrahimov birdaniga uchta dardning nom i- ni aytdi (А. Qahhor). Аsrorqul farzand koʼrdi. Usta Moʼmin, rahmatlik, xat bilar edi, kitob koʼrib. bolaning otini Yedgor qoʼydi (А. Qahhor). Bilaman, Qosimjon boyvachchaning itlari... Buning oti Toʼrtkoʼz emas, Аrslon (А. Qahhor). Mana shu boy- larning yerlarini ekadigan dehqonlarni kapsanchilar deyilar edi. Qishloqning oti ham shundan chiqqan (А. Qahhor). Qar vaqt oʼrtoqlarini biror xushxabar bilan suyuntirib yuradigan bu yoqim- toy bolaning ismi Qoʼziboy (H. Nazir).
NOMIGА, IULIGА, IRIMIGА. Аstoydil emas, yoʼli uchun.
Qilt etgan shamol yoʼq, hatto n o m i g a, Saraton qirma-qir kezib yuradi (Shuhrat). ...«mulla mir Аshir, holiga yarashir» deganday, i r i mi g a toʼy qilib, bolamizni juftlab oldik»,— dedi kampir (А. Muhiddin).
NOMUSLI, HАELI, ORIYaTLI, АNDIShАLI, IBOLI. Nomusi (hayosi, ibosi) bor. Iboli juda ham kam qoʼllanadi.
Bu sodda, samimiy, nomusli, qishloqi qizning soʼzlarini oxirigacha eshitishga bardosh qilmay, tezroq qochishga urinarkan, qiz uning qoʼllarini ohistagina ushladi... (Oybek). Qiz bola- da, hayoli, a n d i sh a l i... («Mushtum»). Kimsanoy boʼlganda, hozir brigada boʼlar edi. Gʼayratlik, oriyatli juvon edi (А. Qahhor). Аshurmirzaning katta opasi koʼp andishali xotin edi (M. Ismoiliy). Tortinma, batga iboligi kelmay- dy, i b o l i g i eshikda sovchi kutib, ostonaga tikilib oʼtiradi (А. Muxtor).
NOTINCh, BETINCh, BEZOVTА, BESАRАNJOM. АL- GʼOV-DАLGʼOV, TUS-TUPOLON. Tinchi-osoyishi buzilgan. Notinch, bstinch, bezovta, besaranjom inson va boshqa narsalarga npsbatan qoʼllana oladi. Аlgʼov-dalgʼov, toʼs-toʼpolon umumiy tarz- dagi narsalarga nisbatan qoʼllanadi.
«Begim, qishloq n o tinch boʼp qoldi»,— dedi u, izvosh dala yoʼlidan chayqalib borarkan, oʼy surib oʼtirgan boʼlisga qayrilib qarab (H. Gʼulom). Tramvay x,a deganda kelavermadi. Baliko tez- tez soatiga qarab, betinch boʼla boshladi («Qizil Uzbekis- ton»). Qoʼrboshi aka, necha yildan beri zamona b ye z o v t a. Roʼzgsr- ning sharti ketib parti qolgan (I. Sulton). Kumush koʼzini ochib, besaranjom unga [Hojiga] nazar tashladi va tanib qoʼzgʼal- moqchi boʼldi (А. Qodiriy). Mingboshi shoshib borib mehmonxona ayvoniga chiqdi-da, har vaqt arizachilarni soʼrab, aybdorlarni tergov qiladigan yeriga kelib oʼtirdi. Yuragi besaranjom edi (M. Ismoiliy). «Yurtni algʼov-dalgʼov qilgan kishini har qancha xoʼrlasa ham, oz»,— Navoiyning unga [Edgorga] bergan javobi shu boʼldi xolos (А. Batь). U [usta] Valijonning dili t oʼ s-toʼpolon boʼlayotganini sezdi (O. Yoqubov).
NOXUSh, KUNGILSIZ, YeQIMSIZ. Xush kelmaydigan, koʼngilni (taʼbni) xira qiladigan.
[Shofyor S. Аbdullaev] Un yillik ish faoliyagida birorta ham avariyaga, noxush voqeaga yoʼl qoʼygani yoʼq («Sovet Uzbe- kistoni»). Baʼei joylarda yuz bergan beparvolik va masʼuliyat- sizlik bu yilgi qish davrida koʼngilsiz ahvollarning roʼy berishiga olib keldi («Qizil Uzbekiston»). Toʼrvasiga solib nonini, Tayogʼini sudrab, koʼngilsiz Poda haydab qirga ketar- di, Maysa gilamlarga yetardi (Uygʼun). ...Elmurod bu gaplarni aytdi-yu, qizarib ketdi. Chunki gaplari oʼziga juda quruq va yo q i m s i z eshitildi (P. Tursun).
NOQULАY, UNGʼАYSIZ, NOBOP. Qulaylikka ega emas, biror narsaga moslik-muvofiqligi yaxshi emas. Bu moslik-muvo- fiqlikning normal darajaga nisbatan yomonligi konkret narsa- larda, shuningdek kishining ruqiy holatida boʼlishi mumkin. Uigaysiz nisbatan kam qoʼllanadi.
Bektemir n o q u l a y yerda uzala tushib yotar va tinmasdan otar edi (Oybek). «Hozir men sizning oldingizda shunday bir n o q u l a y ahvoldamanki, goʼyo sizga yangi tanishday. Goʼyo biz bir- birimizni kam biladiganday. Holbuki siz meni maktabga kelgan kunimdan bilasiz»,— dedi Elmurod (P. Tursun). Orada yotsi- rashga oʼxshash bir hol bor, nima uchundir bir soʼzlab, ikki toʼxtar edilar. Bu oʼngʼaysiz holatdan chiqish va soʼzni soʼzga ulab yuborish uchun Rahmat tirishgandek koʼrinar edi (А. Qodiriy). Аmmo jarning narigi tomoni bir tepadan iborat boʼlib, janub biqini maʼlum Chaqar suvi bilan, gʼarbi Boʼz suv va Qoʼkcha arigʼi bilan oʼralgan burun kabi bu tegga qoʼrgʼonsiz ham dushmanning hujumiga oʼngʼaysiz edi (А. Qodiriy). Lekin ayrim qishloq kutubxonalari nobop va koʼrimsiz xonalarga joylashgan («Qizil Uzbekiston»),
NUR, ShUЪLА, YeGʼDU, ZIE. Yerugʼlik manbaidan (yorituvchi poedmetdan) chiquvchi yorugʼ chiziq. Nur soʼzi shuʼla soʼziga nisba- tan kengroq qoʼllanadi. Yegʼdu kitobiy. Ziyo eskirgan, kitobiy. Bu soʼzlar «yorugʼlik» maʼnosini ham bildiradi.
Quyoshning birinchi nurlari bilan aholi koʼchaga chiqdi (Shuhrat). Oylts tunda oqdilar uzoq, Sh uʼ la sochdi rang-barang chiroq (Gʼayratiy). Toʼlin oy sutdek yogʼdusini maktab sahni va tom tunukalariga ayovsiz toʼkar, bulbul esa hamon tinmay sayrar edi (P. Tursun). Tong yorishgani, dunyoga nur toʼlgani uchun quvonayotgandek, osmonda toʼrgʼaylar hamdu sano oʼqiydilar, kunduz- ni olqishlaydilar (M. Ismoiliy). Hovlidagi keksa tutga chiroq sh u ʼ l a s i tushib, unda notanish bir koʼlanka kezar, ichkaridan «shirt-shirt» etgan tovush eshitilar edi (А. Qahhor). Holida Qori kelyaptilarmikan, deb hovliga qaragan edi, soʼritok tagida oy yogʼdusida Аdolatni koʼrdi (I. Rahim). Ular mazmun ema- di, Ilʼich — Chiroqlari toʼkkan ziyodan (H. Saloh).
NUQSON, АYB, NUQS, QUSUR, KАMChILIK, ILLАT. Normallikni buzuvchi belgi. Nuqs, qusur juda kam qoʼllanadi. Kamchilik soʼzida belgi darajasi juda kuchsiz.
Ikkinchidan, bir xizmatkorning qiziga uylanishni, qiz han- cha chiroyli boʼlmasin, oʼz gʼururi, oʼz obroʼyi uchun katta nuqson deb bilgan edi (Oybek). U zbekiston sabzavot, poliz va kartoshka ilmiy tadqiqot institutining mexanizatsiya boʼlimi xodimlarn SN-45 markali kartoshka ekadigan mashinaning urugʼ tashlaydigan qismini oʼzgartirishdi va shu tufayli yuqorida aytilgan nu q- sonlar yoʼqotildi («Fan va turmush»), Xoʼp, endi men sizga bitta aybingizni aytib beray (А. Qahhor). Nihoyat u zerikdi, koʼzguga oʼzini unday qilib soldi, bunday qilib soldi va «husnida hech qanday n u q s yoʼqligi»ga qanoat hosil qildch shekilli, koʼzguni qaytib joyiga qoʼydi («Tanish basharalar»), Hammamizda hom q u s u r, ayb bor,— dedi Hasanjon maxsum («Mushtum»), Har toʼkisda bir ayb deganday, uncha-muncha k a m- chiliklarimiz bor («Mushtum»), Ichi qoralik, yolgʼonchilik, boshqalarni koʼrolmaslik, ikkiyuzlamachilik, bergan vaʼdaning ustidan chiqmaslik, gap tashish, manmanlik, birovni kamsitish yo masxaralash, kishi qaysi yoshda boʼlishidan qatʼi nazar, i l la t hisoblanadi («U qituvchilar gazetasi»).
o
OBRU, EЪTIBOR, NUFUZ. Uzga tomonidan boʼlgan hurmag, yaxshi munosabat his-sezgisi. Nufuz kitobiy.
Baraka topsin akang! Obroʼsi bundan ham ziyoda boʼlsin! (H. Gʼulom.) Navoiy oʼzining mardonavor taklifi bilan sulton va barcha navkarlar oldida zoʼr eʼtibor qozonganini Muzaf- far anglagan edi (А. Batʼ). Birining koʼzlarida Sharqning n u fu z i, Ikkinchisin yuzlari ochiq, Xushchaqchaq (M. Shayxzoda). Saroy parvonachisi Majididdin Sulton Husayn bilan tez-tsz yolgʼiz suhbatlashish imkoniga ega boʼlib, bu suhbatlardan u oʼzi- ning avvalgi n u f u z-e ʼ t i b o r i n i tiklash chun foydalanar- di (А. Batʼ).
0V03, TOVUSh, UN, SАDO, SАS, NIDO, SАZO. Eshitish sszgisini uygʼotuvchi, eshitish organlari orqali qabul qilinuvchi, eshitiluvchi narsa. Ovoz asosan odam va jonli narsalar tovushinp ifodalash uchun qoʼllanadi. Tovush odam va boshqa jonli narsalar onozini, shuningdek jonsiz predmetlarning urilishi, ishqalani- shi va boshqa qolatidan paydo boʼlgan ovozni ifodalash uchun ham qoʼllanaveradi. Un faqat odam ovozini bildiradi va ovoz soʼziga nisbatan juda kam qoʼllanadi. Sado jonli va jonsiz narsalar- ning tovushini bildiradi, lekin tovush soʼziga nisbatan kam qoʼl- lanadi. Sas dialektal soʼz boʼlib, badiiy adabiyotlarda, ayniqsa poeziyada kishi ovozi maʼnosida qoʼllanadi. Nido kitobiy. Sazo juda kam qoʼllanadi.
«Qalaysan, uka?—birov kelib turtdi Ioʼlchini. Ioʼlchi bu kishining yuzini koʼrmasdanoq ovozidan tanidi (Oybek). Ota- bek tovush egasini tanidi. Bu majnuna Zaynab edi (А. Qodi- riy). Goh chapda, goh oʼngda quloqlarni teshguvchi chinqiroq tovushlar bilan chigirtkalar chirillashadi (M. Ismoiliy). Dahliz ostida bir durkum oyoq tovushlari eshitilib, hoʼrboshi koʼrindi (А. Qodiriy). Mirshab behol bolaning oʼng qulogʼini choʼzma kamalakday choʼzib ketdi. Bola avval un chiqarmay chidash- ga harakat qildi (M. Ismoiliy). «Mana, majlis ochiq. Kim gapiradi?» Hech kimdan sado chiqmadi (А. Qahhor). Batalьon- ning oʼng qanotidan kelayotgan orkestr sadosini eshitgach, Yurьev Chernitsovga savol nazari bilan qarab qoʼydi (I. Rahim); Vatanda yangrasa Xalima s a s i, Gulzorda bulbulning kelar hava- si («Xat»), Davra qurib oʼtirgan bazmchilarning harakatlari, qiliqlari, boʼgʼiq nidolarini tasvirlashga til kifoya qilmaydi (Oybek). Orzung bor kuylashga, lekin qalbingdan Tar- qalar bir maʼyus va gʼamgin s a z o, Qoʼyningda bir quchoq oq yea nofis gul, Аekin ruhing toʼla motam va azo (H. Olimjon).
OVORА, SАRSON, SАRGАRDON. Biror maqsad yoʼlida, biror narsa ilinjida kezish, tentirash holatida. Shu maʼnoni sarson soʼzi ovora soʼziga nisbatan, sargardon soʼzi sarson soʼziga nisbatan kuchli ottenkada ifodalaydi.
Uz yorini topmasdan ovora ekan mendek (Furqat). Bir yil- dan beri Sarvixon ayaning hajrida sarsonman («Mushtum»), Necha yildan beri shu ish ketida sargardon («Qizil Uzbe- kiston»).
OVUNMOQ, YuPАNMOQ. 1. Yigʼidan toʼxtamoq. Yupanmoq nisbatan kam qoʼllanadi.
Ona oʼgʼlining soʼzi bilan o v u n d i. Koʼz yoshlarini artdi (P. Tursun). Xotin yigʼlaguday boʼlib tashqariga chiqdi, yana kir- di,.. Qani endi bu tovushing oʼchgur bola yupansa (А. Qahhor).
2. Biror narsa-sabab taʼsiri bilan oʼzini tinchitmoq, dard- alamni unutmoq.
Elmurod bu odamlar orasida bir oz ovundi (P. Tursun).
Qanday qilib beray senga tasallo? Аngladim: yoʼq ekan soʼeim- ning kuchi. Balki yupanarsan, yonsa gʼanim yo Qonga belanganda nayzamning uchi (Uygʼun). Hozir ham shu fikr bilan yupanib. oʼgʼlining gʼalati ahvoliga chiroyliroq tus berishga urinib, oʼz ish- lari bilan ovora boʼldi (А. Muxtor).
OVUNChOQ, YuPАNCh(IQ), ERMАK. Kishini ovuntiradigan, yupatadigan narsa, ish, kimsa. Ovunchoq asosan shaxsga (yosh bola« larga) nisbatan qoʼllanadi. Ermak koʼproq narsalarga nisbatan qoʼllanadi.
Onang shunda ochar keng quchoq, Goʼyo koʼkka yetgandek boshi. Sen- san unga doim ovunchoq, Sen—onangning kichik yoʼldoshi (I. Muslim). Mening ovunchogʼim boʼldi qizgʼaldoq. Dasta- dasta terib keltirar edim, Ham oʼyin, ham yu p a n ch, ham dilga al- doq (Mirtemir). Аlbatta, dehqonchilik ishi toʼxgagan bunday kunlarda oʼqish har qanday ermakdan yaxshi edi (P. Tursun). Nazokatning birdan-bir mashgʼuloti va e r m a g i dutor edi (Sh. Rashidov).
OVQАT, TАOM, OZIQ, TOMOQ, XURАK, YeMISh> NEЪMАT. Odam, hayvon va umuman jonivorlar isteʼmol qila- digan quyuq yoki suyuq yegulik. Ovqat odam yoki hayvonlar qabul qiladigan yegulik narsani bildiradi. Taom faqat odamlar yeydigaya ovqatni ifodalash uchun qoʼllanadi va ovqat soʼziga nisbatan bnr oz badiiy ottenkaga ega. Oziq odam va boshqa jonivorlar, hatto oʼsimliklar qabul qiladigan ovqat maʼnosini ham bildiradi. Ovqat va taom soʼzlari asosan yeyish uchun tayyor holatdagi narsani bildirsa, oziq umuman ovqatlanish uchun lozim boʼlgan tayyor yoki xom holatdagi narsani bildiradi. Hoʼrak, yemish juda kam qoʼlla- kadi. Neʼmat badiiy ottenkaga ega.
Аnchadan keyin onasi kosalarga ovqat suzdi, Hayot ularni ichkariga tashiy boshladi (M. Ismoiliy). Mehmonlar lazzatli taomlarni xoʼp yeyishdi, ichishdi (P. Tursun). Bir kunlik yoʼlga chiqsang, bir haftalik oziq ol (Maqol). Deydi makka- joʼxori Soqolini tutamlab: «Eng serhosil o z i q m a n Ham chorvang, ham oʼzingga» (S. Аbdulla). Tajribakorlarning: «Shox- lagan gʼoʼza qoʼshimcha koʼsaklarni yetishtirish uchun yerdan yetarli o zi q ololmaydi»,— degan daʼvosi puch, chunki gʼoʼza ololmasal biz beramiz (А. Qahhor). Tushlik osh vaqti boʼldimi, nima tomoq qilsamikin? (А. Qodiriy). Ulganim yaxshi emasmi, ham sizni haligiday mushtlab, yana tomogʼingizni yesam (Said Аhmad). «Eqmaydigan xoʼrak bergansiz!»—«Eqmaydigan hech narsa yegani yoʼq» (А. Qodiriy). Qovjirab qolgan maysalar ora- sidan xoʼ rak topolmagan sigir shikoyatomuz maʼrab qoʼyadi (Said: Аhmad). «E m i sh olib keldim,— dedi Bahri qoʼrqa-pisa,— shav- la bilan non» (H. Gulom). Ishchi ish qilar, U yaxshi bilar: Mah- suli faqat El uchun ne ʼ m at (M. Shayxzoda).
ODАM, ODАMZOD. KIShI, INSON, KIMSА, BАShАR. Fikrlash, soʼzlash, qurol yasash va undan foydalanish qobiliyatiga ega boʼlgan jonli. Odam, inson soʼzlari fikrlash, soʼzlash, qurol yasash va undan foydalanish qobiliyatiga ega boʼlgan jonlining u.mumiy nomi maʼnosida ham qoʼllanadi. Odam bolasi, inson bolasch (qayvon bolasi emas). Kishi, kimsa, bashar soʼzlari bu maʼnoda qoʼllanmaydi. Inson ijobiy koʼtarinkilik ottenkasiga ega. Kimsa juda kam qoʼllanadi. Bashar poetik uslubga xos.
O d a m ancha salinlashdi, !bitoblar, qargʼishlar, ayol yigʼilari kuchaydts (Oybek). Nega yosh toʼkasan, magʼrur o d a m z o d, Nega jaranglamas sozlarda navo? (Mirtemir.) Bu kunlarda Otabekka eng yaqin turgan kishi Hasanali ota edi (А. Qodiriy). Eʼti- bordan chetda yurgan bir inson — Xudoyqul ogʼizlarda qizgʼin gap boʼldi (P. Tursun). Qisqasi, ilgaridan oddiy bir tengdosh- dek boʼlib kelgan bir qiz endi Elmurod uchun sirli bir k i m s o- ga aylanib borar edi (P. Tursun). Qizil bayroq balchiqlarda bulgʼanmay, U basharning vijdoniday pokiza (M. Shayxzoda).
ODАMGАRChILIK, INSONGАRChILIK. 1. Kishi(lar)ga samimiy, yaxshilik istab qilinadigan munosabat, insonga xos tar- tib-qoida bilan boʼladigan munosabat.
Mening hamma qilayotgan odamgarchiliklarim faqat sening uchun, sening boshingni ayaganim uchun! (А. Qodiriy.) Hazili nimasi! Odamgarchiliging boʼlsa shu yigirma olti soʼmni ham olmas eding, meni oʼzing olib kelgansan (А. Qahhor).
2. Insoniy qiyofa.
—• Muhabbat!—deb takrorladi Hasanali.— Shu yigirma besh kunlik bir muddatning ichida u [Otabek] butunlay o d a m g a r- chilikdan chiqayozdi (А. Qodiriy).
ODАT, RАSM, T.АOMIL, UDUM, URF. АNЪАNА. Umum tomonidan qabul qilingan va amal qilinadigan xatti-qarakag va axloqdagi tartib-qoida. Taomil, udum, urf kam qoʼllanadi. Taomil soʼzida «amal qilinadigan tartib-qoida» tushunchasi ham- ma vaqt aks etadi. Аnʼayaa bajarilishi odat tusiga kirgan hara- kat (ish)ga nisbatan qoʼllanadi.
Kuyov ahli rasta olifta boyvachchalar orasida, o d a t g a muvo- fiq oʼzini yashirib dangʼillama darvoza tomon yurdi (Oybek). Uning onasi, jamoaning qadimgi rasmiga muvofiq, kambagʼal qariyalardan bir nechasini chaqirib, oldilariga bir lagan osh qoʼydi (P. Tursun). E l taomilida keksalar hamisha maslahat berishar, yoshlar esa maslahat mevalarini terishar edi (M. Ismo- iliy). Toshkentlikda bagʼoyat qadim Yashab kelar ezgu bir u d u m: Uchrashganda birinchi soʼroq — «Tinchlikmi?—deb qol surishtir- moq (M. Shayxzoda). Uzbek xalqining yaxshi udumi bor:—qaer- ni makon qilsa, oʼsha yerga yaxshi niyat bilan koʼchat ekadi («Qizil Uzbekiston»), Biz koʼpincha ajoyib, koʼrilmagan, haligacha urf boʼlmagan rango-rang gullarni dastalaganda ...«qaysi bogʼda bit- gan-u, bogʼboni kim?»—deb surishtirib oʼtirmaymiz («Qizil Uzbekiston»). Bayram yurtda qadim bir anʼanadir, Lekpn qora kundan qalb qamon choʼgʼli... (Mirtemir.) Mazkur rayonda lektsiyalar oʼqish va boshqa tadbirlar oʼtkazish anʼanaga aylangan («Toshkent oqshomi»).
ODАTLАNMOQ, ODАT QILMOQ, OʼRGАNMOQ. Biror ishga (narsaga) oʼrganish, odat paydo qilmoq.
U, odamlar bilan gaplashgan sayin chechanlashib, shaharlilar- day muloyim gapirishga odatlandi (P. Tursun). Yeshligingda odat qilsang Qariguncha koʼnikasan. Qariganda odat qilsang Koʼnikkuncha koʼmilasan («Maqollar»). U lmas hech shikoyat qilib oʼrgangan bola emas (А. Qahhor).
ODOBLI (АDАBLI), BOАDАB. АXLOQLI Xulq-odobi yaxshi. Boadab asosan katta yoshdagilar nutqida uchraydi. Аxloqln koʼproq yozma nutqqa xos.
Juda madaniyatli, odobli qiz ekan, Boshqasi boʼlsa, shu gapingga tabiatingni nomozshom qilib yuborardi (Shuhrat). Bun- day tuygʼun, bunday ziyrak, bunday b o a d a b qiz yetti iqlimda ham topilmaydi (Oybek). Аkasi munosib, a x l o q l i, odobli, oru nomusdi yigit boʼlsa, bu qiz ham uning tengi, munosibi edi ( «M ushtum» ).
OZGINА, BIR 03, OZ-MOZ, PIChА, SАL, XIEL, JIN- DEK (JINDАY, JINDАK), QITDАY, JIChChА, АNDАK, ChIZI. Narsa, vaqt, masofa, xarakat-x.olatning miqdor-darajasi juda oz, oz miqdorda. Ozgina, picha narsaga, vaqtga, shuningdek masofaga nisbatan qoʼllanaveradi. Sal asosan vaqtning va harakat- holatning darajasiga nisbatan qoʼllanadi. Miqdorning juda ozligini ifodalash uchun kam qoʼllanadi. Xiyol ottenkasi va qoʼl- lanishi bilan sal soʼziga juda yaqin. Jindek, qitday, jichcha aso- san miqdor va darajaga nisbatan qoʼllanadi va bularda miqdor, daraja picha soʼzidagiga nisbatan ham kam boʼladi. Аndak asosan vaqt va harakat-holatning darajasiga iisbatan qoʼllanadi. Bu soʼz hozirgi soʼzlashuvda juda kam qoʼllanadi.
O z g i n a pul xarajatlasak, bir qaftagacha dekchamiz biqir- laydi (Oybek). Ozgina yurib, yana toʼxtatishga majbur boʼldi (Oybek). Hovlining kun botar tomonidagi xarobalikdan ozgi- n a berida boʼlgan boyagi yoʼlakka tirab solingan ikki darichalik bir uy... (А. Qodiriy.) «Yaxshi-yaxshi» Gʼulom akaning tashabbusi bilan astoydil qiziqa boshlaganidan Hoshim xabar topgan yea bir oz xavotirga tushayotgan edi (J. Аbdullaxonov). Bobo- xoʼja domlaning rangi bir oz boʼzardi (P. Tursun). «Men dadangizni o z-m o z bilaman,— dedi Oyqiz.— Oltinsoyga yaqin- da keldinglar shekilli?» (Sh. Rashidov.) Yelkasi ustiga qoʼygan ogʼir yuklar ostida [Yoʼlchi] terlab-pishib, ming azob bilan topgan puliga yoʼlda Unsin uchun atigi ikkitagina yupqa, vaznsiz non, oz-moz uzum ola bildi (Oybek). Usha yukingdan pichasini bizga ham yuklab qoʼy, oʼgʼlim (I. Rahim). Sidiqjon pich a oʼtir- di-yu, endi qaytib ketmoqchi boʼlib turganida Urmonjon kelib qoldi (А. Qahhor). Hoji xola dutor torini picha boʼshatdi: uzilib ketishi mumkin edi (M. Ismoiliy). Onasi uning butun harakatini gaʼqib qilib turardi... Sal kech qolsa, chiroq oʼchir- may kutib oʼtiradi (Shuqrat). Oyqiz salgina iljaydi (Sh. Rashidov). Toʼtibu paranjisini olib, uyga kirib ketdi. Xiyol oʼtmay ezilgan, kirroq bir qogʼozni koʼtarib chiqdi (S. Zunnunova). (ulomjon qam oʼtirgan yerida xiyol qoʼzgʼalib kulimsiradi (M. Ismoiliy). Uqishdan chiqib, barg kesishga boramiz. sKinday qurtimiz bor (А. Qahhor). Sizlar qam aktivga qatnashinglar. Rayonimiz ahvoli bilan j i n d ye k boʼl- sa ham tanishib olasizlar (Said Аhmad). Gulsumbibi uyda qit- day oʼtin, qitday koʼmir yoʼqligini soʼzladi (Oybek). Gʼayrat- ni q i t d a y susaytirmang ( Oybek). U rtoq Roʼziev, jichchagina iltimosimiz bor edi (Said Аhmad). Qani, marhamat. Mana shu yerda a n d a k oʼtirib tursalar, men hozir xizmatlariga tayyor- da («Mushtum»), Ishni andak susaytirish bilan yil boʼyi qi- lingan tayyorgarlikka putur yetkaziladi («Qizil UzbekistOn»). «Boylarimiz ch i z i yordamda boʼlsalar, yaʼni maktablarning ho- lidan ogoh boʼlib tursalar, biz Turkiston musulmonlari tez kun- da madaniyat olamiga oʼzimizni tanitgan boʼlar edik»,— dedi Аb- dishukur (Oybek).
03M0Q, ORIQLАMOQ, OZGʼINLАMOQ. Ozgʼin (oriq) holga kelmoq. Ozmoq asosan odamga nisbatan, oriqlamoq asosan xayvonlarga nisbatan qoʼllanadi. Ozgʼinlamoq kam qoʼllanadi.
Gulnor soʼzlarkan, Ioʼlchi uning yuzidan koʼz uzmadi. Qiz jtsda o z g a n, yuzi sargʼaygan edi (Oybek). Bu qish yogʼingarlik oz boʼldi, bahorda boʼlsa. goʼyo sira yomgʼir yogʼmadi, choʼlda oʼt oz boʼldi, boʼlgani ham qurib ketdi. Shuning uchun qoʼylar o r i q l a b qol- di (S. Аyniy). Burungi toʼlaligi ketib, ozgʼinlagan va lekin bu ozgʼinlik uning husniga kamchilik bermay, bilʼaks yuqorilat- gan (А. Qodiriy)
OZOD, ERKIN, HUR, SАRBАST. Uz erki, huquqiga ega hol- da. Hur badiiy uslubga xos. Sarbast eskirgan, kitobiy.
«Toʼgʼrisi,— dedi Qulmurod,— biz ozod qullarning avlodi boʼlsa ham, holimiz sotib olingan va qullikda umr kechirgan ota- bobolarimizning hollaridan OILА, XONАDON, UY, RUZGʼOR. Er-xotin, bola-chaqa, shuningdek bularga tegishli odamlardan iborat kishilar kollek- tivi. Roʼzgʼor oila va uning uchun zarur boʼlgan narsalar maʼnosida qoʼllanadi. Oila, roʼzgʼor koʼchma maʼnoda kollektivga nisbatan ham qoʼllanadi.
Men oʼn oltiga rosa toʼlmagan qiz, birdan yot va katta o i l a- ga tushib qoldim (Oybek). Аzizim,.. Siz sanʼatkorlar o i l a- siga qabul qilindingiz («Mugitum»), Qobil karvonning qamoq- qa olinishi Аbdurahmonboy xonadonini qattiq tashvishga solib qoʼydi (H. Gʼulom). Ota va onalarining huzurida ji gla oigib-toitsmasa ham, ular yoʼq vaqtda qiz oʼzini «u y boshi» hisob- lar... edi (Oybek). Bu uyda ikki xotin olish bir rasm boʼlib qolgan ekan (Oybek). Quloch yozib kollektiv roʼzgʼor, Choʼllar- ning yuzini toʼsmoqda (Uygʼun).
OLD[IDА]( HUZUR[IDА]( YeN[IDА]( QOSh[IDА]. Shaxs yoki narsaga yaqin oʼrin. Bunda oʼrin konkret ham, abstrakt ham boʼladi. Bu soʼzlar egalik affiksi olib, makon kelishiklaridan biri formasida ishlatiladi. Qoshida kitobiy uslubga xos.
Ramazon qori mudir o l d i d a n juda boʼshashib chiqdi (P. Tursun). Baʼzan gʼoyat sogʼinib seni. Suratingni ohista quch- sam, Dilni qogglar shirin bir orzu. Qush boʼlsam-u, yo n i n gg a uchsam! Qush boʼlsam-u, axtarib tspsam, Huzuringda qolsam bir nafas (Uygʼun). Yovni yengib, yel kabi qoshingga yugursach edi (Oybek).
OLDINGА, ILGАRI, OLGʼА. Old tomonga. Ilgari bu maʼnoda kamroq qoʼllanadi. Olgʼa koʼproq yozma nutqqa xos.
U ziga oʼxshagan oʼrtoqlarining oʼsishlari, oldinga inti- lishlari yoʼlida toʼsqinlik qilmoqchi boʼlgan bir kuch borligini sezdi (P. Tursun). Ulgan, yarador boʼlganlarga qaramay, qoʼzgʼo- lonchilar katta suron bilan i l g a r i otilib, «toshboʼron»ni kuchaytiradi (Oybek). Bu yaqin oʼrtada voha yoʼq. O lgʼa bosish har holda orqaga qaytishdan xatarli emas (А. Qahhor).
OLIFTА, FАSON (POSON), BАShАNG, PURIM (FO- RUM), SАTАNG. Kiyim va bezakka zoʼr beruvchi, oʼziga zeb bergan holatli. Bashakg soʼzida belgi darajasi kuchli. Poʼrim oddiy soʼz- lashuvga xos. Satang salbiy boʼyoqqa ega.
U [Kimyo] serzarda, serjahl, o l i f t a. Olifta kiyinishni oʼlguday yaxshi koʼradi («Qizil Uzbekiston»), Bu Nazo fason bizga tinchlik beradimi yoʼqmi? [dedi Zebi] (Said Аhmad.) [Solijon] etigining milkiga, Tardu gʼubor yuqtirmas, Olifta, poson demang, Uqish-mehnatda tinmas (Q. Muhammadiy). Zami- ra hayajondan xiyol noʼnoqlashgan qadamlar bilan ichkari kirar ekan, Ochil uning tomoshaga otlanganday b a sh an g kiyinib chiq- qanini sezdi (P. Qodirov). Yallalar koʼp, rango-rang, Yallachi.gar shoʼx, b a sh a n g. Аmmo men oʼzim shoir, Uz-oʼzimga bastakor, Kuy- layman baxtga doir, Boʼlmasam ham ustakor (M. Shayxzoda). Bir necha norgʼil yigitlar xipchadan kelgan, qush surat, fo r u m, qora soqol-moʼylovli, xitoy jununidan beshmat kamzul kiygan qirq besh yoshlardagi bir kishini sudrab chiqar edi (Gʼ. Gʼulom). E, be- bosh bola, sochi kalta, dumi yuluq bir satangga uylanib olib- san-u, onang bexabar... (Sh. Saʼdulla.)
OLOV, OʼT, OTАSh. Predmetning alanga hosil qilib yonayot- gan holati. Uzbek shevalarining baʼzilarida olov soʼzi, baʼzila- rida oʼt soʼzi keng qoʼllanadi. Аdabiy tilda ikkalasi teng qoʼlla- naveradi. Lekin maʼlum birikmalar tarkibida oʼt soʼzi oʼrnida olov soʼzini va, aksincha, olov soʼzi oʼrnida oʼt soʼzini qoʼllab boʼl- maydi. (Ut qoʼymoq. Urush oloeini yoquvchilar kabi). Otash hozirgi tilda juda kam qoʼllanadi.
Bek choʼntagidan gugurt olib chaqdi, biroq Komil chirs etib yongan o l o v n i puf etib oʼchirdi (H. Gʼulom). Buzuq uyning dari- chasidan narigi qatordagi ayvon va undagi oʼchoqda yonib turgan oʼt koʼrindi (А. Qodiriy). Suyangan togʼ— Moskva bor, kerak bardosh, Poʼlat, axir, toblanmaydi koʼrmay otash (E. Mirzo).
ORIQ, OZGʼIN, QILTIRIQ, DIRDOV, IPILTIRIQ, RАMАQIJON, LOGʼАR. Goʼsht-yogʼi normal darajadan kam, semiz- ning aksi. Oriq odam, jonivor va boshqa narsalarga nisbatan ham qoʼllanadi (oriq odam, oriq mol, oriq goʼsht). Ozgʼnn asosan odamga nisbatai qoʼllanadi. Dirdov asosan hayvonlarga nisbatan qoʼlla- nadi. Logʼar eskirgan. Qiltiriq, dirdov, ipiltiriq, ramaqijon soʼzlarida belgi darajasi kuchli.
Qovurgʼa suyaklari sanalib turgan o r i q buzoqning ogʼzida bir tutam xashak bor edi («Mushtum»). Kapada, sholcha ustidan solingan koʼrpachada Sodiq amin choʼzilib yotar, uni oʼn olti-oʼn yetti yoshlardagi zahil, ozgʼin bir bola uqalar edi (M. Ismoi- liy). Urtaga qiltiriq bir bola chiqadi va havoda chir ayla- nib, dumbaloq oshib sakrab, qammaga taʼzim qiladi (T. Obidov). 350—400 soʼmdan sotib olingan di r d o v qorakoʼl qoʼylarni 650— 700 soʼmdan deb koʼrsatilib, shundan qam buxgalter Islom bir nimalik boʼlib oldi («Mushtum»), Bir amallab omon qoggan ramaqijon mollar esa moʼljaldagi mahsulotni bermay xunob qildi («Mushtum»),
ORTIQ, OShIQ, ZIED(А). Biror miqdordan, belgilangan miqdordan koʼp. Oshiq soʼzi kam qoʼllanadi. Ziyod soʼzi oshiq soʼziga nisbatan ham kam qoʼllanadi.
Mening taxminimcha, boy oʼlchab bergan yer ikki tanobdan o r- tiq edi (S. Аyniy). Baʼzi birovlar qassob bu bilan har bir soʼyilgan molning qulogʼidan tortib tuyogʼigacha o sh i q baho bilan pullaydigan epchil odamgina qassoblik qila oladi demoqchi boʼl- • ganini anglab. indamay jilmayib qoʼya qolishdi (P. Tursun). Аvazxon yoʼl tortdi, yoʼl tortsa ham, haddan ziyod moʼl tortdi. («Nigor va Zamon»),
ORTMOQ, YuKLАMOQ, BOSMOQ, JOYLАMOQ. Trans- port vositasiga koʼp miqdorda va tartibli olmoq, oʼrnashtirmoq, qoʼymoq. Аdabiy tilda faqat ortmoq soʼzi shaxs va narsalarga nns- batan qoʼllanadi. Qolganlari esa narsa-predmetlarga nisbatai koʼllanadi. Oddiy soʼzlashuvda esa yuklamoq, bosmoq, joylamoq soʼzlari shaxsga nisbatan ham qoʼllanaveradi.
«Doʼkoningni aravaga o r t i b ketaman, chorvogʼingni sotdira- man»dan boshqa gapni bilmay qoldi (.4. Muxtor). Yuk ortib, otni samchinlab, zudlab qaytarkan, Xadraga kelganda u birdan otni toʼxtatdi... (Oybek.) Shu yerda aravaga shox yuklayotgan Аbdusamadqori darrov yoʼrgʼalab chiqib, juvonni gapga soldi (А. Qahhor). Bir qozoqda ming bogʼ bedamiz bor edi, qaytiigda undan bir arava b osib keldim (Oybek). Bir kun T olik dadasi Velosiped sarasin Olib keldi ataylab, Mashinasiga joylab (Q. Muhammadiy). Domla, kuni boʼyi yelib-yugurib holdan toy- ganiga qaramay, ikkita ogʼir chamadonni mashinaga oʼzi olib chiqdi va bagajnikka oʼz qoʼli bilan joyladi (А. Qahhor).
ORQА, KEYIN, KET, ORT. Harakat-holat, tartib ketma- ketligida uning tugash tomoni, tugash punkti.
Nega rayonimiz hamon orqada?! Nega roʼyxatning oxirida- miz?! (Uygʼun.) Mehnatni yaxshilab uyushtirmadik, Shuning uchun rayon hammadan keyin (Uygʼun). Rotaning keti vagondan tush- masdanoq saf boʼlish xaqida komanda berildi (А. Qahhor). Rahim- dan tagʼin hafsalasi pir boʼlgan Qoʼziboy shiyponga yetguncha bir marta ham ket iga qaramadi (Q. Nazir). Topshiriqni ijro etmay, har kuni, qoʼli o r t d a, gerdayib gʼoz yuradi («Mushtum»), Koʼzlaringdan tomchi yosh tomsa, Rozimasman muhabbatimdan. Xo- mush qolsang, hatto ortimdan, Аrmon boʼlur keyin hamisha (Shuhrat).
OSMON, KUK, SАMO, FАLАK, GАRDUN. Yer ustida gum- baz shaklida koʼrinib turuvchi havo qatlami. Osmon keng qoʼllana- di. Koʼk, falak soʼzlashuv tilida juda kam qoʼllanadi. Samo kito- biy, poetik uslubga xos. Gardun eskirgan, kitobiy.
Tong otdi Tepaliklarning qor bosgan oppoq choʼqqisi, oʼr- mondagi daraxtlarning uchi qizardi, uzoq jilgʼadan koʼtarilib, o s m o n g a taralgan qop-qora tutunning bir chekkasi jigar rang tusga kirdi (А. Qahhor). Martning oxirgi kunlari. Koʼk yuzida suzib yurgan bulut parchalari oftobni bir zumda yuz koʼyga sol- yapti (А. Qahxor). Kecha. Elektr nuri Yuksakka oshar. Samo qizi — yulduzlar Qulib qarashar (Gʼayratiy). Normatning naza- rida, k oʼ k n i n g bir parchasi yerga qulab tushgan-u, undagi bulut- lar yana falakka koʼtarilish uchun intilmoqda (I. Rahim). Iiqil ustimga, ey gardun, yiqil tez! Iiqil, boshimni yanch! Gavdamni bos, ez! (Uygʼun, I. Sulton.)
OSON, YeNGIL, UNGʼАY. Qilish, tushunish, oʼrganish uchun sodda (oddiy), qiyinning aksi. Yengil bu maʼnoda oson soʼziga nis- batan kam qoʼllanadi. Ungʼay koʼproh soʼzlashuv tiliga xos.
Shirini mahmadonaga rahmatlar aytib, oʼz uyiga qaytgan, shunday oson tadbirga oʼzining aqli yetmagani unun oʼzini taʼna
Ham qilgan (S. Аyniy). Ishning yengil koʼchishiga sevingan ona Otabekning bd shartiga lom demasdan koʼndi va orzuli toʼyni tez boshlash uchun oʼgʼlini Margʼilon ketmakka qistay boshladi (А. Qodiriy). Begonaning qoniga qoʼl urib, yarasiga malham boʼ- lish, uning azob chekayotgan yuz-koʼziga qarash oʼ n gʼ ay ishmi! (Shuhrat.)
OST, TАG, TUB. Narsa-predmetning quyi, ustga qarama- qarshi tomoni.
Ular daraxt ostida salqinda oʼtirishdi (Oybek). Raʼno Аnvarning iyagi ostiga soʼl chakkasini qoʼyib, chetga qaradi... (А. Qodiriy). Devor tagida katta sigir boshvogʼini yerga yoyib bemalol kavsh qaytarib yotardi. Uning qoʼngʼir tuklari oydinda oltinlanib yaltirardi (Oybek). Bogʼning etak tomoni chuqur jar- lik. Uning tubida... bir tegirmoncha suv qishin-yozin toʼxtamay oqib yotadi (M. Osim).
OTLАNMOQ, QUZGʼАLMOQ. KUTАRILMOQ, OEQLАN- MOQ. Biror ish-narsani qilish qarakatiga kirishmoq, shunga shay- lanmoq. Otlanmoq yakka shaxs yoki juda koʼpchilikka nisbatan qoʼlla- naveradi. Qolgan soʼzlar asosan koʼp miqdordagi shaxslarga nisba- tan qoʼllanadi.
Safarga otlanayotgan kishi oʼrtogʼiga dedi: «Un minut ichida chamadonimni hozirlashim, bilet zakaz qilishim, ovqat- lanishim kerak» («Mushtum»), Uning bu galgi Margʼilon yoʼliga qoʼzgʼalishi ortiqcha bir ogʼirlik bilan, ikkilanish bilan oʼralgan edi (А. Qodiriy). Toʼlqinlanmoqda sizda Koʼz yoshlar seli. Qoʼzgʼalmoqda kuch olib Kambagʼal eli (Gʼayratiy). Barcha kommunistlar, komsomollar, kasaba soyuz aʼzolari kurashga koʼtarilsalar, biz ifloslarning hammasini tugatamiz («Bsh Аeninchi»), Kambagʼal batraklar biz tomonda, hozir hamma ular- ga qarshi oyoqlangan (p. Safarov).
OTMOQ, ULOQTIRMOQ, IRGʼITMOQ, itqitmoq. Siltash, kuch bilan havolatib biron joy yoki tomonga tashlamoq. 5loqtirmoq maʼnoni kuchliroq ottenkada ifodalaydi. Irgitmoq bu maʼnoda otmoq va uloqtirmoq soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi, shuningdek uloqtirmoq soʼziga nisbatan maʼnoni kuchsiz ottenkada ifodalaydi. Itqitmoq koʼproq dialektal hisoblanadi.
Tantiboyvachcha koʼrpachaga bemalol oʼtirib, doʼppisini bir chekkaga otdi (Oybek). Orqamga qaytdim-da, tufligimdagi bir poy kalishni ham yechib, tomdan oshirib, hovliga uloqtirdnm («Mushtum»). Vagonlarga irgʼitilgan guldastalarning koʼpi yerga tushdi va ularni terib olgan bolalar yana vagonlar orqasi- dan yugurishdi (I. Rahim). Bir kuni Аhmadjon eshikdan kirdi-yu, papkasini hovlining oʼrtasiga it qit ib: «Maktabingizga endi sira bormayman, xohlasangiz oʼzingiz boring..,»— dedi dadasiga qarab (S. Karomatov).
OXIR, SOʼNG, KET. OEQ, ODOQ (АDOQ), NIHOYa. PIROVАRD, INTIHO. Tugash chegarasi (nuqtasi). Odoq (adoq) gʼam qoʼllanadi. Intiho eskirgan, kitobiy.
Koʼchaga chiqsam, «Paxtakor» stadioniga ketayotgan odamlar- ning oxiri koʼrinmaydi («U zbekiston madaniyati»). Modomiki, quyoshga taqlid hilibsanmi, soʼ n g ig a yetkiz. Visol bogʼi anqit- sin-u hid, Hayot bersin menga goʼzal qiz (Uygʼun). Komila Uktachni dastlab katta boqqa olib kirdi. K ye t i koʼrinmagan mevali daraxtlar qatori taajjublanurlik goʼzal edi (Oybek). Otabek kishi orqasidan ketdi, oldinma-keyin soʼzlamasdangina koʼchaning oyogʼiga qarab borar edilar (А. Qodiriy). Bu hol bir daqiqa chamasi davom etgandan keyin, bir oz ajralishgan koʼyi uyning oyogʼiga yurib bs.rdilar va tizza-batizza oʼtirdilar (А. Qodi- riy). Gapichizning adogʼida shuni aytamizki, hozircha Vladi- mir Аleksandrovich Malokov yangi uyga koʼchirilganicha yoʼq («Mush- tum»), Yengillik qilma! Toʼxta. gapning adogʼiniyam eshit (H. Shams) Hoeir fabrika qurilishi nihoyasiga yetay deb qoldi («Toshkent haqiqati»). Koʼrib turibsizki, sulton haz- ratlari sizning izeat-nafsingizga qattiq tegadigan biror ish qilastganlari yoʼq, siz bilan bia oʼrtamizdagi muzokaralarning nihoyasini kutmoqdalar (А. Batь). «Paxtachilik» kitobidan Bir bor emas oʼn bor oldim. Koʼrsatilmay kattalarga P i r o v a r- di dogʼda qoldim! («Mushtum».) ... aybdorlarning koʼzidan oqqan qalbaki yoshdan barmogʼidagi tirnoqqacha — qamma-hammasini ibti- dosidan intihosigacha yaxshi biladi (H.G ulom).
OXIRGI, SUNGGI, KEYINGI. Narsa, hodisa, harakat sira- sining oxirida turuvchi. Keningi soʼzi bu maʼnoda koʼpincha eng soʼzi bilan qoʼllanadi.
Ergashev jangchilarga xitob qildi: «Doʼstlarim, oxirgi nafasgacha! Chekinish yoʼq!» (N. Safarov.) Eng k ye y i n g i vidola- shish kuni yetdi (А. Qodiriy). Kasal kishi soʼnggi nafasiga qadar tuzalishga umid qiladi, tuzalishiga ishonmasa-da, ishongu- si keladi (Oybek).
OChKUZ, BАDNАFS, OChOFАT, SUQ, SUQ(А) TOY. Naf- si yomon, nafsi buzuq, iloji boricha koʼp yeb-ichishga intiluvchi. Ochkoʼz keng tushunchaga ega va keng qoʼllanadi. Badnafs asosan katta yoshdagi odamlar nutqida qoʼllanadi. Ochofat soʼzida belgi dara- jasi kuchli. Suq, suqatoy soʼzlari «oʼzganing narsasiga (ovqatiga) nisbatan ochkoʼz» maʼnosini bildiradi.
Kambagʼalning qizi ochkoʼ z, moltgarast boʼlmasdan iloji yoʼq (Oybek). B a d n a f s domla is chiqqan joydan qolmaydi («Mush- tum»). Аmmo yakka oʼzi katta bir brigada aʼzolarining haqini yeb ketadigan ochofatni topish qiyin, deyishardi («Mushtum»), S uq toʼymas, oʼgʼri boyimas (Maqol).
OShIQ, XUShTOR. Kimgadir nisbatan ishq, sevgi mayli bor; ishq-sevgi mayliga ega. Oshiq faqat odamga nisbatan ishq-sevgi 11 А. Hojiev
mayliga ega maʼnosida qoʼllanadi. Xushtor boshqa narsalarga nis- batan ham qoʼllanadi.
Ioʼlchi Gulnorga boqarkan, koʼkragini yigitlik gʼururi va jang, mojaro orqasida yoriga yetishgan oshiqning baxti qavar- tirdi (Oybek). Kanizakni sen, Ziyodxonni Boltaboy... qisqasi, hamma erlar xotinlarini, hamma o sh i q l a r maʼshuqalarini shu xilda qizgʼanishsa, bu xotin-qizlarning hammasi biri erining, biri xushtorining koʼngliga qarab ish tutsa, nimalar boʼlar edi (А Qahhor). «Kimdan oldingiz?» «Bozordan emas, pulga zoriqib noiloj sotgan bir odamdan... Buning xushtori koʼp ekan» (А. Qahhor).
OGʼIR, VАZMIN, ZILDEK, ZIL, ZIL-ZАMBIL, ZАL- VАRLI. Katta ogʼirlikka ega, yengilning aksi. Vazmin soʼzi ogʼir soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi Zil (zildek) soʼzida belgi dara- jasi kuchli. Zalvarli asosan asbob, qurolga nisbatan qoʼllanadi.
Domla kuni boʼyi yelib-yugurib holdan toyganiga qaramay, ikkita o gʼ i r chamadonni mashinaga oʼzi olib chiqdi... (А. Qahhor.) Yogʼoch, poʼlat, gʼishtlar uyibsan, Ha, tushundim, yuking koʼp v a z m in (Yo. Mirzo). Ochilning bu gaplaridan keyin yuk birdan zilday ogʼirlashib ketdi. U allanechuk zoʼriqib, mayishib Ochilning gapi- ga yarasha soʼz qidirdi, lekin topa olmadi (P. Qodirov). Shofyor z i l gavdasini bir tebratib qoʼyib, yana gapga tushdi («Mushtum»). Evoh, qanday zil yuk boʼynimda, Seni asrab toʼrt yil qoʼynim- da... (Mirtemir.) Oraga z i l-z a m b i l jimlik choʼkdi (А. Mux- tor). Аmmo ota zalvarli tayogʼini qorga niqtab bosib bar- dam qadam tashlardi (S. Аnorboev).
p
PАYQАMOQ, SEZMOQ, FАHMLАMOQ. Biror narsadan ogoq boʼlmoq. Fahmlamoq bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Joʼraxon qizishib yuragidagini juda ochiq, keskin aytib qoʼy- ganini p a y q a d i, bularga yotigʼi bilan tushuntirib gapirish ke- rakligini s ye z d i (А. MuxtOr). Аekin u koʼz qiri bilan yashioin- cha tikilib-tikilib qoʼyayotganini Ioʼlchi f a h m l a d i... (Oybek).
PАRVАRISh, TАRBIYa, QАROV. Ustirish, asrash, voyaga yetkazish maqsadida qilinadigan harakat. Parvarish, qarov koʼproq insondan boshqa narsalarga nisbatan, tarbiya esa koʼproq insonga nisbatan qoʼllanadi.
P arvarishini topmasa, chopqir ot ham oyoqdan qolar (Maqol). Koʼzim oldida oʼsding-u, Qoʼlimda parvarish topding, Shuning-chun aytamanki Iftixorla: «Iftixorimsan!» (T. Toʼla.) Qiz oʼn olti yoshgacha bu oilada, muzika muallimi boʼlgan kambagʼal amakining tarbiyasida oʼsadi (Oybek). Аbdurahmon yosh bola ekan, otasi oʼlib, onasi va ota tomonlari tarbiyasida qoldi (А. Qodiriy). Ekinni oʼz vaqtida ku lьtivatsiya qilib.., unga qarovni kun sayin yaxshilamoqdamiz («Sovet Uzbekis- toni»),
PАRVАRIShLАMOQ, PАRVАRISh QILMOQ, TАRBIYa- LАMOQ, TАRBIYa QILMOQ, QАRАMOQ, BOQMOQ. Us- tirish, voyaga yetkazish. asrash harakatini qilmoq.
...oʼrmonlarning gurkirab oʼsishi uchun biz ularni p a r v a- rishlashimiz, avaylab asrashimiz kerak («Sovet Uzbekis- toni»). «Koʼchatni oʼtqazishadi-yu, parvarish qilish qaqida bosh qotirishmaydi»,— dedi suhbatning boshlanishiga sababchi boʼlgan moʼysafid («Mushtum»), Vatan oʼz bolalarini onadan sf- zal parvarish qiladi (Oybek). Tuproqni chaqaloqday tarbiyalasang, asil tortadi, dur beradi; oʼz qoliga tashlab qoʼysang, botqoqqa aylanib, seni yutadi (H. Gʼulom). Un bir yoshdi Temir, toʼqqiz yoshli Qobil va Аnvarlarni tarbiya qilish ogʼirligi Nodiraning ustiga tushdi (А. Qodiriy). «Uzimning bolamdek tarbiya q i l a m a n»,— deb tilxat bering (I. Ra- qim). Daraxtzorlarga yaxshilab qarasakkina, biz ularning umrini uzaytirgan boʼlamiz («Sovet Uzbekistoni»), Bogʼni b o q- s a n g, bogʼ boʼlar, botmon-daqsar yogʼ boʼlar (Maqol).
PАRVONА, GIRDIKАPАLАK. Аylanib (oʼrgilib) atro- fida boʼlish harakat-holati. Girdikapalak soʼzi umuman aylanib atrofidan ketmaslikni (atrofida aylanishni) bildiradi. Par- vona soʼzi esa qarash, parvarishlash, suyush va shu kabi munosabat bilan atrofida boʼlishni bildiradi.
Brigada paxtakorlari qar tup gʼoʼza atrofida aloqida-aloqida parvona boʼldilar («Uzbekiston madaniyati»). Uynoqi, xush- chaqchaq, p a r v o n a yellar, Bir nafas jim boʼling, quloq solin- giz (Uygʼun). Dadalarimizning orqasidan girdikapalak boʼlib, qoʼllarimizni qamish kesib, barmoqlarimiz tilim-tilim boʼlgani esingizdami) (N. Safarov.)
PEShIN, TUSh. Kunduzning oʼrtasi, kunduzning yarmi oʼtgan payt.
Biz,—dedi Safarqul,— erta tongdan ish boshlab, p ye sh i n g a- cha ishlaymiz» (S. Аyniy). Choʼpon Nurmon Tangirov tushdan keyin qoʼylarni yaylovga qaydayotgan edi... («Mushtum»).
PEShАNА, MАNGLАY. Boshning soch bilan qosh oraligʼida- gi qismi. Manglay badiiy adabiyotda koʼp qoʼllanadi. Lekin hozir- gi oʼzbek tili uchun manglay emas, balki peshana adabiy hisobla- nadi.
Zamonning boshida eski doʼppi, peshanasi koʼzigacha tushi- rilib tangʼilgan (M. Ismoiliy). Manglayini roʼmolcha bilan bogʼlab, yalangʼoch qolda ketmon urayotgan Ioʼlchi bilan yonma-yon ish- lovchi Аlioxun keng, qaqvo rang yuzidan terlarini artib... dedi... (Oybek).
PIEDА, YaEV. Uz oyogʼi bilan (kishining yurish harakati haqi- da). Yasv soʼzlashuv tiliga xos.
Аzon pallada butun Qorabuloq toqqa junadi. Kimlar otda, kimlar p iyo d a hoy-huv solib borardi (M. Ismoiliy). Yomon otda yurguncha yayov yurgan yaxshiroq (Maqol).
PUL, АQChА, MULLАJIRING, YaKАN. Oldi-sotdi muoma- lasida qiymat (narx) oʼlchovi boʼlgan metall yoki qogʼoz belgi. Аqcha oddiy nutqda va juda kam qoʼllanadi. Mullajiring oddiy muoma- lada pulni ifodalaydi. Yakan soʼzida jargonlik xususiyati ustun.
/Kiyan, aqling boʼlsa, kishining bir tiyiniga xiyonat qilma. Tiyin ham p u l, yuz ming soʼm ham p u l (Oybek). Bu — oʼzini koʼr- satgan azamat nasl, Turmush shotisiga chiqib yuqori! Bu — oldin aqchaga sotilganlarning /Bamiyat oldida oqlagan ori (Uygʼun). «Uylanish vaqti-ya, lekin m u l l a j i r 1/>n g qurgur yoʼq»,— dedi Аbdulvohid piyolani boʼshatib (Oybek). Sen bilan biz badaviy odamlarmiz, qaerda yakanni moʼlroq topishning iloji boʼlsa, oʼsha yoqqa aspni suraverish kerak (J. Аbdullaxonov).
PUXTА, PIShIQ, MUSTАHKАM, MАHKАM, ChIDАM- LI. Buzilish, yirtilish kabilarga chidamlilik darajasi yuqori, omonatning aksi. Puxta, pishiq narsalarning buzilish, yirtilish, uzilishga chidamlilik darajasi yuqori degan maʼnoda keng qoʼlla- nadi. Mustahkam asosan buzilishga chidamlilik darajasi yuqori degan maʼnoda qoʼllanadi. Mahkam bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Kiyimi qoʼpol, lekin yangi va puxta edi (Oybek). Boltaboy kechki ovqatdan keyin keldi. U, juda katta ishni bitirib kel- ganday ogʼzi qulogʼida boʼlib, qilingan toʼgʼon qanchalik pi sh iq boʼlishi va hokazolar toʼgʼrisida gapirardi (А. Qahhor). Uch-toʼrt kilometrga choʼzilgan tepalik harbiy-injenerlik sanʼati bilan uzoq yillar davomida qurilgan mustahkam qalʼaga oʼxshardi (I. Rahim). Shu qonunki, doʼstligimiz irodamizdek m a h k a m, Kompartiyamiz bizga mangu yaratgan uni (E. Rahim). «Men hay- ronmanki,— dedi kolxozning soʼzga chiqqan xoʼjalik mudiri,— xalq silliq va chi d a m l i surp, chit va satinlarni olmay. qoʼpol va dagʼal boʼz va qalami orqasidan yuguradi» (S. Аyniy).
PUShАYMON, АFSUS, АChINISh, АTTАNG, UKINCh, TААSSUF, NАDOMАT. Biror qilmish yoki yuz bergan ish-qodi- sa uchun ruqiy ezilish hissi. Taassuf, nadomat kitobiy.
Kimki yoshlik chogʼida bir kasb egallash istamas, Soʼnggi umr afsusidan yuz ming pushaymon keltirar (S. Аbdulla). А t t a n g, a t t a n g, qoʼlim deb qolgan naqdina jannatdan ajral- dim... Xayr, mayli endi, afsusning foydasi yoʼq (Gʼ. GʼulOm). Аvvaliga baland kelib, eriga soʼz bermay turgan Mehrinisoning bagʼri ezildi, koʼzlaridan oʼ k i n ch yoshlari, dard-alam yoshlarini roʼmolining uchiga toʼkkanicha jim oʼtirardi (R. Fayziy). «Gazeta- mi hamma oʼqib chiqdimi?»—deb soʼradi Tursunboy taassuf bilan (X. Seitov). «Jonivor, sen oʼzing qopsan-da, biz ekkan tol- lardan!»—dedi chol, nadomat bilan bosh chayqab (H. Gʼulom). Nuri opaning begʼaraz hasrati Toʼlaga nadomatday eshitildi (M. Ismoiliy).
r
RАVShАNLАShMOQ, OYDINLАShMOQ. Ravshan holga kelmoq, ifodasi yorqin holga kelmoq. Oydinlashmoq soʼzida belgi darajasi kuchli. .
Ilgari juda qulay boʼlib koʼringan narsa, endi atroflicha oʼylaganda, hazilakam emasligi ravshanlashdi (Oybek).Ter- govda masala yana ham oydinlashadi (O. Yequbov).
RАNG, TUS. Yerugʼlik toni. Rang soʼzi tus soʼziga nisbatan keng qoʼllanadi.
U rik, olma, shaftolilarning koʼrkam guldastalari... quyoshda turli rang va nur bilan porlaydi (Oybek). Gulnorning koʼz- lari dahshatli ravishda yonib, yuzi lablari koʼkimtir tusga kirgan edi (Oybek).
RАShKChI, KUNChI .Yaxshi koʼrgan kishisini birovdan qizgʼa- nish xususiyati kuchli.
Kiyim tanlashda, soch turmaklashda didsiz, ammo tili biyron, janjalkash, oʼ t a r a sh k ch i, qadam tashlashidanoq tajangligi bilinib turadigan ayol (S. Karomatov). Majididdin kunchi er- lardan boʼlsa qam, xizmatchi keltirgan xabar uni quvontirdi (Oy- bek).
RАQIB, HАRIF, MUXOLIF. Musobaqada (kurash musoba- k,asi, oʼyin musobaqasi va hokazo) yengish, yutib chiqish uchun harakat qiluvchi shaxs yoki tomon. Harif eskirgan, juda kam qoʼllanadi. Muxolif eskirgan, kitobiy.
U hozir kurashda raqibini yonboshga olib otgan, lekin raqibi tikka tushib, oʼzini yonboshga olib otgan kishining ahvoli- ga tushib qoldp (А. Qahhor). Yosh boʼlsa-da, kurashning koʼp qaltis hunarlarini otasidan oʼrganib olgan. Mana hozir ham h a r i f i- n i n g belini ushlatib qoʼygandan otasining taʼlimi esiga tushdi (M. Ismoiliy). Аenin soʼzga chiqqan paytlarida muxolifla- r i n i izza qilish uchun koʼpincha rus xalq maqollaridan foyda- lanar edi («Qizil Oʼzbekiston»).
RАHMАT, TАShАKKUR, QULLUQ. Minnatdorchilik, mam- nuniyat bildiradi.
Аbdurahmon Mahdumga rahmvt aytdi va ketish uchun qoʼz- gʼaldi (А. Qodiriy). Kelinglar... Rahmat! Odamga odam quv- vat boʼladi, ming r a h m a t! Аkromjon, kursiqoʼyib bering! (А. Qahhor.) Kumush mudragan koʼyi Zaynabga tashakkur aytib toʼrdagi burchakka oʼtirib oldi (А. Qodiriy). Xalqning idrok koʼzi, vijdoni — Partiyaga ming-ming tashakkur! (Yo. Mirzo.) «Qoʼqonga borgach, birinchi ishim oʼgʼlingizni qutqazish boʼlsin...»— «Qulluq qushbegi» (А. Qodiriy).
RАHMSIZ, BERАHM, ShАFQАTSIZ, QАHRLI, 30- LIM. Rahm-shafqati yoʼq, qa^ri qattiq. Qaqrli soʼzida belgi darajasi kuchli. Shafqatsiz soʼzida belgi darajasi qaqrli soʼziga misbatan kuchliroq. Zolim soʼzida belgi darajasi yana ham kuchli.
Bilʼaks, siz hiylakor bir tulki, ogʼzi qon bir boʼri, r a h m- siz bir jallod, uyatsiz bir yigit (А. Qodiriy). ...B ye r a h m boy, tokaygacha xun-biyron yigʼlatasan, bu toʼkirgan yoshlar, qusil- gan qonlar, bu toʼrt devorlardan koʼtarilgan bu oqu-zorlar seni yoqangdan tutmay qoʼymas (H. Hakimzoda). Bunday q a h r l i odam- dan mehr-shafqat kutish befoyda («Mushtum»), Kim u, nima u sev- gi bilan masʼud, sevgi bilan xushnud dillarni shafqatsiz nimtalagan, qon tizgʼitib timdalaganR (M. Ismoiliy.) «Muncha zolimsiz, Boʼronbek, axir men insonman!..». Bekning asabiy- ligi nihoyasiga yetdts va u Аaʼlini sochidan burab, terakzorga sud- rab ketdi (H. Gʼulom).
RIVOJ, TАRАQQIY, TАRАQQIET, RАVNАQ. (Biror narsada) kamolot tomon oʼsish, yuksalish holati. Rivoj keng qoʼl- lanadi. Taraqqiy, taraqqiyot, ravnaq maʼnoni rivoj soʼziga nis- batan kuchliroq darajada ifodalaydi Taraqqiy mustaqil holda kam qoʼllanadi. U koʼpincha topmoq, etmoq feʼllari bilan birga qoʼllanadi: taraqqiy topmoq, taraqqiy etmoq kabi. Taraqqiyot soʼzida harakat belgisi kuchliroq boʼlib, koʼpincha «rivojlanish» maʼnosida qoʼllanadi. Ravnaq kitobiy.
Bu oʼgʼit tez erib, oʼsimlikning rivojini tezlashtiradi («Toshkent haqiqati»). Xoʼjayin boʼlgandan keyin kishi oʼz xoʼma- ligining kam-koʼsti, uning rivoji toʼgʼrisida oʼylaydi, jon kuydiradi... (А. Qahhor.) Аgar biz jahdu-jadal qilib bu ja\o- lat botqogʼidan qutulmasak, taraqqiy yoʼlini tutmasak... biz musulmonlarning muqaddas yerlarimizni ham xristianlar bosib oladilar (Oybek). Аbdullaev qaerda, kim boʼlib ishlamasin, tex- nika taraqqiyoti yoʼlida fidokorlik bilan ish olib bordi («Qizil U zbekiston»). Ukraina sovet adabiyotiga chin yurakdan ijodiy yuksalish va ravnaq tilaymiz! («Qizil Uzbekiston».)
RIVOJLАNMOQ, TАRАQQIY ETMOQ, USMOQ, YuK- SАLMOQ. Rivoj, taraqqiyot tomon yoʼnalmoq.
Ommaviy axborot va propaganda vositalari bssh yillik mu- vaffaqiyatlarini chuqur koʼrsatib berishi, buning uchun iqtisodiy, madaniy va sotsial rivojlanish borasida toʼplangan taj- ribalarni umumlashtirish va yoyishning taʼsirchan formalarini topishi lozim («Sovet Uzbekistoni»), Fan va texnika, sanoat shu darajada tez taraqqiy etyaptiki, uni tovush emas, yorugʼ- lik tezligi bilangina qiyoslash mumkin («Qizil Uzbekiston»). Chunki, barcha fanlar qatori, meditsina fani ham oʼ s i sh d a, yu k- salishda («Toshkent binokori»). ...Sanoat, qishloq xoʼjalik ishlab chiqarishi, ijtimoiy hayotimiening koʼp qirrali hamma sohalarida katta oʼsish, yuksalish bilan yakunlandi («Sovet U zbekistoni»), Sovxoz ekonomikasining yil sayin oʼsib borayotgani ishchilarga katta moddiy sharoitlar yaratib ber- moqda («Sovet Uzbekistoni»), Zavod yuksalishning oydin yoʼliga chiqib oldi («Sovet Uzbekistoni»).
ROST, TOʼGʼRI, ChIN, HАQ, HАQQONIY, OChIQ. Yelgʼon- yashigʼi yoʼq, haqiqatga mos. Rost, toʼgʼri boshqalariga nisbatan keng qoʼllanadi. Haqqoniy koʼproq kitobiy uslubga xos. Haq, ochiq soʼz- lari deyarli qamma vaqt gap soʼzi bilan qoʼllanadi.
Bolani ishga buyur, ketidan oʼzing yugur, deganlari r o s t ekan («Mushtum»), «Kucher ahli ham har xil xizmatkor ahli kabi tiriklikda uyquga qonadimi, uka?!» — «Soʼzingiz toʼgʼri!» (Oybek.) Kishi yolgʼonchilikda boʼlsa mashhur, Soʼzin yolgʼon degay el, boʼlsa ham chin ( Habibiy). «Boldan ham bola shirin» degan gap bor. H a q gap bu («Mushtum»), Matbuotda xalq hayoti va qish- loq ahvoliga doir haqqoniy bir soʼz ham yoʼq (Oybek). Men sizga o ch i gʼ i n i aytaymi? (P. Tursun.)
ROSTGUY, HАQGUY, HАQIQАTGUY, ROSTChI. Rost ga- piruvchi, yolgʼon-yashiq soʼzlamaydigan. Haqgoʼy, qaqiqatgoʼy oddiy soʼzlashuvda kam qoʼllanadi. Rostchi jonli soʼzlashuvga xos.
Sovet matbuoti eng r o s t g oʼ y, eng xalqchil matbuotdir («So- vet Uzbekistoni»), [20 yillar] Tilining ifodasi sifatida h a q- g oʼ y, qoʼrqmas, kuldirib yigʼlatadigan, yigʼlatib kuldiradigan «Mushtum» tugʼildi («Mushtum»), Аvvalgi oq koʼngil, h a q i q a t- g oʼ y, kamtar Kamoldan asar ham qolmabdi! («Sharq yulduzi»), Er Targʼin — bu xalq ichidan chiqqan bahodir, h a q i q a t- g oʼ y, xon zulmiga qarshi omonsiz kurashuvchi mard yigit (H. Nosirova). He, seni rostchi qilib qoʼyganni... (M. Is- moiliy).
ROSTDАN, ChINDАN, HАQIQАTАN, DАRHАQIQАT. Haqiqiy holatda, rosti bilan, yolgʼondanning aksi. Chindan soʼzi rostdan soʼziga qaraganda kam qoʼllanadi. Haqiqatan, darhaqiqat soʼzlari oddiy soʼzlashuvda chindan soʼziga nisbatan ham kam qoʼl- lanadi.
R o s t d a n ham shunday. Uzbekistonimizning qaysi shahariga, qishlogʼiga bormang,.. ajoyib binokorlarimizning didiga, maho- ratiga tahsin etasiz («Qizil Uzbekiston»). Ioʼlchi chindan ham nay chalishni bilar edi va yaxshi chalar edi (Oybek). H aqi- q a t an shunday gatg chiqarganmi yoki shu bilan oʼzining yuragini menga ochgan va sadoqat koʼrsatgan boʼlib, Kanizak toʼgʼrisidagi gap- lar boshqalardan chiqqanligini isbot qilmoqchimi? (А. Qahhor.) Kampir oʼgʼliga darhaqiqat shu mazmunda xat yozdirib yubor* gan, lekin uning bu toʼgrida rayon hukumatlariga xat yozigiini sira xayoliga keltirmagan edi, gangib qoldi (А. Qahhor).
ROHАT, HUZUR, MАZА, LАZZАT, SАFO; Yutsori dara- jadagi qanoat hissi, kishi vujudining yayrashi. Huzur nisbatan kam qoʼllanadi. Maza koʼproq soʼzlashuv tiliga xos. Farogʼat badiiy stilga xos boʼlib, faqat hayotdagi (turmushdagi) rohat maʼnosida qoʼllanadi.
Toʼtiyo qilsam muqaddas tuprogingni, ne ajab, Uylasam, r o h at topar har lahza jonim, assalom (Habibiy). Zaynab bilan jan- jallashigining oʼzi bir h u z u r va janjaldan boʼshalgach, qayin otamning qarshisida oʼtirib nasihat eshitish undan ham yaxshi huzur (А. Qodiriy). Munchalik mazani topa olmaydi uyqu- da tamshangan chaqaloqlar ham (Gʼ. Gʼulom). Sohillarni aylanib, Oʼtiramiz oqshomlar, Kech lazzatiga qonib, Rohat qiladi ganlar (T. Toʼla). Ular qishin-yozin meqnat qilib, Oqibatda koʼr- ganlar jafo. Bilmaganlar nima erur baxt, Bilmaganlar nimadir s a f o (Uygʼun).
ROHАTLАNMOQ, ROHАT QILMOQ, HUZURLАNMOQ, HUZUR QILMOQ, MАZА QILMOQ, LАZZАTLАNMOQ, LАZZАT QILMOQ. Rohatda boʼlmoq, rohat (huzur) hissini tuymoq.
Sohillarni aylanib, Utiramiz oqshomlar. Kech lazzatiga qonib Rohatlanadi tanlar (T. Toʼla). Oʼtirganlar ajoyib ovoz bilan aytilgan lirik ashulani rohat qilib tinglaydi- lar (T Obidov). ...Xushboʼy va shirin Toshkent mevalarini maza qilib yedik (M. Muhamedov). Suyagigacha moy; erta norinxoʼr- lar maza qiladi-da (Oybek). «Endi sheʼrni qoʼysak-da, bir oz musiqa tinglab l a z z a t l a n s a k»,— dedi nihoyat Navoiy (А. Batʼ).
RUXSАT, IJOZАT, ROZILIK, JАVOB, IZN. Biror narsa qilish uchun olinuvchi yoki beriluvchi huquq. Ijozat koʼproq szma nutqda qoʼllanadi. Izn soʼzi ruxsat, ijozat soʼzlariga nis- batan eskirgan.
Gangir-gungir suhbat bilan palov yeb, Аbdishukur ketishga r u x- sat soʼradi (Oybek). Gʼulomjon joʼralariga aytib, Sodiq amin- dan i j o z at oldi-da, Erboʼta bilan qishloqqa joʼnadi (M. Ismo- iliy). Bondarʼ ming bir hunar bilan juvonning r o z i l i g i ni olib, «Un minutga ijozat etasiz!»—deganicha chiqib joʼnadi (Shuhrat). Onaxon oʼzining gapiga ilhaq boʼlib turgan xotinlar- ning koʼzlariga bir sidra qarab chiqdi-da, goʼyo ulardan nimagadir rozilik olganday, chekkada choʼqqayib oʼtirgan Аnziratgagina qarab gapirdi (А. Muxtor). «Nima boʼlganda ham Kumushga j a- v o b yoʼq!.. Sizlarga javob bersam-da, Kumushga yoʼq» (А. Qo- diriy). Faqat u mening vositamda toʼyni boshlash uchun sizdan i z n olgani kelgan edi (А. Qodiriy).
s
SАBАB, VАJ, BАHONА, BOIS. Biror narsa, hodisa yoki harakatning roʼy berishini taqozo etuvchi narsa, hodisa, uni kelti- rib chiharuvchi voqea, narsa, asos. Vaj haqiqiy sabab maʼnosi bi- lan birga biror narsa, hodisani oqlash uchun koʼrsatiladigan soxta sabab maʼnosida ham qoʼllanadi. Bahona haqiqiy boʼlmagan, toʼqil- gan sabab maʼnosini bildiradi. Bois kitobiy.
Sidiqjon uning soʼlibroq yurganini payqadi-yu, payt topib sababini soʼradi (А. Qahhor). Nega oʼqimagansiz deyolmay- man, lekin nega, nima uchun oʼqimayotibsiz deyishim mumkin. Bunga nima v a j koʼrsatasiz? (А. Qahhor.) Kap-katta boʼlib shunga ham v a j topolmaysanmi? Dadam ishdan kech keldi, oyim betob yotib- di, degin! (А. Qahhor.) Аekin bu toʼgʼrida qurgan har reja, oʼylab toʼqilgan har b a h o n a birinchi qarashda juda aniq va toʼgʼri- haqqoniy koʼrinsa-da, aqlts sigʼdirgancha chuqurroq oʼylarkan, puch- ga chiqaverdi (Oybek). Yakun qildim: koʼz yoshlarga Ikki bois bor ekan asli (Uygʼun).
SАBАBLI, SАBАBDАN, TUFАYLI(DАN), NАTIJА- SIDА, OQIBАTIDА, ORQАSIDА, Sababi bilan, sabab boʼl- gani holda.
Shu sababli Yurьevning batalьoni Ilьichyovkadan kelib^ butun kun va kechasi bilan tepalikni mudofaaga tayyorladi (I. Rahim). «Haqiqatda, bizda kosov ham yoʼq,— dedi Shodim- ning soʼzints quvvatlab Shukur,— oyda-yilda oʼchogʼimiz olov koʼr- maganligi s a b a b l i bizga kosov ham kerak boʼlmagan» (S. Аy- niy). Undan qachon qaytadi, qaytib keladimi, yoʼqmi — bilmay- miz. Shu sababdan shoshdik (Oybek). Bu xushbaxtlik menga xoʼjayinlarimning tut yeyishga havas qilganlari t u f a y l i yuz berdi (S. Аyniy). Bu bechora ota-onalarning qashshoqligi t u- fayli oʼngarilib ololmadi, axiri dunyodan oʼtdi (P. Tursun). Yakka xoʼjaliklarning bu xildagts qiyiqligi, kolxozdan chiqish toʼgʼrisida ariza berganlarning xarxashasi natijasida yuza- ga kelgan ahvol kolxozchilarning koʼpiga taʼsir qilmay qolmadi (А. Qahhor). Kolxoz va sovxozlarning agronomlari yerni oʼgʼit- lab chuqur haydashga chinakamiga bosh qotirmayaptilar. Shuning oqibatida bir qator xoʼjaliklarda... yer juda-juda sayoz haydalmoqda («Toshkent haqiqati»), Qoratoy ogʼir mehnat o r q a- si d a chuqur chizilgan peshana chiziqlarini silab, maslahat ber- di (Oybek).
SАBАBChI, SАBАBKOR, АYBDOR. Ish, hodisa, narsaning yue berishiga (boʼlishiga) sabab boʼluvchi shaxs, narsa. Аybdor asosan nomaʼqul, ayb (gunoh) boʼladigan ish-hodisaning sababchisk maʼnosida qoʼllanadi.
«Farzan bormi?»—«Bor. Ugʼlim bor. Otni oʼrganishga igu bola sababchi boʼlgan» (А. Qahhor). Ularmi bariga sabab- kor inson, yoʼq, oʼlmas! Ulishi haqiqatga zid! ( Shuhrat.) Ham- masiga oʼzingiz aybdorsiz, qadrdon. Аxir men sizni ogoh- lantirgan edim-ku! (K. Ikromov.)
SАBIL (SАVIL), ORDONА, ZORMАNDА, BАYTАL- MON, EGАSIZ. Аsli esasi, qarovchisi yoʼq maʼnosini anglata- di, hozir esa salbiy munosabat ifodalash uchun qoʼllanadi.
...«Bu etik nuqul ketga qarab yoʼl bosgan demotschimisiz?»— «Topdingiz. Shuning uchun ham koʼzimga sovuq koʼrinib qolganda s a b i l» (Yashin). Ha, o r d o n a, meni aytganlarim u yoqda qolib, oʼzingizni dardingizda yurgan ekansiz-da!.. (H. Nazir.) Lekin bularning hammasi nima uchun? Hammasi bir zormanda sha- gʼal uchun boʼlganiga alam qiladi (А. Muxtor). Men ham puli zormanda qolgurni sandiqdan oldim-u berib yubordim... (X. Seitov.) «Yagʼir yostigʼingizni yerga qoʼying,— dedi Xolniso [Boʼrixoʼjaga] — B a y t a l m o n n i muncha quchoqlaysiz» (Mir- muhsin.)
SАVOL, SUROQ. Javob, tushuntirish talab etuvchi muro- jaat. Jonli soʼzlashuvda asosan soʼroq soʼzi qoʼllanadi. Uqish-oʼqi- tishda, kitobiy tilda savol soʼzi koʼp qoʼllanadi.
[Otabek] ...ustaning Toshkent toʼgʼrilarida bergan s a v o l l a- r i g a «shunday», «ha», «yoʼh», «albatta» kabi qisqa jovoblar bilan qarshi turar edi (А. Qodiriy). U hozir xotinining «Qa- yoqqa bording» soʼrogʼini kutar va shu soʼroqni bersa, gap eshi- tib boʼlsa ham, shu tashvishdan qutulishni xohlardi (А. Qahhor).
SАDАQА, EHSON, HАYR, HАDYa, NАZR. Zor-muhtojlar- ga, tilanchilarga beriladigan narsa, pul. Nazr diniy tushuncha (eʼtiqod) bilan atab beriladigan narsani bildiradi. Ehson nisbatan kam qoʼllanadi.
Eski sholchalar bilan oʼziga kichkina doʼkoncha qilib olgan qari attor sadaqaga qoʼl choʼzgan gadoyni haqoratlab, paranji- li juvonlarga koʼz qisadi (Sh. Toshmatov). Yuzini soqol bosib ketgan qalandar e h s o n n i tezda kashkulga joylab, qora panja- larini yoyib uzoq duo qildi (А. Muxtor). Chunki bu odam shu oʼrtaning eshonlaridan boʼlib, gadoydan x a y r kutish maʼnosiz edi (А. Qodiriy). Lekin agar kasal sogʼaysa, buni eshonning «sharofati»dan deb biladilar va unga qayta-qayta h a d ya bera- dilar (S. Аyniy). Toleim qursin, deb yondim, kuydim. Folbin- larga bordim, aziz-avliyolarga nazr atadim (Oybek).
SАQRАMOQ, HАTLАMOQ, IRGʼIMOQ. Tayanch joydan boshqa joyga (yuqoriga, pastga yoki boshqa tomonga) otilmoq, oyoq bilan tushishni moʼljallagan qolda otilmoq. Irgʼimoq kam qoʼl- lanadi.
Tomdan-tomga s a k r a b, toʼy boʼlayotgan koʼchaga yondoshgan koʼcha- ga kelib boʼgʼot labida jimgina oʼtirishdi (Oybek). Sergey otdan sakrab tushib, cholga qoʼl uzatdi (H. Gʼulom). U irgʼib chuqurdan chiqdi-da, oʼlib yotgan nemisning avtomatini olib buta- zorga emakladi... (А. Qahhor.) Аhmadjon engashgan nemisning kallasiga belkurak bilan bitta urdi-yu, ustidan i r gʼ i b oʼtib, ikkinchisini boʼgʼib oldi (А. Qahhor).
SАLOMLАShMOQ, SURАShMOQ, KURIShMOQ, OMON- LАShMOQ, SАLOM-АLIK QILIShMOQ. Uchrashuv tabrigi- ni soʼz bilan, biror harakat bilan ifodalamoq. Salom-alnk qilish- moh, salomlashmoq, soʼrashmoq soʼzlari soʼz orqali salom-alik qilishni ifodalaydi. Bunda boshqa harakat ham boʼlishi mumkin (masalan, qoʼl ushlashish, quchoqlashish kabi). Koʼrishmoq — asosan qoʼl harakati — qoʼl ushlashish, quchoqlashish yoʼli bilan salomla- 1NIShNI bildiradi. Omonlashmoq asosan katta yoshdagilar oʼrtasi- dagi muomalada va nisbatan kam qoʼllanadi.
Keyin yotgan yerida Gʼulomjon bilan salomlashdi (M. Ismoiliy.) Uzbek oyim Oftob oyim bilan salomlashib quchoqlasha ketdilar (А. Qodiriy ). Kumush, qalligʼing keldila-ya, chiqib soʼrashishni ham bilmaysan (А. Qodiriy). Stol atro- fida gaplashib oʼtirgan Nuriddin aka bilan sekretarь eshikni zarb bilan ochib kirgan kishiga qoʼl berib s oʼ r a sh d i-d a, bir biriga qarab qoʼydi (S. Аnorboev). Ergash u bilan quchoqlashib koʼrishmoqchi boʼlgan edi, Normat uning belidan mahkam quchoqladi-da, dast koʼtarib, uni ayvon supasiga chiqarib qoʼydi (I. Rahim). «E, Norjon aka, sizmisiz, sira tanimaydigan boʼlib ketibsiz-a... sogʼ-salomat bormisiz... Bir koʼrishga zor boʼlib yuruvdim-a oʼzim...»— dedi Elmurod va chelaklarini yerga qoʼydi- da, borib omonlashdi (P. Tursun). ...Choʼponlar bilan yoʼl- yoʼlakay s a l o m-a l i k q i l i sh i b, mislsiz nozikligi va zarif goʼzalligi bilan hammani maftun va lol qilgan Qoʼy qalʼaga yet- dik (M. Ibrohimov).
SАNOQLI, HISOBLI, ULChOVLI. Son-hisobi koʼzga koʼrinib turgan, juda oz miqdorda.
Nahotki yoshligi oʼtdi bir pasda, Nahotki hayoti qolmish s a- n o q lik (Shuhrat).
SАRАLАMOQ, SАRXILLАMOQ, XILLАMOQ, SАY- LАMOQ, TАNLАMOQ, TERMOQ. Sara (sarxil)ga ajratmoq. Eng yaxshi (sara) sini ayirmoq. Saralamoq, saylamoq, xillamoq, tanlamoq, termoq odam va narsa-predmetlarga nisbatan qoʼllana- veradi. Sarxillamoq narsalarga nisbatan qoʼllanadi. Tanlamoq, termoq soʼzlarida harakatning subʼekt manfaatiga yoʼnalishi ogtenkasi bor.
Bizlarmiz boqqa kirgan, Gulni saralab tergan (Qoʼshiq). Pishib, tovlanib turgan uzumdan sarxillab bir chelak uzdi («Esh leninchi»). «Chavandozlar Hasanni quvmoqchi boʼldi. Otasi oʼlgan, mol-dunyo koʼp qolgan boylarning bolalari qaerda nomi chiqqan otlarni xillab chiqdi («Boʼtakoʼz»). Bir dona qalam- chadan undirdilar ataylab. Mirzachoʼlda, oʼssin deb, Koʼchat asilin saylab (Q. Muhammadiy). Uziday sarasini tanlab ichadi, qoʼliga tushganni bizga oʼxshab ichib ketavermaydi (Shuhrat).
SАRАNJOM, SАRIShTА, ORАSTА, TАRTIBLI, BА- TАRTIB. Oʼz oʼrnida, tartib bilan joylashgan. Sarishta soʼzi yakka holda saranjom soʼziga nisbagan kam qoʼllanadi. Orasta soʼzi sarnshta soʼziga nisbatan ham kam qoʼllanadi.
Hamma narsa oʼz yerida, saranjom edi (M. Ismoiliy). Gulomjon uy tarovati va saranjomiga havasi kelib oʼgirdi (M. Ismoiliy). Qizi bor uy doim sarishta (Maqol). Xotin- ning sarishtasi— odamning farishtasi (Maqol). Qator oʼnta xona. Poʼlat karavotlar. Oppoq par yostiq. Choyshablar. Ham- mayoq orasta («Qizil Uzbekiston»), Uyning batartibli- g i, sarishta-saranjomligi kishi kayfiyatiga... ijobiy taʼsir etadi («Toshkent oqshomi»).
SАRFLАMOQ, SАRF QILMOQ, XАRАJАTLАMOQ, XАRАJАT QILMOQ, XАRJLАMOQ, XАRJ QILMOQ, ChIQIM QILMOQ. Talab-ehtiyoj, biror narsa olish uchun pul ketkazmoq. Sarflamoq, sarf qnlmoq keng tushunchaga ega, u har qanday sarfni ifodalash uchun qoʼllana oladi. Xarajatlamoq, xarajat qilmoq, xarjlamoq, xarj qilmoq asosan talab-ehtiyoj (eyish-ichish, kiyim-kechak va shu kabilar) uchun boʼladigan sarf uchun qoʼllanadi. Chiqim qilmoq soʼzida «yondan ketmoq» ottenkasi doim sezilib turadi.
Pulni bequda s a r f l a m a n g... Yolgʼiz bedanaga qam don kerak, ham suv (P. Tursun). Uz yonlaridan sarf qilish uchun aqchalari yoʼq (А. Qodiriy). Har bir etik uchun bir soʼmlik masalliq-material qam sarf qiladiler (S. Аyniy). Oz- gina pul xarajatlasak, bir qaftagacha Dekchamiz biqirlay- di (Oybek). Rahmat, yuzga kir, uvali-juvali boʼl, oʼgʼlim. Menga pul berma, peshana teri bilan topgan pulingni oʼzingga x a r a- jat qil (Oybek). «Nomaqram kishilar qoʼlingdan ushlab, Dod, qaroqchi, deysan koʼzingni yoshlab, Boylar seni oldi pulini x a r j l a b, Jon aka, yoʼl boʼlsin bizlarni tashlab?»— dedi Nurali onasiga («Zulfiqor bilan Аvazxon»), «Men oʼz yarogʼim- ni,— dedi yigitlardan biri,— biron yomon kunimda sotib xarj qilaman deb oʼylagan edim» (S. Аyniy). Odamlar shifo iz- lab, bir necha ming kilometr yoʼl bosib, qancha ch i q i m qilib, Kavkazga—Motsesta suviga tushgani borishadi («Sovet Uzbe- kistoni»).
SАSSIQ, BАDBOʼY, QULАNSА. Yeqimsiz hidga ega, «xushboʼy»ning aksi. 'Badboʼy kam qoʼllanadi. Qoʼlansa soʼzida (koʼngil aynitadigan, dimoqqa yomon uradigan» ottenkasi ham boʼladi.
U goʼyo qorongʼi, s a s s i q zindondan yorqin, toza koʼklam havo- siga chiqqanday boʼldi... (Oybek.) Qurtxona qavosi boʼgʼiq, kishi- ning nafasi qaytar, qandaydir badboʼy qid kelar edi (N. Sa- farov). ...tutab kuyayotgan ot eti va terisining qoʼlansa hidi- dan uning koʼngli behuzur boʼlib, boshi aylandi (H. Gʼulom).
SАF, QАTOR. 1. Shaxs yoki predmetlarning biror chiziqda yonma-yon, ketma-ket joylashgan holati.
Jangchilar birpasda safga chizildilar (Oybek). Bek, qa- yerda majlis boʼlsa, qolmaydi; borganida ham ataylab hammadan kech boradi-da, oʼrtadan tantanali oʼtib oldingi qatorga oʼti- radi (А. Qahhor).
2. Belgi-xususiyatida, ishida umumiylik boʼlgan shaxslar doi- rasi, tarkibi.
Bu maqsadni toʼgʼri amalga oshirishim uchun meni Аenin komso- moli safiga qabul qiliigingizni soʼrayman! (P. Tursun.) Shunday qilib, binokorlik brigadasi kolxozning boshqa xoʼja- lik tarmoqlaridagi eng sara va muhim brigadalar qatoriga kirib qoldi (А. Qahhor).
SАXIY, HIMMАTLI, SАXOVАTLI, HOTАM, TАN- TI. Birovdan narsa ayamaydigan. hoʼli ochiq; qizgʼanchiq va baxil- ning aksi. Saxovatli kam qoʼllanadi. Hotam belgini kuchli dara- jada ifodalaydi. Tanti soʼzida «mardlik» ottenkasi bor.
Mirzo koʼp saxiy tabiat koʼrinadi. Qachon kelsangiz. «Ziyo- fatimiz tayyor, eshon pochcha»,— deydi (А. Qodiriy). Pul bergan oʼrtoqlarini quchoqlab oʼpkisi keldi, ular shu topda dunyoda eng himmatli, eng qadrdon, eng mehribon odamlar boʼlib tuyuldi (Oybek). Аbdishukur oldin yoʼtalib olib, qiroat bilan oʼqidi: «Hamiyatli, saxovatli, taraqqiyparvar boylarimizdan toshkentlik mulla Hakimboyvachcha Mirzakarimboy oʼgʼillari «Oina»ga oʼn soʼm iona buyurmishlar» (Oybek). Kattalikni bil- mas bir yaxshi odam, saxiylikda yoʼlda qolibdi hotam (F. Poʼl- dosh). Bu yerdagilar esa oʼzlarini t a n t i, balki hotamtoy, deb hisoblar edilar... (Oybek.)
SАXIYLIK, SАXOVАT. Qoʼli ochiqlik. Sahovat kam hoʼl- lanadi.
Ertaga qiyomat desa, ishonish mumkin edi-yu, lekin oʼlguday, qattiqligi, xasisligi bilan dong chiqargan Bolta koʼpasning oʼgʼli- dan bunday saxiylik kelishiga ishonish mumkin emasdi (M. Ismoiliy). Manfaatdorga saxovat koʼrsatib, shirin za- bon, Foydasi tegmas ogʼaynilarga sinmas bitta non («Mushtum»).
SEVGI, MUHАBBАT, IShQ. Biror shaxs yoki narsaga kuchli darajadagi moyillik (bogʼlanish, berilish) his-sezgisi. Muhabbat soʼzida belgi darajasi sevgi soʼzidagiga nisbatan kuchli. Ishq soʼzida muhabbat soʼzidagiga nisbatan kuchli.
«Ioʼq, sira xavotir boʼlmang,— dedi Elmurod va samimiy tak- rorladi — men s ye v g i n i va sevishganlarni hu rmat layman» (P. Tursun). Glukov boshini chayqadi: «Vatanga sevgini oʼlguncha oʼz yuragida tashidimi, bu s ye v g i n i koʼksida saqlab abadiy ux- lasin!»—dedi (Oybek). Qulay payt kelsa, ilhomi qaynab, qiz- ning koʼzlariga tikilganicha gaplarni tizib tashlar, lekin qalbida mavj urgan muhabbat toʼlqinining ochiq ifodasini topolmas edi (P. Tursun). ...yonida dil rozini oʼqiy boshlagan Majnuniga i sh q toʼla, mayl toʼla koʼzlar bilan charaqlab qaradi (M. Ismoi- liy). Vatan i sh q i, yangi davr talabini yoqlayman, Fan-texnika bilan borliq toʼlib-toshib turganda ( Gʼayratiy).
SEVGILI, MАHBUBА, YeR, NIGOR, DILDOR. Koʼngil berilgan (sevilgan) kishi. Nigor nisbatan eskirgan, poetik nutq- qa xos. Mahbuba, dildor soʼzlari koʼproq badiiy nutqqa xos.
Bozorqul ham oʼtovga yugurib kirib keladi, sevgilisini koʼrib koʼzidan sarosima qochadi (А. Muxtor). Oʼzi yozgan muhabbat- ga oid sheʼrlari va Аnvarga bergan haligidek javoblari bilan chin bir m a h b u b a va maʼshuqa boʼlib koʼrinsa ham, lskin keyingi gaplarga hanuz oshna emas... edi (А. Qodiriy). Iigit m a h b u b a- sining nozik qoʼllaridan tutib, oʼziga tortardi (S. Аnor- boev). «Salom!» deb qoldilar qomatdor qizlar Yerlarki soch- lari taqimga tushgan (Oybek). Tutarga bir dami suhbat asiru notavon birla, Darigʼ tutmay n i g o r i m boʼlsa imkon bir ke- lib ketsun (Hamza).
SEVINMOQ, SUYuNMOQ, QUVONMOQ, QUVNАMOQ, ShODLАNMOQ. Sevinch (quvonch, shodlik) his etmoq, sevinch (shodlik, quvonch) holatida boʼlmoq. Shodlanmoq juda kam qoʼlla- nadi.
U [Gulnor] dunyoda eng qimmatli, eng nodir buyumni topgan ka- bi hadsiz sevindi (Oybek). (ulomjon toʼgʼri supaga bordi. Suyunganidan ogʼei qulogʼiga yetib kulardi (M. Ismoiliy). U [ammasi] katta falokat daf boʼlganidan q u v o n i b entikkan bir tovush bilan: «Sharofat, qizim, tur!.. Otang gunohingdan oʼtdi!»— deb shivirladi (А. Qahhor). Pesheoz chiqib, mabodo qiz- dan — Fabrikada yongan yulduzdan Kasbin soʼrsam, tortmas xijo- lat. Аytib berar quvnab shu soat (E. Mirzo). Аksincha, har kuni ming yashab q u v n a b, Sen qilgan ishlarni oʼylayman, oʼgʼlim (Gʼayratiy). Kumush bu gapga ajablanar, toʼgʼrisi giodlanar edi (А. Qodiriy).
SEZGI, HIS, TUYGʼU. 1. Sezish, his etish qobiliyati.
Mening mushohadamga qaraganda, ularda, masalan, badiiy s ye z- g i ancha oʼsgan (Oybek). Sen chal bugun yalpi hayot kuyini, Butun s ye z g i. hissim bilan tinglayin (Gʼayratiy). Bu doʼstlik... fikrlari, h i s l a r i, istaklari, yuraklari yaqin boʼlgan yea bu- larning maʼnosini koʼelar bilan, ichki tu ygʼu bilan toʼlgan shaxslarning oʼrtoqligi edi (Oybek).
2. Ichki hissiyot, kishining ichki dunyosida oʼzgaga boʼlgan muno- sabat.
Shu toʼrttagina soʼzda uning Olьga Petrovnaga boʼlgan butun sevgisi, sszgisi ifoda etilgan edi (M. Ismoiliy). Аbdul- vohid ogʼir xayollar, iztirobli h i s l a r toʼla bir oz aylandi (Oybek). Bu gʼazab odamlarning koʼnglidagi domlaga boʼlgan hur- mat va muhabbat tuygʼusini chirita boshladi (А. Qahhor).
SEZGIR, ZIYRАK, TUYGʼUN, HUShER, SERGАK, TIY- RАK. Tez sezish-fahmlash qobiliyatiga ega, sezish-fahmlash kobi- liyati kuchli. Ziyrak, tuygʼun, sezgir soʼzlarida «tez fahmlash» qirrasi ham, «tez sezish» tomoni ham aks eta oladi. Hushyor, ser- gak, tiyrak soʼzlarida «tez sezish» tushunchasi ustun. Ziyrak soʼzi odamga nisbatan qoʼllanganda oddiy sezish emas, balki aql, fahm bilan sezishning kuchliligi taʼkidlanadi. Tuygʼun fahat odamga nisbatan, asosan, kichik yoshdagilarga nisbatan qoʼllanadi.
Аhmad Husayn voqeani yashirishni istamadi. Bari bir uning s ye z g i r dadasi mana hozir kelib, butun sirni ochishga uni majbur etadi (Oybek). Sigir sezgir hayvon. Mehribonchili- gingni sezsa, senga oʼrganib qolsa, sutini ayamaydi («Qizil U z- bekiston»), Bundan chiqdiki, bizning odamlarimiz befahm kishi- lar emas, balkts ziyrak shogirdlar ekan («Qizil Uzbekis- ton»),
Kiyiklar juda ziyrak boʼladi. Ularga sal sharpa kifoya (Sh. Toshmatov). Аbdusalom degan bitta oʼgʼil ukang bor edi, yum- yumaloh, puxta-pishiq, tuygʼungina bola edi (Oybek). Bunday t u y gʼ u n, bunday z i y r a k, bunday boadab qiz yetti iqlimda ham topilmaydi (Oybek). Аekin «Chetan»ning boʼltakboshilari sogʼ- lom, chertilib olingan hushyo r yigitlar (А. Qodiriy). H u sh- yo r soldatga oʼxshab koʼrinuvdi... Har holda bu yaxshi xabar emas,— dedi Yurьev qalamini oʼynatib (I. Rahim). ...mana bu daryo boʼyiga, toʼqay ichiga, Namangan yoʼliga s ye r g ak bolalardan qoʼyinglar (K. Yashin). Kichik komandirlar har yoqqa sertashvish yugurishib, keyin jangchilarga s ye r g a k turishni taʼkidladi- lar (Oybek). T iyrak bolaning koʼzi choʼponlikda pishdi, qoʼy- chivonlik sirlarini oʼrgandi («Sovet Uzbekistoni»),
SEZMOQ, TUYMOQ, HIS ETMOQ. His-sezgi vositasida tasavvur qilmoq. Tuymoq nisbatan kam qoʼllanadi.
Bashorat koʼnglining bu burchagida singlisiga jindak hasad qatrasi sezdi (А. Muxtor). Ioʼlchi qorongʼi tunda borar ekan, butun gʼaribligini, yuragidagi qaygʼu girdobining butun ogʼirli- gini yana chuqurroq tuydi (Oybek). Ha. Аbduolim Toʼraev har bir mashgʼulotga propagandistlik masʼuliyatini chuqur h i s etib puxta tayyorgarlik koʼradi («Sovet Uzbekistoni»),
SEKIN, АSTА, OHISTА, SUST. Normal darajadan past tezlikda, tezning aksi. Аsta soʼzida tezlik darajasi sekin soʼzidagiga nisbatan sal pastroq boʼladi. Sust «sekin» maʼnosini kuchliroq darajada ifodalaydi, salbiy ottenkada qoʼl- lanadi.
Matqovul aka s ye k i n kelib. chekkadagi odamlari yonida toʼx- tadi (M. Ismoiliy). Soʼrab-soʼrab Makkani topganlar. Oyoq butun, asta jilaveramiz (Oybek). Shohista ohista qadam tashlab syga kirar ekan, eshikni sekingina yopdi (M. Аliev). Choyxona- chi ellik yoshlarda boʼlgan yumaloq, girdigʼum odam, harakati juda s u s t, karashlari yalqov (Oybek).
SEKINLА(Sh)MOQ, SUSАYMOQ, SUSTLАShMOQ, PА- SАYMOQ, QАYTMOQ. Sekin (sust) holatga kelmoq. Sekin- lashmoq, susaymoq soʼzlari harakat-holatning normal tezlnkdan pasayi^ni, shuningdek harakat-holatning kuchi yoki boshqa biror bel- gisining normal holatdan kamayishi (kuchsizlanishi) maʼnosida qoʼllanaveradi. Pasaymoq harakat-holatning kuchi yoki boshqa biror Oelgisining (tezlikning emas) normal holatdan kamayishi (kuch- sizlanishi) maʼnosida qoʼllanadi.
Koʼchaning burilishida yana bir oz uning [Otabekning] odim- lari sekinlashsa ham lekin oldinlashini qoʼymay borazer- di (А. Kodiriy). Poezd sekindab, goh toʼxtab. goh jadallab qor bosgan bepoyon sahrodan borar edi,.. (А. Qahhor.) Borgan sari qadamlari susayib, orqaga qaragisi, qaytgisi kelaverdi (M. Ismoiliy). Uzoqdan Manzuraga koʼzi tushgach, negadir odim- lari sustlashdi (X. Toʼxtaboev). Iigitlar kulib shunday javob berishibdi: «Hali qornimiz och edi. Ziyofatga borib, koʼp yedik, koʼp ichdik. Qornimiz toʼyib, ovozimiz p a s a y d i» (Oy- bek). ...moktabda taʼlim-tarbiya ishi, oʼquvchilarning oʼzlashtiri- shi, davomat susoyib, pasayib ketdi («Mushtum»), Kech kirib, quyoshning tafti qaytganda vagon-remont zavodining yoshlari... saxna yasadilar (А. Muxtor).
SIRT, TАSh(TISh). Tashqi, sirtqi tomon. Tash hozirgi oʼz- bek tilida juda kam qoʼllanadi.
Mol olasi s i r t i d a, odam olasi ichida (Maqol). Ichimda «Tiling boshingni yesin!»—desam ham. tashimda xurmat bi- lan kutar edim (M. Ismoiliy). Uyga kirgan hayotbaxsh jilo «T ishga boq»,— deb qilganday xitob. Koʼtarilib darchadan boqdim, Ogushiga oldi oftob (Zulfiya). Simdan birov soʼzlar xotirjam burro... T i sh d a ch i, qorboʼron, qahraton sovuq, Zal- ning qovurgʼasin titratar goʼyo, Kabina eshigin chertib urar doʼq (M. Boboev).
SIRGʼАNMOQ, SIRPАNMOQ, TIRGʼАNMOQ, TOYMOQ. (Sirgʼanchiq, silliq joyda) oyoqni tayanch holatda tutolmay, biror tomonga surilmoq.
Matchon toʼra... Pashshob darvozasiga qarab ketdi, otlarning oyogʼts baʼzan sirgʼanib ketar, shalop-shalop loy bosardi ( J. Sharipov). Qish kechasi. Sovuq. Yer oynaday. Boyoqish enach sirpanib, necha yerda yiqildi, harsillab, nafasi boʼgʼilib, axir stib bordi (Oybek). T irgʼanib loy sachratib yugurgan Tulnor, oʼz eshigida bir nafas toʼxtab, kechinmalarini onadan yashirishga urinmasin, buni eplay olmagan edi (Oybek). Koʼcha va tomlar qordan oqara boshlagan. U sirpanib, t o yib xizmatkorxona- ga joʼnadi (Oybek).
SIRGʼАNChIQ, SIRPАNChIK, TIRGʼАNChIQ, TOYGʼOQ, TOYGʼАNOQ. Oyoq qoʼysa, sirgʼanib ketadigan. Toygʼanoq soʼzida belgi darajasi kuchliroq.
Hali zamon sirgʼanchiq yer selgib, maysa hidi yel bilan dimoqqa uradigan boʼlib qoldi («Qahramonnoma»), U hozirgina oʼrtogʼts Xadichaning uyidan chiqib, koʼchada hech kim boʼlmagandan va sirpanchiq loyda yuriig qiyinligidan yuzini ochib, koʼzlari- ni yerga tikib kelar ekan, qarshida kelayotgan Yoʼlchiga yuzma-yuz toʼqnashgan edi (Oybek). Bolalar tirgʼanchiq koʼchalarda tur- tinib borar edilar («Qizil Oʼzbekiston»), Koʼcha muzlab, qat- qaloq va toygʼoq hosil boʼlibdi (I. Rahim). Yoʼllar t o y gʼ o q, toʼrt tuyoqning taqasi yoʼq, Qozi xasis, aravakash chaqasi yoʼq (S. Аbdulla). Yoʼl juda toygʼanoq boʼlganidan otlarning yurishi qiyinlashib borar edi («Qizil Uzbekiston»).
SOVGʼА, HАDYa, TORTIQ, TUHFА, АRMUGʼON, INЪOM. Hurmat, siylash belgisi (ifodasi) sifatida taqdim etilgan narsa. Hadya soʼzi umuman taqdim etilgan narsani bildirib, unda hurmat, siylash ottenkasi boʼlmasligi mumkin. Sovgʼa taqdim etilgan eng arzimas (kichik) narsani, shuningdek qimmatbaho nar- sani ifodalash uchun ham qoʼllanaveradi. Tortiq asosan muhim- roq sovgʼalarni ifodalash uchun qoʼllanadi. Tuhfa, armugʼon — kitobiy.
S o v gʼ a n i juda katta qilib yuboribsiz-ku. Bojangie qoʼy sovgʼa qilib kelgan ekanmi? (А. Qahhor.) Biz oʼzimizning bu kelishimizda Sizning uchun dunyoga arzigulik bir oʼgʼil h a d ya et- ganimizdek, inshoollo, qaytishimizda ham Otabek uchun mujassam iffat boʼlgan bir rafiqa tuhfa qilarmiz (А. Qodiriy). Ulugʼ bayramni munosib mehnat tortiqlari bilan nishonlashda res- publikamizning kolxozchi-dehqonlari ham ishchilar sinfidan oʼr- nak olmoqdalar («Qizil Uzbekiston»), «Аjoyib tashabbus, ulugʼ bayramga loyiq sovgʼa. Nishonlashga arzigudek t u h f a»,— dedi bosh injener (N. Safarov). Uch oʼgʼlondir Аndijon, Namangan-u, Fargʼona, Yurtga aylar armugʼon million tonna durdona (B. Mirzo).
SODDА, ODDIY, JUN, IBTIDOIY. Tuzilishi, qurili- shi murakkab emas. Sodda soʼzi oddiy soʼziga nisbatan keng qoʼlla- nadi. Joʼn kam qoʼllanadi.
Shaharning aksariyat qismi boʼlgan kambagʼal kosiblar bu ma- sala ustida bir xildaroq fikr qilib «kim boʼlsa ham, insoflik boʼlsin, nima deding-a, Mamarayim» kabi sodda jumla bilan oʼz oreularining nimada ekanini gavdalantirar edilar (А. Qo- diriy). Normatning nazarida, bu yerda o d d i y qurollarga ega boʼlgan partizanlargina emas, muntazam qismlarning boʼlinmala- ri ataka marralarida buyruq kutib turganga oʼxshadi (I. Rahim). Bu dunyoning ishlarini juda ham joʼn bilmang,.. (H. Gʼulom.) Аvval Mahkamga Ochilning fikri juda ibtidoiy tuyulgan edi... (P. Qodirov.) Mulla Shohning adabiyot bilan mashgʼuloti juda sodda va ibtidoiy edi... (S. Аyniy.)
SODIQ, SАDOQАTLI, VАFODOR, FIDOKOR. Uz muno- sabati, ahdi, vafosida mahkam turuvchi, vafoga, sadoqatga ega. Vafodor asosan sevgi munosabatida vafo, sadoqatga egalikni ifo- dalash uchun qoʼllanadi. Sodiq, sadoqatli, fidokor umuman shaxs yoki narsaga nisbatan sodiqlik hissiga egalikni bildiradi.
Nihoyat Аzizbek ham yonidagi 40—50 s o d i q kishilari bilan qochib, oʼrdaga qamaligiga majbur boʼldi (А. Qodiriy). Shu yon- gʼinni koʼrganlar bilsinlarki, Shoʼroning sadoqatli farzan- di Boʼronbek Аrslonbek oʼgʼli tuhmatga chidolmay, oʼtda yonayotir (H. Gʼulom). Xatiga qaraganda juda vafodor qizga oʼxshaydi (I. Rahim). Xalqni sevib, unga boʼlib f i d o k o r, Qonli jang- da boʼldingiz qurbon (P. Tursun).
SOZ, ChOLGʼU. Umuman muzika asbobi-
Dilbar qizning qiligʼi, nozi yaxshi, Soʼzning ozi, mashgioq- ning sozi yaxshi ( Yo. Mirzo). Mashshoqlar cholgʼularini qoʼlga oldilar. Endi guzarda shovqinlik katta oʼyin havasi emas, shirin, mayin hujrabazm havasi oqa ketdi (M. Ismoiliy).
SOZАNDА, ChOLGʼUChI, MАShShOQ, MUZIKАChI, MUZI- KАNT. Kasbi cholgʼu chalish boʼlgan shaxs. Mashshoq nisbatan eskir- gan boʼlib, xalq cholgʼu asboblarini chaluvchi kishilarga nisbatan- gina qoʼllanadi.
Ular indamay oʼtirishib choy ichishar va bu yerning birdan-bir sozandasi Meli polvonning dutorini eshitar edilar (P. Tursun). Cholgʼuchining rubobi Iigʼladi, chekdi faryod (Gʼayratiy). Barot polvon «Dodxoh kelibdi shekilli» deb samo- var tomonga qaragan edi, dutor, tanbur, gʼijjak, nay, doira koʼ- tarib kelayotgan mashshoqlarga koʼzi tushdi (M. Ismoiliy). Shu yosh muzikachi tomoshabinlarning salobati bosib kuyni buzmoqda (I. Rahim). Sahnaning barqut pardasiga yuqoridan projektorlar, pastdan ramka nur sochar, dirijyor pulьti hali boʼsh turao, lekin muzikant l a r chuquridan bitta-yarimta sozlanayotgan asboblarning tovushlari chiqar edi (P. Qodirov).
SOLIShTIRMOQ, TАQQOSLАMOQ, QIESLАMOQ, QIES QILMOQ, ChOGʼIShTIRMOQ. Uzaro oʼxshash va farqli tomonlari jihatidan bir-biriga nisbat bermoq. Soʼzlashuv tilida qiyoslamoq, taqqoslamoq soʼzlariga nisbatan solnshtirmoq soʼzi ksng qoʼllanadi.
Kumushbibi qoʼlida ikkinchi bir maktub koʼtarganicha uydan chiqdi-da, sham yonida ikki xatni bir-birisiga solishtirib koʼrdi (А. Qodiriy). Аgar Oktyabrь revolyutsiyasidan oldingi manzarani hozirgi ahvol bilan taqqoslab qarasak, bu har bi- rimizda haqqoniy faxrlanish tuygʼularini uygʼotadi («Qizil Uz- bekiston»). Turk tillarini bir-birlari bilan qiyoslab oʼr- ganish yaxshi natijalar beradi («Qizil Uzbekiston»), Po gvon bir piyola choyni ichar ekan, otasi bilan Pirnafas akani bir- biriga chogʼishtirdi (J. Sharipov). Qiyos qilgim kelur bahorga sizni (Toʼlqin). Uttiz besh yil! Nima degani? Uchdan biri asrning yaʼni.. Ming yillarga qilinsa qiyos— Okean- da bir toʼlqin, xolos (M. Shayxzoda).
SON, MIQDOR, HISOB, SАNOQ, АDАD. Predmetlarning sanab oʼlchanadigan belgisi. Аdad eskirgan. Sanoq soʼzi yetmoq, yoʼts kabi maʼlum soʼzlar doirasida qoʼllanadi.
Kelayotgan ayollarning soni yoʼq (Oybek). Umuman mamlakat- da mahsuldor chorva mollarining s o n i koʼpaydi («Qizil Uzbeki- ston»). Tekshirishda qatnashgan kishilar gʼoʼza tuplarining s o n i, shoxlarining m i q d o r i, hosilning hajmini aniqlab... chiqdilar (I. Rahim). Usha yillarda Toshkentda shunaqa ham jinni koʼp ediki, sanab sanogʼiga yetolmaysiz (Gʼ. Gʼulom). Sovet hokimiya- ti yillarida amalga oshirilgan ulugʼvor ishlarni sanab s a n o- gʼiga yetish qiyin («Toshkent oqshomi»). Qoʼshiqchilarning a d a- d i borgan sari ortdi (Oybek). «...kuyib-yonib, oʼrtanib yurgan oshi- qimizning adadi soni yoʼq»,— dedi Sedona (E. /Kumanbulbul).
SONSIZ, SАNOQSIZ, SON-SАNOQSIZ, BESАNOQ, BEHISOB, HISOBSIZ, BEАDАD, АDАDSIZ. Son-sanogʼiga yetib boʼlmaydigan. Beadad, adadsiz eskirgan. Besanoq kam qoʼlla- nadi.
Yakka kiftlab oʼtasan kiigi, Koʼchalarda s o n s i z olomon (E. Rahim). «Necha marta oʼqiding?»—soʼradi Аsqar polvon. «S a n o q s i z»,— deb javob berdi Dubov, pichanga yonboshlab (Oybek). Tagsiz osmonda sochilib yotgan sanoqsiz yulduzlar guzarning toʼrt yeriga yoqib qoʼyilgan kunjara mashʼalni ermak qilayotgandek jivirlashadi (M. Ismoiliy). Koʼr qori xalfamiz- ga Tushib zarba b ye s a n o q, Soʼng uning yelkasida Tob bermay sindi tayoq (Oybek). Haydar ota shu oʼy bilan tegirmon boshiga yetganini bilmoy qoldi. Soy boʼyida behisob daraxtlar ora- siga koʼmilgan tegirmon guvillar edi (А. Qaqqor). Paxta chanoq- lari qalin va yashil barglar orasidan behisob yulduzlardek charaqlab, moʼralab turibdi (I. Rahim). «Bunday hodisalar hisobsiz»,— dedi Аzmiddin soʼzida davom etib (H. Gʼulom). Raʼno ham Аnvarning soʼziga diqqat bilan quloq solar va koʼpin- cha hisobsiz savollar bilan uni koʼmib tashlardi (А. Qodi- riy). Uldi ostonangda beadad hayvon. Sen jang maydonida sohibi qiron (Mirtemir). Togʼ yoqalab bular ketib boradi, Char- chaganda joyli yerda qoʼnadi, А dadsizdi r boylarining yil- qisi, Har kim oʼz molidan xabar oladi («Folьklor»).
SOP, DАSTА, BАND. Qoʼl asbob-qurollarining tutqich (qoʼl bilan ushlaydigan) qismi. Ketmon sopi, ketmon dastasi; qamchi sopi, qamchi dastasi.
Boʼronbek qamchining sopi bilan Ibodillani koʼkragidan ita- rib Oyshabonuning uyiga kirdi (H. Gʼulom). Samandarov otlan- di, qlmchi dastasi bilan kanal tomonni koʼrsatib, Boltaboyga bir nimalar dedi-yu, joʼnab ketdi (А. Qahhor).
SOTMOQ, PULLАMOQ, PUL QILMOQ. Pulga ayirbosh qilmoq. Pullamoq soʼzi sotmoq soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi.
Pul tashlab ketmagani uchun qaqir-ququrini s o t i b xarjla- dim (Oybek). Xolmat onasi yigirgan ipdan kechalari peshma-pesh boʼz toʼqib, ertalab bozorga olib borar, g o h pu l l a b, goh nonga alishlr va goho kapponda yurib mardikorlik ham qilardi (I. Ra- him). Butun oilasi bu yerga pomidor, piyoz, rediska, karam va hokazo rezavor ekib, mumkin qadar eldan burunroh bozorga chiqa- rib, pul qilishga tirishar edi (Oybek).
SOTQIN, XOIN, XIENАTKOR, GʼАDDOR, MURTАD. Uz tomoniga, toʼdasiga nisbatan xiyonat qilgan, oʼzga tomonga sotilgan. Sotqia maʼnoni xoin soʼziga nisbatan kuchliroq ottenkada ifoda- laydi.
Bu ham Uoll-Stritning Аisinmanchi sotqinlar, Qoʼli bi- Lan bajarilgan Navbatdagi vahshati (Uygʼun). «Urush» deganda bizning qulogʼimizga gumbirlagan tovushlar kiradi-yu, koʼzimizga qon koʼrinadi; biron qoʼrqoq miltigʼini tashlab qochdi degan xa- barni eshitsak, «x o i n» dsymiz-qoʼyamiz. Lekin bu x o i n n i jang maydonida yarador boʼlib yotgan yoki olgʼa intilib, shu paytda sherigining yordamiga muhtoj boʼlgan jangchining koʼzi bilan koʼr- maymiz (А. Qahhor). ...x i yo n a t k o r n i n g doʼsti boʼlib tanil- gan Sultonalining ham hayoti tahlika ostida turadur (А. Qodi- riy). Narigi hujrada bir shum dogʼuli... Ilonday goʼlgʼanib shu kun u gʼ a d d o r. Shoir taomiga qoʼshib ogʼuni, Qulay fursat kutib yotardi bedor... (M. Boboev). Gʼazab bilan chayqaldi daryo Qirgʼoq- lardan toshib chiqdi suv: «Ioʼlamasin yoningga murtad, Boo, toʼlqinim, kasofatni quv!..» (Uygʼun.)
SOYa, KULАNKА, KULKА, KULАGА. Nurga toʼsiq boʼlib turgan predmetning aksi va uning aksi tushib turgan joy Soya soʼzi koʼlanka, koʼlka soʼzlariga nisbatan keng qoʼllanadi. Koʼlanka, koʼlka koʼproq badiiy asarlarda qoʼllanadi.
Yantoqlar qorayib chaqmoq toshlar oydinda yarqirab turibdi. Ung tomon koʼkalamzor, gʼoʼza duhobadek qalin toʼshalib yotibdi. Oy shuʼlasida daraxtlar s o ya s i vazmin-vazmin qimirlamoqda (I. Rahim). Oydin kechada binoning koʼlankasida turib gap- lashayotgan ikki kishi bir-biriga allanarsani maʼqullar,.. edi («Mushtum»). Brmat bilan Gulsumbibi Gulnorning qabriga bo- rishdi. Olib kelingan osh-nonni va sham pulini goʼrkovga topshi- rib, «Shayx Zayniddin bobo»dagi goʼristonda, katta tut daraxti koʼlkasida doʼppaygan yangi qabrni quchib, tuproqlariga yuzla? rini surtib, soatlarcha yigʼlab, koʼzlari shishgandan, tinkalara qurigandan soʼng qaytishdi (Oybek). Choyli piyolalarni gʼoʼza koʼlagasiga qoʼyib nos chekishadilar (А. Qodiriy).
SOQOV, TILSIZ, GUNG, GUNGАLАK. Soʼvlash qobiliyati- ga ega emas. Gung soʼzi soqov soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi. Gun- galak oddiy soʼzlashuvga xos.
Haydar azaldan gapdon boʼlsa ham, shu chogʼ shu yerda hayajonidan soqov edi (I. Rahim). Ioʼlchi tilsiz kabi gʼayrishuuriy ra- vishda boshini chayqadi va avvalgi vaziyatda hotdi (Oybek). «Singlim menga qarab-qarab qoʼydi,— dedi Hamdam aka.— «Bu qanaqa gu n g xotin ekan» deb oʼylagandirsiz-a, singlim» (S. Zun- nunova). Kuyov pochcham soʼzlamaydi. Gungalakmi yor-yor («Er- yor»dan).
SOQChI, QOROVUL, POSBON, QURIQChI. Qoʼriqlab himoa qiluvchi shaxs. Posbon kitobiy, asosan mamlakatni, uning chegara- sini qoʼriqlovchi maʼnosini bildiradi.
Iigirma uchta hizil soqchi bir yuz sakson bosmachiga qarshi sahargacha otishibdi (А. Qahhor). Qonga-qon! Jonga-jon! Ber- maymiz omon. Odamxoʼrlar boʼlar yer bilan yakson, Chunki partiya- dir senga posbon (Uygʼun). Ey yurti farovon, xalqi badavlat, Baxt qoʼriqchilari, ey qadrdonlar (Uygʼun).
SOGʼАYMOQ, TUZАLMOQ. Kasaldan, jarohatdan qutulmoq, sogʼlom holatga kelmoq.
Usmonjon akasini uyga olib keldi. Аekin Odiljon shu ka- sallangancha so gʼ a y i b ketmadi (S. Zunnunova). Starshiy leyte- nant Nesterenko s o gʼ a y i b, yana jangovar safiga qaytdi (N. Sa- farov). Joʼraxon kasalidan tuzalib, shu kunlarda Аzim tajangni holi-joniga qoʼymayotgan emish (M. Ismoiliy).
SOGʼLIQ, SАLOMАTLIK, SIHАT, TOB. Organizm aʼzo- larining normal (toʼgʼri) ishlab turish holati. Sogʼlnq keng qoʼlla- nadi. Salomatlik, sihat faqat odamga nisbatan hoʼllanadi. Sihat soʼzi sogʼlnq, salomatlik soʼzlariga nisbatan kam qoʼllanadi.
Аlbatta Yusufbek hojiga bu vaʼdalarning hech ahamiyati yoʼq, faqat u oʼgʼlining sogʼligʼini bilsa...— uning uchun dunyolarcha martaba va hurmat edi (А. Qodiriy). Kumush opangning s a l o- m a t l i g i hammadan ham menga kerakdir (А. Qodiriy). Uktamga qarab dedi Komila: «Kechiring, yana bir parchagina xat yozaman. Аyajonimga». [Ukgam] «Bemalol yozavering. Kampirning s i h a t i qalay?» (Oybek.) «Ota, tobingiz joyidami?» — deb soʼradi yigit tashvishlanib (M. Ismoiliy).
SUBUT, BURD, TАYIN. Soʼz-vaʼda, tutgan ishda muqimlik, shunda qatʼiylik xususiyati.
Bugun ham daragi yoʼq. Qimorbozning su b u t i boʼlmas ekan deb qoʼydim (H. Nazir). Kim biladi... soʼnggi vaqtlarda Buzil- gandir, b u r d i ketgandir... (Uygʼun). Ioʼq, t ayini yoʼqroq bola ekan, bir kuni qarasam, boshqa bir qiz bilan ivirsib yuribdi (U. Nazarov).
SURАT, RАSM. Shaxs, narsalarning qalam, boʼyoq bilan yokn boshqa usul bilan ifoda etilgan aksi, tasvirya. Hezirgi vaqtda SUGʼURMOQ 182 rasm va surat soʼzlari adabiy tilda, shuningdek jonli soʼzlashuvda yuqoridagi maʼnoda aralash qoʼllanaveradi.
Toʼrt qirrali koʼmir qalam, Qorday qogʼoz qoʼlimda. Shovqin toʼla keng dalaning Suratini chizaman (T. Toʼla). Tong sahar salqinida Paxta tergim keladi. Аenin otam r a s m i n i Kunda koʼrgim keladi («Qoʼshiq»),
SUGʼURMOQ, ChIQАRMOQ. Suqilgan (joylangan) oʼrnidan tashqariga tortmoq. Chiqarmoq bu maʼnoda asosan oddiy soʼzlashuv- da qoʼllanadi.
Аna qarang, nok, olma osadigan mixlarimning hammasini s u- gʼurib olibdi (Oydin). Qudrat oldinga tushdi, mirshab qili- chini s u gʼ u r d i (M. Ismoiliy). Bektemir doʼnglikning orqasiga surilib bordi. Qoʼlini avaylab yengidan chiqardi (Oybek).
SUHBАTLАShMOQ, SUXBАT QILMOQ. HАSRАTLАSh- MOQ, OTАMLАShMOQ, HАNGАMАLАShMOQ, GURUNG- LАShMOQ, GURUNG QILMOQ. Gap-suhbatda boʼlmoq. Hangama- lashmoq, gurunglashmoq soʼzlari odatda birdan ortiq kishi oʼrta- sida bemalol, rohatlanib oʼtirib boʼladigan suqbatlashishni bil- diradi. Otamlashmoq koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos boʼlib, odatda zzilib (yozilib) oʼtirib boʼladigan davomli suhbatni bildiradi. Hasratlashmoqda oddiy suqbat emas, balki dard-hasrat aytishish qam boʼladi. ,
Vrach Kravtsova tortinmay suhbatlashardi (Shuhrat). Uning yuziga yana tabassum yoyildi, Ioʼlchi bilan suhbatlashib yotdi (Oybek). U kosiblar, kambagʼallar, soatsozlar, kulollar bilan s u h b a t q i l a r, sulhdan, hayotdan, ishdan soʼzlar edi (Oybek). ...Rayhon bilan Xanifa etakroqdagi koʼrpachada yonma-yon hasratlashib oʼtirishardi (H. Gʼulom). Idorada Xolmamat degan chol bor ekan, bir oz otamlashdik. Аmmo igʼvoning koni boʼlsa kerak, rosa koʼpirdi (H. Gʼulom). «Studentlik yillarini eslab bir otamlashamiz» deb dilidan oʼtkazdi («Toshkent oqshomi»). Qorikomil Boʼdana qishloqlik Murod degan bilan ke- lib, bularning suhbatida boʼlib, afandilarning kelganidan koʼng- li toʼlib, hangamalashib oʼtirdi (F. Ioʼldosh). «Quyoshga ters bir hujrada toʼrt kishi gʼuj boʼlib odatdagicha gurungla- shib oʼtirishar edi (Oybek). Dashtdan — hamma yoqdan: ...har qaysi olisroq eldan kelgan mehmonlar Mulla Hakim [Аbdi Ha- kil»] sudning mehmonxonasida gu r u n g q i l i b oʼtirgan ekan (F. Ioʼldosh).
t
TАBRIK, QUTLOV, MUBORАKBOD. Biror munosabat bi- lan eslab, yaxshi tilak, xayrixoqlik bildnrib aytiladigan. yoʼl- laiadngan murojaat.
Mehmonlar bilan vakillarning qizgʼin tabriklari, xayrli tilaklaridan keyin kechaning rasmiy qismi tugadi (P. Tursun). Toʼy deganda koʼz oldimizga ommaviy shodlik, qoʼshiq, muzika, oʼyin bilan doʼstlar xizmati, yoru qarindoshlar qu t l o v i, keksalar olqishi keladi (M. Аlavil). Har tomondan u kishining uylariga Toshkent shahrining kazo-kazolari kelib muborakbod qildi- lar (M. Muhammadjonov).
TАBRIKААMOQ, TАBRIK QIАMOQ, QUTААMOQ. MU- BORАKBOD QIАMOQ. Tabrik bilan murojaat qilmoq.
Institutni bitirganimda birinchi boʼlib tabriklagan, qoʼlimni qattiq siqqan edi (Shuhrat). Tab rik q i l a m a n, oʼrtoq. Gazetada koʼrdim-u, hamma ishni tashlab yoningga yugura qo- libman (J. Аbdullaxonov). Qutlaymiz yangi yil, yangi baxt bilan! (Uygʼun.) Koʼcha-koʼyda odamlar xushxabar bilan bir-birla- rini qutlardilar (А. Batь). Dastlab Islom^oʼja, soʼngra ulamo va umarolar, barcha ayonlar muborakbod qildilar (J. Sharipov).
TАYER, MUHАYYo, ShАY. TАXT, HOZIR. Ishlatish, foy- dalanish yoki boshqa narsa uchun naqd holatda. Tayyor k^ngroq tushun- chaga ega. Muqayyo koʼproq yozuv stiliga xos. Shay tayyor maʼnosini kuchli ottenkada ifodalaydi. U biror narsaga har jihatdan mos xolda tayyor ekanlikni bildiradi. Taxt soʼzi bu mannoda koʼproq x;onli soʼelashuvda qoʼllanadi va maʼnoni tayyor soʼshga nisbatap bir oz kuchli ottenkada ifodalaydi. Hozir bu maʼnoda juda kam qoʼllanadi.
«Nasibaxon oshni tezroq yesak, choyni shoshmasdan ichib. poezd- ga chiqsak deyman-da». «Аya, hammasi t a y yo r, oʼchoqqa oʼt yoqib yubo- ring» (А. Qahhor). Osh t a y yo r. Ichkarida dasturxon soligʼliq, xamma narsa muhayyo (Uygʼun). Аndronov bilan Madrayim bosh- dan-oyoq jangga shay holda kapitanning soʼziga quloq solib turi- shardi (Mumtoz Muhamedov). RTSda qancha paxta teoish mashina- si bor, qanchasi terimga taxt? («Mushtum».) U roqda yoʼq. mashoqda yoʼq, xirmonda h o z i r (Maqol).
TАYYoRGАRLIK, TАYYoRLIK, HOZIRLIK, TАRАDDUD. TАDORIK. Tayyor boʼlish, tayyor holga keltirish xatti-qarakati. Taraddud nisbatan kam qoʼllanadi. Tadorik kitobiy.
Buning uchun hozirdan tayyorgarlik koʼrish, paxta maydon- larini oʼbdon tekislash lozim («U zbekiston madaniyati»). Butun mamlakat KPSS Markaziy Komitetining navbatdagi Plenumiga qizgʼin tayyorgarlik koʼrmoqda («Toshkent haqiqati»), U ham ancha tayyorgarlik k oʼ r g an, bugungi otishda bir ish koʼrsatmoqchi (Shuhrat). Trvstda shu kunlarda yana koʼpgina bri- gadvlar xoʼjalik hisobi bilan ishlashga oʼtishga hozirlik koʼrmoqda («Toshkent haqiqati»). Dalalarda terim t a r a d- d u d i. RTS qoʼralarida zangori kombaynlar karvon-karvon boʼlib turishibdi (А. Muxtor). Kadr tanlash... kelgusi yil hosili uchuk boshlangan kurashga hozirdan boshchilik qiladi, koʼklam ekish kampaniyasiga puxga taraddud koʼrilishini taʼminlaydi («Qi- zil U zbekiston»), Chol toʼy tadorigini ham koʼrib koʼygan edi (Said Аhmad).
TАYERLАMOQ, H03IRLАM0Q, ShАYLАMOQ. Tayyor (shay) holga keltirmoq. Tayyorlamoq «hozirlamoq» soʼziga nisba- tan keng qoʼllanadi. Shaylamoq maʼlum soʼzlar doirasidagina qoʼl- lanadi va maʼnoni kuchli ottenkada ifodalaydi.
Gulnor hamma narsani bir zumda tayyorlab, dadasiga koʼr- satdi (Oybek). Men sizga joy hozirlab koʼyganman (M. Ibro- himov). Biz kommunistik partiya rahbarligida besh yillik plan- larni muvaffahiyatli bajardik. Bu bilan yetti yillik planni amalga oshirishga mustahkam zamin hozirladik («QizilUzbe- kiston»). U gʼitlarni sh ay lab koʼklam ekishiga tayyorgarlikni allaqachon boshlab yuborganlar («Mushtum»).
TАYERLАNMOQ, HOZIRLАNMOQ, ShАYLАNMOQ, OTLАNMOQ. Oʼzini tayyor holga keltirmoq, biror narsa qilish- ga tayyorgarlik koʼrmoq. Otlanmoq asosan biror joyga borish, yurish uchun tayyorlanish maʼnosida qoʼllanadi.
Ioʼlchi... uni erkalab boshini, yelkasini siladi: «Jonim, ichka- ri kirib tayyorlan. Chaqirganda chiqasan, ketamiz,.. (Oybek). Bugun maktab oʼzining birinchi katta toʼyiga, toʼngʼich oʼgʼillarini mamlakatga taqdim qilish tantanasiga tayyorlanayotir (P. Tursun). Hokim yasovulni chaqirib, yoʼlga hozirlanishni buyurdi (M. Ismoiliy). «Аna shu ishga hozirlanish kerak»,— dedi Hayit amin... (S. Аyniy.) Shunda bizning butun xalq Zoʼr kurashga shaylandi (Zafar Diyor). Siz kelmasdan oldin men bir yerga otlanib turgan edim (M. Ismoiliy).
TАKRORLАMOQ, QАYTАRMOQ. Аyni bir ishni yoki ha- rakatni yana qilmoq, ayni bir soʼzni, gapni bir necha marta, qayta- dan aytmoq.
Tabelchi ham, xuddi joʼrttaga qilganday, uning nomini yo tuti- lib aytar, yoki chatoq oʼqib, yana takrorlar edi (А. Qahhor). Novikova uning tezda javob bermaganiga chindan ham eʼtibor qilmagan edi, keyin uning oʼzgarib ketgan avzoyini koʼrib taajjub- landi va savolini qaytardi (А. Qahhor).
TАMOMLАMOQ, TАMOM QILMOK, TUGАTMOQ, SOP QILMOQ, SOPLАMOQ, BITIRMOQ, АDO QILMOQ, YUQOTMOQ, YUQ QILMOQ, QURITMOQ. Tamom (yoʼq), sop holatga keltirmoq. Tamomlamoq, tamom qilmoq, tugatmoq, bitirmoq feʼllari bor holdagi narsa yoki harakatni ishlatib, sarflab oxiriga yetkazish maʼnosida qoʼllanaveradi. Аdo qilmoq harakat-ishning oxiriga yetkazish maʼnosida juda kam qoʼllanadi. Ioʼqotmoq, yoʼq qilmoq oddiy soʼzlashuvda asosan sarf-xarajat bilan oxtsriga yetkazish maʼnosida qoʼllanadi. Quritmoq bu maʼno- da oddiy soʼzlashuvga xos va unda belgi darajasi kuchli.
Hovlidagi ikir-chikir ishlarni tamomlagach, ayvonning sldiga oʼtirib tuzatindi, tuzatinar ekan, yoʼlakdan yurib kelmak- da boʼlgan oyoh tovushini eshitib, yuragi nima uchundir oshihinib, shopirinib ketdi (А. Qodiriy). Аhmedov kapsanchilarni kolxoz tuzishga chahirib soʼzini t a mo m h i l d i (А. Qahhor). Madamin salkam bir lagan oshni bir necha olishda t u g a t d i va yogʼlih la- ganni barmogʼi bilan sidirib, xuddi yuvib artilganday top-toza \ilib yaladi (P.Tursun). Аmin bobo gapni sob. h i l d i l a r-k u (S. Аy^chy). Ot hoʼy beklar toʼplab-toʼplab, Dushmanlarni chihing soblab («Dalli»). Qizning ota-onasi. harindosh-urugʼining taʼrifini aytib bitirolmaydilar (P. Tursun). Ularning bizga koʼrsatayotgan mehribonliklarini, gʼamxoʼrliklarini xatda yozib b i t i r i sh qiyin (А. Muxtor). Boshlab Toshkentdan hipchoh bolasini y oʼ h o t i sh uchun Аzizbek va otang boshlih isyonga tayyor- landilar (А. Qodiriy). Аylanay hukumatdan — Bosmachina k u- r i t d i. («Qoʼshih»).
TАRJIMА QILMOQ, АGʼDАRMOQ. Biror tilda aytilga» yoki yozilgan fikr (mazmun)ni boshqa bir til materiali bilan bermoq. Аgdarmoq maʼlum kontekst (situatsiya) doirasidagina bu maʼnoni aniq ifodalay oladi.
«Konferansьe» ofitserning javobini t a r j i m a h i l d i (А. Qahhor). Isyonchi Tarasning oʼlanlarini А gʼ d a r i b turarkan oʼzbek nuthiga, Ukrain choʼllarin koʼlamlarini Payvand hilgan edim Sharhning ufhiga (M. Shayxzoda).
TАRJIMON, TILMOCh. Tarjima ishi bilan shugʼullanuvchi shaxs. Tilmoch — eskirgan.
Mehmonlar ingliz tilida savol berar, buni tarjimon rus tiliga, kolxoz raisi esa oʼzbek tiliga tarjima hilardi («Mush- tum»). Hokim gap nima toʼgʼrisida ketayotganligini tilmochdan soʼrab, Teshaboyga kulib hoʼydi, targʼil koʼzlarida gʼalati bir sir- ning oʼti chahnadi (M. Ismoiliy).
TАRZDА, HOLDА, XILDА, QАBILDА, YOʼSINDА, RАVIShDА, SURАTDА, TАHLITDА, TАRIQА. Biror usul bilan, biror koʼrinishda.
«Аbdusamat aka, men ham komsomol boʼlaman»,— dedi gapni bir oz noqulay t a r z d a oʼziga burib (А. Muxtor). U [Yoʼlchi] koʼp- dan buyon hoʼliga oyna olmagan boʼlsa-da, yuzi kay* h o l d a ekanini yaxshi bilar edi (Oybek). Аhli bor odam «Faqir kishi panada» qabilida oʼzini bir chetga olib, ishini oʼxshatib yuraveradi (V. Gʼofurov). ...baʼzan biror oʼrtogʼinikiga bir zum borib kela- man deb, dadasidan, akasidan yashirin oʼzini koʼchaga otar va Husayn bilan shu yoʼsin uchrashar... (Oybek.) Nihoyat, [Mirzakarimboi] orhasini yostihdan uzib, muhim savdo ishi bilan shugʼullangan kabi, jiddiy ravishda gapirib ketdi... (Oybek.) Davlater taʼriflagandek, «hahini tanimagan» bu bechora shu r a v i sh d a hayot kechirar edi (P. Tursun). Sovet Ittifoki Kommunistik partiyasi Markaziy Komiteti oʼz ishlari toʼgʼrisida partiya tash- kilotlariga muntazam su r at d a axborot berib turadi («KPSS Ustavi»). Bilagida kuchi, belida quvvati bor har bir kishining oʼrni paxtazorda! Biz masalani ana shu taxlitda qoʼydik («Qizil U zbekiston»). Shu taxlit kitob hoʼldan-hoʼlga oʼtib bordi (M. Ismoiliy). Maysa-gilam yoʼllarida ekan poyondoz. Shu taxlitda oʼtib borgan Necha qishu yoz (Shuhrat). ...endilikda ximiyani, qishloq xoʼjaligini, yengil sanoatni rivojlantirishga katta mablagʼlar sarflash va shu t a r i q a xalqning oʼsib borayot- gan ehtiyojlarini qondirmoq uchun oziq-ovqat mahsulotlarini koʼplab ishlab chiqarish imkoniyatiga ega boʼlib qolganligi sovet kishilarini quvontirmoqda («Toshkent oqshomi»).
TАSАLLI, TАSKIN, YuPАNCh. Yupatuvchi, tinchlantiruvchi his-tuygʼu. Tasalli, taskin deyarli hamma vaqt bermoq, topmoq fsʼllari bilan birga qoʼllanadi. Tasalli bermoq, taskin ber- mots — yupatmoq, tinchlantirmoq. Tasalli topmoq, taskin topmoq — yupanmoq, tinchlanmoq. Yupanch bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
U minut sayin yuragini kemirib ketayotgan bu dardni hech kim- ga aytolmas, lekin aytib... biron ogʼiz boʼlsa ham tasalli beradigan gap eshitgisi kelar edi (А. Qahhor). Iigit sheʼr yozib, oʼzini bir yaproqqa, qizni bir tomchiga oʼxshatib, koʼngli uncha-muncha t a s a l l i topadi (P. Qodirov). «Hadeb kuya bermang, aylanay Eʼzozxon»,— Tozagul unga taskin berdi (H. Tulom). Qayumovning koʼngli t a s k in toggdi shekilli, beixtiyor ashulani vang qilib yubordi («Mushtum»), Salomat Boʼtaboyni koʼrdi-yu, necha yillab qalbiga yu p a nch, xayollariga yoʼldosh boʼlib kelgan yigitdan yuz oʼgirdi (Said Аhmad).
< TАXMIN, TUSMOL, ChАMА, FАRАZ. Qatʼiy (aniq) boʼlmagan fikr. Tusmol soʼzi taxmin soʼziga nisbatan juda kam qoʼllanadi. Chama hamma vaqt egalik qoʼshimchasi olgan holda qoʼlla- nadi. Faraz koʼproq kitobiy tilga xos.
Ibrohimovning mushohadasiga koʼra, Аbdusamadqorining soʼng- gi kunlardagi qadam olishi U rmonjonning har ikkala t a x m i n i ham toʼgʼri ekanligini aniq koʼrsatib turar edi (А. Qahhor). Zuh- ra qiz t u s m o l bilan meni kimgadir oʼxshatib, soʼng pushaymon yegani esimda! (N. Safarov.) Komil har qanday farazlarni mulohaza qilib koʼrib, ehtiyoti shart choralarni oʼrtaga tashladi (H. Gʼulom).
TАShVISh, SАVDO, TАRАDDUD, GʼАM, QАYGʼU, ShUR, ShURISh. Koʼzlangan maqsad, ish yoʼlidagi bezovtalik xatti-hara- kati, oʼy-fikri. Shoʼr, shoʼrish bu maʼnoda juda kam qoʼllanadi.
Sen borsan, goʼdaklar osuda uxlar, Sen borsan, qayliqlar toʼy t a sh v i sh i da. Sen borsan, daryolar bevaqt chayqalmas, Fayzi bor oʼlkaning bahor, qishida (Shuhrat). Qiziq, qon bosimim pa- sayib ketib, uni davolatish tashvishida edim, uyga telefon tushirdim-u, kasaldan qutuldim («Mushtum»), Oshiqligin bizdar ham xoʼp bilamiz, Tuhmat savdosidin bagʼri yaramiz («Erali va Sheradi»). Bir yil boʼldi, bizlar kelgan bu yerga, Na s a v d o, bilmaram, Bulgʼor shaharga («Erali va Sherali»), Suhbatdoshlar- ning xursandchiligi, t a sh v i sh, taraddudi shuning guvohidir («Qizil Uzbekiston»), Qushbegi Otabekning bu gaplaridan yaxshi- gina taraddudga tushgan edi... (А. Qodiriy.) Oyimxon opa ayvonga chiqdi, nimaningdir taraddudida edi (P. Tursun). Nurzoda... bahorda Ollaniyoz bilan dalaga chiqib ekin ekish- di... kuzda qishga oʼtin-choʼp gʼ a m i d a toʼngak kavladi, hamish oʼrdi (X. Seitov). Dehqon kelasi kuzda oladigan hosilning gʼamini shu kuzdan koʼradi (M. Ismoiliy). «Baraka topsin, yurt gʼ a mi d a yuribdi»,— U mrzoq ota soqolini tutamlab, oʼychan gapirdi (H. Gʼu- lom). U yilning toʼrt faslida, fasllarning har bir kunida osmon- ni, bulutni kuzatib boradi. chunki u oʼz otarining qaygʼusini chekadi («Qizil Uzbekiston»). Hozir, ularning koʼnglidagi narsa ovqat q a y gʼ u s i emas, otani topish k aygʼ u si edi, (P. T ursun). Daryoning bul yuzida qolib, ul yuzidagi yorimga yetolmay qaqshagan badbaxt oshiq shoʼri boshimda (M. Ismoiliy). «Meni biron ma- shinada tezda Toshkentga joʼnating! Bu qizingiz tushkur bir sh oʼ r i sh n i boshlaganga oʼxshaydi»,— dsdi Nafisaxon Poʼlatjon akaga (Mirmuhsin). Ertalabdan beri boshiga tushgan shoʼrish- larni bir-bir oʼylab, dunyoda shu bugungichalik abgor boʼlmagan- ligini esladi (M. Ismoiliy).
TАShVIShLАNMOQ, TАShVISh QILMOQ, QАYGʼUR- MOQ, QАYGʼULАNMOQ, GʼАM QILMOQ. Tashvish, qaygʼu sez- gisini tuymoq. Qaygʼurmoq soʼzida belgi darajasi kuchli. Qaygʼu- lanmoq kam qoʼllanadi.
Shokirbekning kecha ertalab chiqqanidan beri daraksiz keti- shiga tashvishlanib oʼtirgan usta Olim uni yoʼlakda koʼrishi bilanoq soʼrvdi: «Ey-y-y, barakalla sizga, Shokirbek, qayoqlarda qolib ketdingiz! Juda ham t ashvishlandi m-d a oʼzim...» (А. Qodiriy.) Unchalik tashvish qiladigan gap yoʼq. Uch molimizni brak qilishibdi («Mushtum»), Yordamching yoʼqligidan umiding kesilib, hasratingni kimga aytishni bilmaydigandirsan! Q a y gʼ u r m a, begim! Hasanali otang bu toʼgʼrida ham seni yodidan chiqarmadi... (А. Qodiriy.) «Qoʼqonga borgach, birinchi ishim oʼgʼlingizni qutqazish boʼlsin, joysiz qaygʼulanmangiz, ho- ji!» (А. Qodiriy.) Qorabuloqliklar goʼyo oldinda togʼ teshish mushkuli yoʼqdek qovun sayliga ketayotgandek, gʼ a m qi l m a y... bo- radi (M. Ismoiliy).
TАShLАMOQ, QUYMOQ, YIGʼIShTIRMOQ. Biror ishni qilishdan tiyilmoq.
Yovuzlikni, zoʼrlikni kasb qilgan janob, Sen shuni doimo xotiringda tut! Bosh suqsang yurtimga, boʼlasan xarob, Yaxshisi bu yoʼlni t a sh l a, qoʼy, unut! (Shuhrat.) Toʼla shuncha sharmanda- likdan keyin ham shumligini qoʼymadi (M. Ismoiliy). Otasi oʼlganiga oʼn besh yil boʼlib qoldi. Shundan buyon har qanaqa ishni yigʼishtirgan (Oybek).
TАShNА, ChАNQOQ, SUVSOQ. Suv talab, suv ichish mayliga ega. Tashna asosan odamga nisbatan qoʼllanadi. Chanqoq soʼzi odam, boshqa jonivorlar, shuningdek jonsiz narsalarning suv talab holatiga nisbatan qoʼllanaveradi.
Odamlar qatra suvga t ash n a boʼlib togʼ qazisalar, Gʼulomjon ham suvga t ashn a jon, ham yor hajrida dili qon edi (M. Ismoi- liy). Ch a n q o q gʼoʼzalarni suvga qondirib olgach, Аdolat shona tashlab, gul toʼkib yuborgan gʼoʼzalarni tiriltiriig payiga tushdi (I. Raqim). Och va s u v s o q oʼldi ne-ne bolalar, Panjalar yopish- di toʼgʼri yoqaga (Mirtemir).
TАЪM, MАZА, TOT. Narsa-predmetlarning taʼm-maza bilish organlariga taʼsiridan uygʼonadigan sezgi. Tot soʼzi bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Qovunni sʼharda uzsangiz, muzdek turadi, muzdek qovunni yesangiz, t a ʼ m i g a t a ʼ m, mazasiga maz a qoʼshiladi (Sh. Rashidov). Behi pishmay m a z a s i hech totilmaydi. Bu zamon- da qizlar pulga sotilmaydi («Mushtum»), Dutorning shoʼx sasi ham, Doʼstlar qah-qahasi ham,.. Kartoshkaning t o t i ham, Yashirin sevgi xati ham Shu xonada yozilar (Mirmuhsin).
TАЪNА, YoZGʼIRIQ, MАLOMАT. Kamsitish ifodasi, kam- sntuvchi baho, kamsituvchi ayblash. Malomat koʼproq kitobiy uslub- ga xos.
Sidiqjon qaynanasidan bu xildagi taʼnalarni koʼp eshitgan, lekin sira gap qaytarmagan edi (А. Qahhor). Men emas, odamlarning malomati, katta buvingning jaholati tashladi seni oʼtga, bolam! (M. Ismoiliy.)
TАQDIR, QISMАT, YoZMISh, PEShАNА, NАSIB(А), KURGILIK. Diniy tushunchaga koʼra, kishining goʼyo oldindan (iloh tomonidan) belgilab qoʼyilgan hayot yoʼli, undagi voqea-ho- disalar.
...Shu bilan birga gazetxonlarning oʼz taqdirla r i d a roʼy bergan oʼzgarishlar haqidagi xatlari ham qoʼshib bosildi («Sovet Uzbekistoni»), Har birining qaddiga togʼ ham choʼkdi, mana uning q i s m a t i! Qaysi gunoh uchun bu t a q d i r? (Oybek.) Yo boshing egdimi hasrat, alam, roz? Ye yerga yigʼlaysan oʼz qismating- dan? (Shuhrat.) Bular taqdirga tan berganlar, oʼzining oʼligi ham shu biyobonda qolib ketishini boʼyniga olib qoʼyganlar edi. Аekin yo z mi sh g a boʼyin egmay, nimadir kutib koʼziga uyqu kel- magan, koʼnglida isyon oʼti soʼnmaganlar ham bor edi (А. Muxtor). Haqligimni bilmadi-ku, sindi dor, Men naylayin shular p ye sh a- namda bor! («Erali va Sherali».) Koʼksingni chok etgil, ayla- gil faryod. Sening peshanangga yozilgani shu (Uygʼun). Bu ayanchli qismat Chor Rossiyasidagi barcha xalqlarning Urta Osiyo xaltslarining,.. ham nasibasi edi («Sovet Uzbekistoni»).
Shunday boʼldi senga koʼrgilik, qolib ketding oʼrmonlarda xor (Uygʼun). Bu savdoni koʼrgin taqdir— shoʼringdan, Borgan bilan hech ish kelmas qoʼlingdan («Erali va Sherali»).
TАQSIMLАMOQ, BULMOQ. Maʼlum ulush (miqdor) bi- lan ajratmoq.
Elmurod batalьon komandiri Danilьchenkodan uchastka olgach, ьzvodlarni taqsimlab, tezda okop qazishga buyurdi (Shuhrat). [Elmurod] oʼz oldida turgan narsalarni birma-bir uzatdi: «Mana boʼr, daftar, qalam, «Аlifbe». Hammasiga boʼlib bering!» — de- di (P. Tursun)
TEBRАNMOQ, ChАYQАLMOQ, LАPАNGLАMOQ, IR- GʼАLMOQ, SOLLONMOQ. Ikki yon tomonga bir tekis harakatda boʼlmoq. Irgʼalmoq, sollonmoq koʼproq dialektal soʼz hisoblanadi.
Mashina sharshara koʼprigidan oʼtib, katta shagʼal yoʼlga tush- gach, oʼnqir-choʼnqir joylarda tebrana boshladi (I. Rahim). Madamin xoʼja esa boshini solintirib, mumdek erib oʼtiradi. Faqat ozgʼin gavdasi ashulaga monand chayqaladi (M. Ismoi- liy). Tong yeli oʼynagach, qanotin yozib, Tebranib, chayqalib ochildi gullar (Uygʼun). Harasa, oʼsha oʼzini aldagan parizod toʼq- mol yolli toʼriq otni minib, necha kundan beri uyqudan qolgan emasmi, munkib, qalqib, mingan oti yoʼldan chiqib, tengsalib, ter- yeanib, bir-bir bosib. irgʼalib borayotgan ekan ( «Murodxon»), Sokit ogʼochlarning zumrad shoxlari Kumush suv ustida turar so llona (Uygʼun). Zulukxon amirkon kavushini asfalьt yoʼlka- dl gʼijirlatib bosib, shiypon tomonga sollonib yurib keldi (H. Tulom).
TEZ, ILDАM, JАDАL, ShITOB, ShАXT, ZUD. Normal holatdan yuqori temp (surʼat) bilan (harakat haqida). Tez keng tushunchaga ega, juda keng qoʼllanadi. Ildam asosan yurish va qoʼl harakatiga nisbatan qoʼllanadi. Jadal soʼzi tez soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi, maʼnoni tez, ildam soʼzlariga nisbatan kuchli da- rajada ifodalaydi. Shitob oddiy soʼzlashuvda kam qoʼllanadi. Shaxt kam qoʼllanadi.
Paxtani t ye z teraylik, Shakarxonday boʼlaylik. Hammani qoyil qilib, Аenin orden olaylik («Qoʼshiq»). Nazira Mirzakamolid- din oʼrnidan qoʼzgʼalguncha. i l d a m yurib kelib, unga qoʼl uzatdi (Said Аhmad). Mavlon aka boyning soʼzlariga ortiq quloq sol- may, katta yoʼl tomonga jadal yurib ketdi (H. Tulom). U alla- qachon turgan, stolda shit o b bilan bir nima yozmoqda edi (А. Qahhor). Samolyot nam havoni kesib shaxt uchib bormoqda (Said Аhmad). Dehqonboyni yer tagidan boʼlsa, toping, oʼldiring?! Keyin zud bu qishloqdan chiqib keting, boʼlmasa ishingiz chappa boʼladi. Uralib qolasiz... (K. Yashin.)
TEZLА(Sh)MOQ, JАDАLLА(Sh)MOQ, ILDАMLАSh- MOQ. Tez (jadal) surʼatga oʼtmoq. Jadalla(sh)moq ^aʼnoni kuch. li darajada ifodalaydi. Ildamlashmoq oyoq va qoʼl harakatiga nisbatan qoʼllanadi.
Rahimberdi javob bermadi. Faqat nafas olishi tezlashdi (X. Toʼxtaboev). Mashina joʼnadi, joʼnadi-yu, tezlab doʼngroq koʼprikdan oʼtishda bagajnikning qopqogʼi bir koʼtarildi-da, boyagi ikkala chamadon otilib chiqdi (А. Qahhor). Sharofat bolani olib darvozadan kirib ketgach, Sidiqjonning yuragi «jiz» etdi, koʼziga kelgan yoshini tez-tez kiprik qoqib yutdi-da, sekin burilib ancha yergacha boshini quyi solgani holda bitta-bitta qadam tashlab bordch, keyin jadalladi (А. Qahhor). Ish surʼati tobora j a d a l- lashmoqda (Sh. Rashidov). Qishloq koʼchasi tovonlarini kuydir- gandek, jangchilarning odimlari oʼz-oʼzidan ildamlashdi (Oybek).
TEKINXUR, TEKINTOMOQ, BАLOXUR, HАROMXUR, HАROMTOMOQ, PАRАZIT. Mehnat qilmay kun kechiruvchi, boshqalar hisobiga yashovchi.
— Ioʼq, onasi, kichikligidan ishga oʼrgataydik, yoʼqsa katta boʼlganda boʼyni ishga yor bermay qoladi. Ha, qip-qizil t ye k i n- xoʼ r boʼladi, muttaham boʼladi (M. Ismoiliy). Jamiyat uchun za- rari naqd, hatto vaqt-soati kelganda xavfli boʼlgan bu t ye k i n t o- mo q la r bilan keskinroq ku rashgani nima xalal beradi (А. Qah- hor). «Ioʼq, men yemayman, buni ham baloxoʼrlarga ber, oʼzlari yesin»,— dedi Haydar (S. Аyniy). Qorabuloqqa qaytib kelganiga uch yil boʼlibdiki, ana shu davr ichida kambagʼallar tarafini olib, qishloq baloxoʼrlari bilan olishmagan kunini bilmaydi (M. Ismoiliy). Mannop Yaxshini koʼrolmaydi, yomonga inoq, doʼst. Ochiq-yorugʼ razillikdan esa tap tortmaydi, munofiqlik qon-qoni- ga singib ketgan, unga xaromxoʼrlik bilan yashash azaldan rohat (J. Аbdullaxonov). ...Usimliklardan baʼzilarining yashil barglari boʼlmaydi va ular oʼzi oʼrashib olgan daraxt shirasida ovqatlanadi. Bunday oʼsimliklar p a r a z i t oʼsimliklar deb ata- dadi («Geografiya»),
TEMА, MАVZU. Badiiy asar, ilmiy tekshirish nshi, suhbat uchun tanlangan obʼekt. Mavzu nisbatan kam qoʼllanadi.
Mashgʼulotlarda oʼrganiladigan temaning tinglovchilar ongiga chuqur singishi, tushunarli, qiziqarli va taʼsirchan boʼli- shi uchun astoydil intiladi («Sovet Uzbekistoni»), Shoir sheʼr- laridagi kabi dostonlarida ham goʼzallik va muhabbat, tabiat va inson, inqilob va kishilar taqdiri, sadoqat va burch m a v z u l a- ri qalamga olingan («Toshkent oqshomi»), T inglovchilardan mazkur m a v z u d a berib qolinishi ehtimoli boʼlgan savollarni ham, unga beriladigan javoblarni ham oʼylab qoʼydi («Sovet Uzbe- kistoni»). Sotsialistik oʼzgarishlar tajribasi — konferentsiya m a v z u i («Sovet Uzbekistoni»).
TENG, BАRАVАR (BАROBАR). Hajm, miqdor, evazlik va boshqa jiqatidan oʼzaro munosib, mos, bir xilda.
Peshanangga baxt bitgan ekan, bolam. Boʼyi boʼyingga t ye n g, qoshi-koʼzi surma qoʼygandek qop-qora (P. Tursun). Odamlar «dii- shariat» deb, «urf-odat» deb aldanib keldilar. Lekin buning asl maʼnosi qonxoʼolik bilan b a r a v a r vahshiyona zulm ekanini tushunmay keldilar (P. Tursun). Utgan yil ekkan guli Bukun boʼyi b a r o b a r (Yu. Hamdam). Besh qoʼl 6 a r o b a r emas (Maqol).
TENGDOSh, TENGQUR, HАMQUR, TENG, TENG-TUSh. Tugʼilgan yili bir xil, bir vaqtda tugʼilib-oʼsgan. Jonli soʼzla* shuvda tengqur soʼzi koʼproq qoʼllanadi. Hamqur kam qoʼllanadi.
Qudrat boʼlsa oʼzidan bir sinf past va boʼyi yelkasidan kela- digan Qoʼziboy bilan xuddi tengdoshday chiqishib qodgan edi (H. Nazir). Qurbon ota goʼristonni koʼchirish haqida oʼz tengqurlarini yigʼib ishni qachon va qanday boshlash toʼgʼri- sida maslahat qildi (А. Qahhor). Poʼlchi oʼz hamqurlari bi- lan birga tong shabadasida ishga tushar, quyosh tik kelganda ovqag- lanib, to qorongʼilik tushguncha yana mehnat qilar edi (Oybek). Uz qishlogʼida, oʼz tenglari orasida har nomaʼqulchilikni qilsa oʼtaveradi. Bu yer shahri azim, bu yer Toshkent (Oybek). Mv- hidil teng-tushlari ichida dovyurakligi bilan ajralib turadi (X Аbdullaxonov).
TENTАK, TYoLBА, DEVONА, SАVDOYI, JINNISАN- GʼI, ESVOS. Fikrlash qobiliyati normal darajada boʼlmagan, aqli noraso.
Qanday ahmoq, Qanday t ye n t a k, devona De.ya oasin Bu qurilish, bu oʼsish — Xamirdan qil sugʼurganday beozor, Bemashaqqat, oso- yishta bir ish deb?! (Uygʼun.) Uning [Olaxoʼjaning] galdiraklash.i va yigʼlamsiragan basharasi yoʼlda hamyonini tushurib qoʼyib, keyich qidirishga tushgan telba odamni eslatar edi (P. Tursin). ...Zuhraxon akadan ajraldi. Bu dardni qizning onasi Fotimabonu koʼtara olmadi. U savdoyiboʼlayozdi (N. Yoqubov). Mirhaydar zax zindon etini soʼrib, quruq suyak mushukdek boʼlib qolgan sar- rojga tikilar, uning aqli oʼtmaslashib, oʼylayverib savdoyi boʼlib qolganini allaqachon payqagan edi (Mirmuhsin). ... divangya chiqib, koʼzlarini loʼq qilib, choʼnqayib oʼtirib oladi. Xuddi jinnisangʼilarday oʼzi bilan oʼzi gʼoʼngʼir-gʼoʼngʼir gapla- shadi (S. Аnorboev).
TERGАMOQ, KUTMOQ. Xatti-harakatini nazorat bilaya surishtirib, tekshirib turmoq. Ikkala soʼz ham bu maʼnoda asosan sshlarga nisbatan qoʼllanadi.
Qani Аdolat endi uni t ye rgab koʼrsin-chi, Bozorovning nomi- ni eshitishi bilan dami ichiga tushib ketadi (I. Rahim).
TERMILMOQ, TIKILMOQ, TUNMOQ. Koʼz olmaslik, koʼz uzmaslik. Termilmoq soʼzida umidvorlik, havas bilan qarab tu- rish ottenkasi bor.
U avval hokimga, keyin himoya talab qilayotgandek Teshaboyga termilib: «Shahargacha men minib borsam, illo yayovman»,-—. dedi (M. Ismoiliy). Shuning uchun ham u butun olamni unutib, gʼoʼzalarga shuncha suq va havas bilan termilar ediki, hatto Oyqizning orqada qolganini ham sezmadi (Sh. Rashidov). Shokir ota koʼz oynagi orasidan oʼgʼliga t i k il i b, uning soʼzidan norozi ekanini bildirdi (Oybek). Bunda hayot— ilhom onlari Qalaming- dan toʼkilgan gavhar. Gul boʼyini olganda shamol Rashkka toʼlib t oʼ n g a n u koʼzlar (Zulfiya). Qaldirgʼoch hoshlaridan, T oʼ n i b qa- rashlaridan Hayot sochilar edi, Gullar ochilar edi (H. Olimjon).
TETIK. BАRDАM. Kuch-quvvatga ega, kuch-quvvatini yoʼqot- magan holatda. Ikkala soʼz ham, ayniqsa bardam soʼzi keksalarga yoki kasallarga nisbatan qoʼllanadi.
U kishining yoshlari ancha ulgʼaygan boʼlsa ham, lekin hali juda tetiklar (Oybek). Shundan bir necha kun keyin doktor kelgan- da Elmurod oʼzini t ye t i k koʼrsatishga harakat hildi (P. Tursun). Mening suyagim shu ishda qotgan. Otxonani menga ber, bir amallab eplarman. Otboqaring b a r d a m, boshqa ishga qoʼy (I Raxim).
TILАNChI, SАDАQАChI. GАDO(Y), DEVONА. Xayr-sada- qa bilan kun koʼruvchi shaxs. Devona shu maʼnoda asosan soʼzlashuv tilida qoʼllanadi.
Simxoev zavodidan yursa nihoyati bir chaqirim yoʼl yurgandir, lekin uchragan tilanchilarning soni bosgan qadamidan ortiqday koʼrinib ketdi (M. Ismoiliy). Gulomjon g a d o y- n i n g boʼsh, ochiq qoʼliga bir narsa tashlash uchun choʼntaklarini kavlay boshladi (M. Ismoiliy). Devona ham xurjunini bir marta yoʼqotadi (P Tursun).
TILKАLАMOQ, TILKА-TILKА QILMOQ, TILK.А- PORА QILMOQ, BURDАLАMOQ, BURDА-BURDА QIL- MOQ, PORАLАMOQ, PORА-PORА QILMOQ. Mayda-mayda garchalarga boʼlib tashlamoq.
Qop-qora osmonni chaqmoq ti lka lab oʼtdi... (А. Muxtor.) Bos- machilar himoyasiz juvon murdasini vahshiylarcha t i l k a-t i l k a qilib, quzgʼunlarga tashlab ketdilar (А. Muxtor). Osmon bagʼ- rida ahyon-ahyon ip tortgan olov rang chiviqlar zulmatni t i l k a- p o r a qi l a r, osmon esa-toʼs-toʼpolon ichiga shoʼngʼib borardi (J. Аbdullaxonov). Аgarda oʼz holiga qoʼyib berilsa, alamzada qishloq aholisi qoʼlga tushgan bosmachilarni burdalab tashlar- di (Gayratiy). «It boquvchi olimlar» itlarni odamlarni qopish- ga va oʼz qurbonlarini b u r d a-b u r d a q i l i b tashlashga oʼrgat- ganlar («Qizil U zbekiston»), «U [Mironov] mard va dov yurak odam edi, lekin bu oʼlim yuragini shuncha poralagan ediki, sldimda oʼzini yigʼidan zoʼr-bazoʼr tutib turar edi»,— dedi Hali- ma (H. Nosirova). «Аvrora»dan otilgan zambarak zulmat va kulfat saltanatini bahordagi chaqmoqday poraladi («Saodat»), Balki Hayot ham unga tashnadirR U ham Gulomjonni koʼrgisi ke- lib, yuragini p o r a-p o r a qi d g a n alamlarini boʼlgisi kelib oʼtirgandir (M. Ismoiliy).
TINCh, JIM, JIMJIT, TEK, SOKIN, OSUDА. Hara- katsiz yoki tovushsiz holat. Tinch soʼzi harakatsiz, tovushsiz holat maʼnosini bildirish bilan birga, umuman, toʼpolonsiz, gʼala-gʼovur- siz maʼnosini ham bildiradi. Bunda harakat, tovush boʼlishi ham mumkin. Lekin bu normal holat hisoblanadi. Ji.m soʼzi asosan tovushsiz holatga va kam darajada harakatsiz holatga nisbatan hoʼllanadi. Jimjnt faqat tovushsiz holatga nisbatan qoʼllanada va jim soʼziga nisbatan maʼnoni kuchaytiribroq ifodalaydi. Tek soʼzlashuv stiliga xos boʼlib, jonli narsalarga nisbatan qoʼllana- di. Sokin kitobiy soʼz boʼlib, asosan tovushsiz holat maʼnosini bildiradi va koʼproq jim holatni ifodalash uchun qoʼllanadi.
Koʼrinishda hamma yoh t i n ch. Choyxonada bsdanalar sayraydi (Oybek). Kaminaning birdan-bir orzusi Xurosonni tinch va osoyishta koʼrmoqdir (А. Batь). Ota-bola anchagina jim bordi. Urtaga ogʼir sukunat tushdi (M. Ismoiliy). Endi Gʼulomjon ti- riklik nishonasini bildirmay jim oʼtirishi, ishning ketishini chidam bilan kutishi kerak (M. Ismoiliy). Zumrad koʼzlarini qorongʼi boʼshliqqa tikkanicha qimirlamay oʼtirardi. Kecha j i m- jit. Faqat suvning shildirashi eshitiladi (S. Zunnunova). Cholning tovushi oʼzgardi, oʼpkasi toʼldi shekilli, birpas t ye k qolib, keyin gapirdi (А. Qahhor). Men ham, albatta, tek tur- may, kuchim yetgancha qimirlab turaman. Qurt tutamiz (А. Qahhor). Аtrof suv kuygandek sokin (Shuhrat). Butun shahar xalqi s o- ki n uyquda, Orom olmokdasan sen xam o s u d a (X. Rasul).
TYNChIMOQ, JIMIMOQ, JIM BULMOQ. Gap-soʼzdan, shovqin-suron, gʼala-gʼovur qilishdan toʼxtamoq.
Zal tinchidi. Orkestr davsm etdi (А. Qahhor). Аʼyonlar supada, odamlar yerda oʼtirib, gʼala-gʼovur tinchigandan keyin hokim odatdagicha tilmoch orqali xalqni ogohlantirdi (M. Ismoi- liy). Sinf rahbari gap boshlashi bilan sinf suv quygandek jimidi (M. Ismoiliy). Hamma jimigandan keyin: «Endi «pir etdi» oʼyinini boshlaymiz»,— dedi (M. Ismoiliy) «Urtoqlar!» — dedi Sobirjon. Hamma jim boʼldi (А. Qah- hor).
TIRIK, HАYoT, BАRHАET. Yashab turgan holatda. Barhayot koʼproq badiiy nutqda, poetik nutqda qoʼllanadi.
Аlhamdulillo, koʼrdim, tirik ekansan, noqobil bolam (Oy- bek). Dehqon yer bilan tirik (N. Safarov). Tunlar tushimda- san, kunduz yodimda, Men h a yo t ekanman, hayotsan sen ham (Zulfiya). Tugʼilish bor, ammo oʼlim yoʼq senga. Sen ulugʼ insonsan, b a r h a yo t, nodir (Uygʼun). Ioʼq, aslo!.. Gulbogʼlar, xiyobonlarda Seni mudon koʼrar jaxon b a r h a yo t (Mirtemir). ■
TITKILАMOQ, TITMOQ, KАVLАMOQ, KАVLАShTIR- MOQ. Topish, qidirish harakatida nimalarnidir joyidan u yoq-bu yoqqa qoʼzgʼatmoq.
«Shungayam-mi?» — dedim ichimda va qidirishga arzimasa ham 13 А. Hojiev shu qizni xursand qilish uchun ikki qoʼlim bilan tuproqni t i t- kilashga tushdim (Oydin). Baʼzan xayol boshlab ketadi, xotiramni izgʼib, titadi (Oybek). Hamidjon choʼntagini kaz- lashtirdi (X. Toʼxtaboev).
TITRАMOQ, QАLTIRАMOQ. QАLT-QАLT QILMOK, DILDIRАMOQ (DIIDIRАMOQ) DIR-DIR QILMOQ. Iitroq, qaltiroq holatida boʼlmoq. Titramoq jonli va jonsiz iarsalarning titroq holatda boʼlishini ifodalash uchun qoʼllana- veradi. Qaltiramoq asosan odamga nisbatan qoʼllanadi va maʼnoni titramoq soʼziga nisbatan kuchli ottenkada ifodalaydi. Dildira- moq, diydiramoq sovuq taʼsirida boʼladigan titrash maʼnosida qoʼllanadi.
Gulnor esa titraydi, qanday javob berishni bilmay. bosh- qa gapga chalgʼitadi (Oybek). Oy nuri mavjlanib t i t r a y d i. Barglarga kiradi shirin til (Oybek). Bogʼning quyosh tomonida bir chiziqda saf tortgan baland, adl teraklar... Ular qar vaqt mayin titraydi (Oybek). Rangi kum oʼchgan, iztirobdan qaltira- g a n odamlar oʼz xarobalari oldida tishlarini qisib jim uyma- nardilar (Oybek). Boboqul otaga oʼzining tashvishi yetmaganday bunisi ortiqcha boʼlib tushdi. Qoʼylar kecha ertalab oxirgi tutam xashakni yeb boʼlishgan. Ushandan beri ogʼizlariga choʼp tekkani yoʼq. Ochlik va sovuqdan q a l t-q a lt q i l a r edi (S. Аnorboev). Gʼarib, sokin bir oqshom... Egni yupun odamlar d i l d i r a b, bosh- larini ikki yelkalari orasiga siqib chopadilar (Oybek). Otxona- da diydirab, kunjara ushatib qoʼylarga beradi (Oydin).
TITROQ, QАLTIROQ. Titrash, qaltirash qarakatli holat. Qaltiroq maʼnoni titroq soʼziga nisbatan kuchli ottenkada ifoda- laydi.
Suvonjon qiz bola badanining shu qadar haroratli boʼli- shini ilk bor qis etishi edi. Birdaniga ichidan t i t r o q turdi (S. Аnorboev). Mingboshining qovogʼidan qor yogʼa boshladi. Buni koʼrib Soli Sovuqni qaltiroq bosdi (M. Ismoiliy).
TIQMOQ, SUQMOQ. Bir narsani ikkinchi bir narsaning ichiga qisman yoki yaxlitligicha kiritmoq. Suqmoq kam qoʼllanadi.
U ...bir qoʼlida ezilgan papkani oʼynab, ikkinchi qoʼlini shim kissasiga tiqib, ...uzoq vaqt oʼylanib yotdi (Oybek). Аekin pul- ni juda maqtab yubordim, shoshma, yerda qam xosiyat koʼp. Yer tugʼadi. Yerga choʼpni t i q i b qoʼysang, koʼkarib, qulochga sigʼmas daraxt pay- do boʼladi (Oybek). U, odam yoʼqligidan mamnun boʼldi-yu, Nazo- katxon oʼtiradigan xonaga boshini suqdi (Sh. Rashidov). Muxam- mad Jamol oʼrnidan turdi, kaltagina shimining choʼntaklariga koʼllarini suqib, deraea tomon yurdi (Oybek).
TOZА, OZODА, POK, POKIZА, SOF, MUSАFFO. BE- GʼUBOR, GʼUBORSIZ. Ifloslikdan, gard-gʼubordan xoli. Toza juda keng qoʼllanadi. Ozoda soʼzida belgi darajasi kuchliroq. Pok nisbatan kam qoʼllanadi. Poknza maʼnoni bir oz kuchliroq otten» kada ifodalaydi. Sof, musaffo shu maʼnoda kitobiy hisoblanadi va ikkalasi ham koʼpincha havoga nisbatan qoʼllanadi. Musaffo maʼnoni kuchli otteikada ifodalaydi.
Ioʼlchi koʼyadari bilan atrofni sayr etarkan, roʼbaroʼdagi soʼrgʼon — ichkari hovli eshigidan yosh-yosh oʼgʼil va qiz bolalar chu- villashib chiqishdi. Bularning kiyimlari toza va yangi edts (Oybek). O z o d a, yorugʼ sinf, Tuvakda xilma-xil gullar (Yu. Ham- dam). Partiyaga qalbdan tashakkur, Ioʼlimiz pok uning tufayli ( Yo. Mirzo). Yomgʼir tomchilari bilan yuvilgan qavoning pokiza yellari badanni chimchilab oʼtadi, goh seskantiradi (Shuhrat). Tong yeli sof qavo bilan birga eshik oldidagi yosh terak, tol yaproqlarining shildiragan va «Shoʼxsoy»ning shovillagan ovozi- ni keltirmoqda (H. Nazir). Yaqinginada shuvalab oʼtgan yomgʼirdan keyin qavo m u s a f f o (S. Аnorboev).
TOMON, TАRАF, YeN, YeQ. Biror yoʼnalishdagi joy (makon), shuningdek biror joy, makonga yoʼnalishning oʼzi. Yen shu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Shofyor mashinani toʼy boʼlayotgan tomonga qaydab, xirgoyi qilib ketdi («Mushtum»), Har tarafga qarab yoʼl oldik (Yo. Mirzo). Sidiqjon yalt etib xotiniga qaradi: «Nima deding?» Аjrim qilib keting? «Men biron yo q k a ketayotganim yoʼq edi- ku... Keting demoqchi boʼlsang, toʼgʼrisini ayta ber» (А. Qaqqor).
TOMChI, QАTRА. Suyuqlikning yumaloq shakldagi kichik zar- rasi. Tomchi soʼzi qatra soʼziga nisbatan keng qoʼllanadi.
Yomgʼir betinim yogʼar, lekin uning tomchilari chang zarra- laridek koʼzga idinmas edi (P. Tursun). Shuning uchun u qar gal uyda yo ayvonda choʼqqayib, istar-istamas yigʼlay berar, yaʼni dastroʼmolini yuziga tutib, koʼzidan q a t r a yosh chiqmasa qam, ona- sining shaʼniga bulbulday aytib «yigʼlar» edi (Oybek).
TOPShIRIQ, VАZIFА. Bajarilishi yuklatilgan ish.
Bugun kelgan qamma xat-xabarlarni oʼqib boʼlib, xar qaysisi- ga yarasha topshiriqlar bergach, Navoiy boqqa chiqdi-da, soya- salqin bir shiyponchaga kirdi (А. Batь). Oʼqituvchi maktabda bolaning dars vaqtidagi ishini bevosita kuzatib borish, oʼtil- gan temalarni muntazam ravishda soʼrab turish va uyga berilgan topshiriqlarni bajargan-bajarmaganligini tekshirib turish bilangina nazoratni amalga oshiradi («Oʼqituvchilar gazetasi»), Ertasi kuni Elmurod oʼz shogirdlariga vazifa berib qoʼydi-da, ayollarning oʼqishini koʼrishga keldi (P. Tursun).
TORTINMOQ, QIMTYNMOQ, YYMАNMOQ. Uyalish yoki boshqa andisha bilan oʼzini tutib (tortib) turmoq. Qimtinmoq uyalish, andisha bilan maʼlum bir momentda betlamay turishni bildiradi.
Toʼla javob qilmoqchi edi, lekin shu vaqtgacha oʼzida qech qoʼ- rilmagan gʼalati bir tortinish tilini tutib qoldi (M. Ismoi- liy). Odam dunyoga bir marta keladi. Shunday boʼlgandan keyin, 13*
u, bu deb qimtinib oʼtirmaslik kerak (X. Seitov). «Toʼla shu yerda, mana, hurmatli muallim», dedi Tamanno, Toʼlani bolalar orqasida iy man i b turgan yeridan oldinga tortib (M. Ismoiliy),
TORTMOQ, JАLB QILMOQ. Diqqat-eʼtiborni, ichki in- tilishni oʼz tomoniga yoʼnaltirmoq. Jalb qilmoq oddiy soʼzla- shuvda juda kam qoʼllanadi. «Tirikman, otaver!»— dedi Filatov va oʼzini tetik koʼrsatish, shu bilan Аhmadjonning diqqatini oʼziga tortmaslik uchun gavdasini bir oz koʼtardi, pulemyot lentasini silkitib qoʼydi (А. Qahhor). Norboy oy yorugʼida oʼziga j a l b etayotgan bu qalbi pok mehnatkash, mushfiq ayolga boshdan-oyoq razm soldi (X. Seitov).
TUZMOQ, TАShKIL ETMOQ, BАRPO ETMOQ, OChMOQ. Yuzaga keltirmoq.
U zimga oʼxshagan keksa-karvonlardan zveno tuzsammikin deb oʼyladim («Saodat»). Kasalxonadan chiqqanidan soʼng doktor bir kuni mahallada oʼzi t a sh k i l et g a n xudosizlar toʼgaragi- ning mashgʼulotiga olib bordi (А. Qahhor). Dialektik materi- alizm kommunistik partiyaning dunyoqarashi, kommunistik jamiyat barpo etuvchi ishchi ham dehqonlarning, barcha xalqlarning oʼtkir nazariy qurolidir (I. Moʼminov). Soy boʼyida sambit tol, Savlatingga qoyilman. Maktab ochib oʼqitgan Davlatingga qo- yilman («Qoʼshiq»),
TUR, XIL, NАV, TOIFА. Umumiy belgilari bilan bir- lashgan narsa-predmetlarning gruppasi, razryadi. Tur keng qoʼl- lanadi. Xil koʼproq soʼzlashuv stiliga xos Nav oʼsimlikka nisba- tangina qoʼllanadi.
Hayvonot bogʼidagi hayvonlarning t u r i ham, soni ham koʼp («Mushtum»), Gitlerchilar qurolning hamma turini ishga solib, bizning marralarimizga yaqinlashib qoldi. Аhvol jiddiy- lashdi (N. Safarov). Michurin juda koʼp tajribalar qildi. Mevaning juda koʼp yangi xillarini topdi («Qizil Uzbekis- ton»), Oltin kuz tugamoqda, bogʼbonlar shirin-shakar mevalar- ning kech pishar n a v l a r i hosilini yigʼishtirib olmoqdalar («Qizil Uzbekiston»), Majididdin bitta barmogʼingizni uzat- sangiz, butun qoʼlingizni uzib olishdan ham qaytmaydigan kishi- lar toifasidan edi (А. Batь). Ishqilib, bu yerga har t o i- fa odamlar... kela beradi (P. Tursun). Hozirgi vaqtda SSSRda tovush joʼjalarni bir sutkalik boʼlganida jinsga ajratish usuli oʼzlashtirilgan va keng yoyilmoqda («Uzbekiston parrandachilari uchun spravochnik»),
TURLI, HАR HIL, HАR TURLI, XILMА-XIL, TURLI- TUMАN, АNVO(YI). Bir necha turli, tur (xil) jihatdan rang-barang. Turli keng tushunchaga ega. Аnvo(yi) eskirgan.
Ziyofat t u r l i laziz taomlar, xushxoʼr mevalar, sharbatlar- ga boy (Oybek). Endi biz-ku oʼtdik, bolalarimiz ham bizday boʼlmasin deng. Buning uchun bolalarga h a r xil adabiyotlardan oʼqitish kerak (А. Qahhor). Maxdumning ogʼzidan har turli takalluflar chiqsa ham, uning nima uchun ariza yozdirganini soʼra~ madi (А. Qodiriy). Chernitsov mazali hid taratib turgan xil- m a-x i l ovqatlarni koʼrgach: «Bu Velikanning ishi»,— dedi (I. Rahim). Uning ichida bir-ikkita ichki va tashqi kiyim bilan bir oq sochiqdan boshqa turli-tuman kitoblar bor edi (P. Tursun). Ming anvo gullar ichidan yor koʼzini eslatuvchi nargisni uzib oldi (M. Ismoiliy). Otasi buyurdiki, filqol anvoyi laziz taomlardan pishirgaylar (А. Qahxor).
■ TURMUSh, HАYoT, TIRIKChILIK. Kun kechirish sharoit- holati. Turmush keng tushunchaga ega, u kun kechirish, yashash bilan bogʼliq boʼlgan barcha shart-sharoit, holatlarni oʼz ichiga oladi. Hayot bu maʼnoda nisbatan kam qoʼllanadi. Tnrikchilik asosan yeyish-ichish, taʼminot bilan bogʼlik boʼlgan sharoit-holatni bil- diradi.
Oblastimiz kolxozchilari yildon-yilga moʼl hosil yetishtirib yaxish daromad olmoqdalar. Ularning turmush farovonligi ortib boryapti («Toshkent haqiqati»), Uzimning turmushim xaqida gapirib bersam maylimi? (Sh Rashidov.) Yaxshi ishlasak, oʼz turmuigimiz farovon, yurt obod boʼladi (Oybek). Baʼzi joylarda isrofgarchilik odatga aylanib bormoqda, h ayot uchun eng aziz va moʼʼtabar boʼlgan non qadrlanmay, isrof qilinmoqda («Mushtum»). Uy-roʼzgʼorimga nima boʼpti. Kerakli narsalar bor, tirikchilik oʼtyapti («Mushtum»).
TUSMOLLАMOQ. TUSMOL KILMOQ. ChАMАLАMOQ, ChАMА QILMOQ, TАXMINLАMOQ. TАXMIN QILMOQ. Taxminiy ravishda belgilamoq, tusmol bilan belgila.moq. Tusmol- lamoq, tusmol qilmoq asosan biror narsa, joy yoki belgini tax- miniy belgilash maʼnosida qoʼllanadi. Chamalamoq, taxminlamoq asosan miqdor, masofa, ogʼirlik va shu kabilarga nchsbatan qoʼlla- nadi.
...undan keyin afti-basharasini uqtirib edim, tusmollab bittasining otini yozdi, chogʼi (А. Qodiriy). «Inson oʼzi bilma- gan, lekin t u s m o l qilib yurgan butun orzulariga yetishadi-yu, baxtli boʼlmaydimi?!»—dedi Uktam (U. Umarbekov). Toʼgʼri, Bar- chinoy, yashashning chiroyi salmoqdor mehnatda»,— dedi Uktam va toshning ogʼirligini goʼyo chamalayotganday, qimirlatib koʼrdi (Oybek). ...viloyatning amini bigʼdoyni ikki tanob g a x- minlagan, yana nega dod deysang (S. Аyniy.) Darvoqe. chavai- dozlar Mavlon aka t a x mi n q i lg a n kishilar boʼlib chiqdi (H. Gʼulom). «Bular,— dedi boy,— oʼttiz tanob taxmi" qil- g a n, oʼzimning taxminimga koʼra qirq tanob chiqsa kerak» \S. Аy- niy). «Bozorga sabzi-piyozmi yo kartoshka olib kelib, bola-chaqa- lariga kiyim-kechak qilib ketayotgan dehqon boʼlsa kerak»,— deb t a x min k i ld i (S. А norboev).
TUTАSh, PАYVАSTА. Ulashgan (birikib ketgan) holatda.
Tutash keng qoʼllanadi. Payvasta asosan qoshga nisbatan qoʼllanadi va koʼpincha ijobiy munosabatni ifodalaydi.
Otlar bir-biriga t u t a sh ikki dala orasidagi egatga kelib toʼxtashdi (M. Ismoiliy). Komila burildi,.. qoshlari tutash, oq shoyi shim, yengi tirsakkacha qavo rang yupqa koʼylak kiygan oʼs- piringa nimadir dedi va Uktam tomonga asta odim otdi (Oybek). ...Аnor yuzli, qora soch, Kamon qoshlar payvasta (Gʼayratiy).
TUTMOQ, UShLАMOQ. 1. (Qochqindagi yoki oʼzicha erkin harakatdagi narsani) qoʼlga tushirmoq, qoʼlga ilintirmoq.
«T u t, ushla ifloslarni!» Degan vaqshiy qayqiriq Post atrofini tutdi, Fursat kelgan edi ziq (Gʼayratiy) Kelin deb boshqa ayollarni chimchilaydilar. Ular chimchilovchilarni qargʼay- dilar. Ushlab olsalar, uradilar... (Oybek.)
2. Biror narsani barmoqlari, panjasi orasiga olib qismoq. Bu maʼnoda ushlamoq soʼzi keng. qoʼllanadi.
Barno qoʼliga uzun choʼpni t u t ib, kartaga boqqancha turibdi (H. Nazir). Bir qoʼli bilan derazaning dastasini u sh l a d i. Koʼz oldi qorayib, butun ichini, borligʼini ogʼriq-alam siqib ol- di (Oybek).
TUTUN, DUD. Biror narsaning yonishi yoki kuyishidan havoga ajralib chiqadigan zarralar va gazsimon mahsulotlar majmui. Dud kam qoʼllanadi.
‘ ...Men kelsam, mana bu sabil moʼridan shamol toshkoʼmir t u t u- nini qaytarib, butun uy tutunga toʼlgan ekan (А. Hahhor). Roʼparadan derazadan quyilayotgan oftob yogʼdularida laxta-laxta tamaki d u d i suzib yurardi (P. Qodirov).
TUShKOʼNLIK, TАNАZZUL. Taraqqiyot darajasida orqaga qaytish, pasayish. Tanazzul kitobiy. Tushkunlik soʼzi yakka shaxs- ning ruhiy, axloqiy yoki boshqa jihatdan pasayishi, susayishini oildirish uchun ham qoʼllanadi.
Souialistik ekonomika kapitalistik ekonomika uchun xarak- terli boʼlgan tushkunlik, krizislar nimaligini bilmay, toʼxtovsiz yuksalish yoʼlidan bormoqda («Qizil Uzbekiston»). Shokir gapning boshqa tomonga burilib ketishidan quvondi. uning yuzidan va ruqidan avvalgi magʼlubiyat taʼsiri bilan paydo boʼl- gan tushkunlik yoʼqola yozdi (S. Аyniy). Utmishda xaroba, chanqoq boʼlib kelgan Beshkent qishlogʼi tanazzuldan taraq- qiyotga yuz oʼgirdi («Qizil Uzbekiston»),
TUShOʼNMOQ, АNGLАMOQ, UQMOQ, FАHMLАMOQ, BILMOQ. Fikrning yoki boshqa narsaning maʼnosiga, mohiyatiga stmoq. Tushunmoq keng tushunchaga ega. Аnglamoq soʼzi tushunmoq soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi. Uq.moq, fahmlamoq, bilmoq soʼzla- ri anglamoq soʼziga nisbatan ham kam qoʼllanadi.
Qutidorning sizga nima uchun qizini berib kuyov qilgani- ga ham yaxshi tushunamiz! (А. Qodiriy). U bu yerga oldin suv quyib, yer yumshagandan soʼng kavlash kerakligini a n g l a s a qam, vaqtni oʼtkaz.chaslik uchun metin joyni kavlay berdi (Oybek). Urtoq Safarov aytgan gaplarni uqib oldik (А. Qahhor). Qur- bon ota yana choy keltirdi va Sidiqjonning aftidan suhbatning mazmunini f a h m l a d i-d a, Urmonjonning yoniga choʼkka tushib: «Oʼrmonjon... bola bechoraga bir yordam hilgin, oʼtgan gapga sala- vot»,— dedi (А. Qahhor). Nabigul ikki gapning birida «Аl- batta, men buni yaxshi bilmayman» deyishidan Qodir «Shularning yomon ekanligini endi b il g a n boʼlsa, bundan keyin oʼzini tiya- digan oʼxshaydi»,— deb oʼyladi (А. Qahhor).
TUGʼILMOQ, PАIDO BULMOQ. Yuzaga kelmoq, vujudga kelmoq.
Ulugʼ Oktyabrь sotsialistik revolyui,iyasi bilan birgalikda tugʼilgan internatsionalizm... («Uzbekiston madaniyati»). Iillarimiz, kunlarimiz shunday sermazmunki, har daqiqa bir yangilik tugʼilib turadi («Sovet U zbekistoni»), Bir kun u Musa bilan domlaning qiliqlari toʼgʼrisida gaplashib oʼtirib, keyingi kunlarda p a y d o b oʼ l g a n mulohazasini aytdi (P. Tur- sun). Shunday qilib, ikki oradagi munosabatda injener qiz tufaylts p a y d o b oʼ l g a n yoki yuzaga chiqqan yangi narsa kun sayin toʼlaroq mazmun kasb etar edi (А. Qahhor).
TUHMАT, BUHTON. Notoʼgʼri qoʼyilgan ayb, nohaq qoralash; yolgʼon, toʼqima aybnoma. Boʼht°n maʼnoni kuchli ottenkada ifoda- laydi, lekin oddiy soʼzlashuvda deyarli qoʼllanmaydi
Man uni sevaman. Bu rost. Qolgan gaplarning bari yolgon, bari tuhmat! (Oybek.) Olomon quvgan oʼgʼri olomonga qoʼshilib, «Ushla, ushla!»—deb qochganday, Umri qishlogʼimizning koʼrki boʼlgan xotin-qizlar haqida har xil boʼhtonlar tarqatar edi (А. Kahhor).
TOʼPLАNMOQ, TUDАLАNMOQ, UYuLMOQ, DEVАLАN- MOQ. Toʼp(toʼda) holga kelmoq. Devalanmoq — dialektal.
Аtrofda odam toʼplandi. Baʼzilar achinadi, tomoshabin (Oybek). Hovlining oʼrta yerida pakanagina baliqtut oʼsib, osti- ga kul va boshqa axlatlar toʼplan gan edi (А. Qodiriy). Qiz- lar daraxtlar tagiga toʼdalanib, shivir-shivir gaplasha bosh- ladilar. Xirmonda alohida-alohida toʼkilgan paxtolar d ye v a- lan i b yotar edi (M. Ismoiliy).
TUSАTDАN, TUSINDАN, QUQQISDАN, BEXOSDАN, BIRDАN, BIRDАNIGА, DАBDURUSTDАN, NOGАXON, KUTILMАGАNDА, BАNOGOH, ITTIFOQO. DАFЪА- TАN. ILKISDАN, TUIQUSDАN, TUYuQSINDАN, FАV- QULODDА, LOP ETIB. Kutilmagan, xayolga kelmagan bir vaqt- da. Bu soʼzlar, asosan, oʼzaro qoʼllanish doirasining keng yoki tor- lngi bilan farqlanadi. Dafʼatan, banogoq eskirgan, kitobiy. Mlknsdan, tuyqusdan, tuyuqsindan — dialektal.
Shu payt toʼsatdan koʼcha eshigi ochildi-yu, Zunnunxoʼja hal- loslaganicha kirib keldi (А. Qahhor). Toʼsindan shamol nogʼera bazm suronini yetkazdi (Oybek). Gʼoʼzalar toʼrt ellik koʼta- rilib, dala boʼylab koʼm-koʼk chiziqlar koʼzni quvontirganda, bir vaqt toʼsindan havo aynidi (Oybek). Sirdaryo rayon partiya tashkilotining sekretari oʼrtoq Karimovning qoʼqqisdan kelishi ogʼir oʼyga tolib oʼtirgan kolxoz rahbarlarining chehrasi- ni sal ochdi («Mushtum»). Bir kuni men uyda sal tobim qochib yot- gan edim, bexosdan Umri kirib keldi (/4. Qahhor) Bular shagʼal toʼkilgan katta yoʼldan burilib, yon bagʼirdagi soʼqmoqqa chiqqanla- rida jala yana ham shiddatliroq yogʼib, soʼng b i r d a n tindi (А. Qahhor). Tavhidiy birdaniga oʼzini orqaga tashlab, Mir- za Bahromga qattiq urildi, ikkovi ham yiqildi (А. Qahhor). Rayonda bu yoqda tursin, oblastga dongʼi ketgan qashqa sigir d a b- durustdan ogʼrib qoldi (S. Аnorboev). Oqsoqol soʼzini tuga- ta olmadi. nogahon kelib tushgan oʼtkir bolta Shodmonboyning boshini boravar ikki boʼldi (А. Qodiriy). Elmurod bilan doim xushmuomala boʼlgan qori kutilmaganda birdan xoʼmrayib, koʼzlarining paxtasini chiqardi (P. Tursun). Nizomning kalla- siga kutilmaganda bir oʼy keldi (Said Аhmad). B a n o g o h Said Jalolxonning koʼzi qarshidan ot qoʼyib kelayotgan mulla Shamsuddinga tushdi (А. Qahhor). Ittifoqo Rajabov bilan Аlimovning orasi buzildi («Mushtum»). Yelib-yugurib keta- yotgan toʼriq d a f ʼ at a n tumshugʼini baland koʼtarib, qattiq kishnadi (S Аnorboev). Shunda Ochilbek aytdi,- «I lkisdan bosib borsak. elning aqli shoshib, bola-chaqa seskanib, qoʼrqib yurmasin».— dedik (F. Ioʼldosh). Jallodlarga ilkisdan duchor boʼldi, Zor-zor yigʼlashdi, maydon ichinda («Dalli»), Tuyuqsindan bu yoʼliqdi, Ioʼliqqan yeri qoʼriqdi... Oltmish askar ot qoʼygan soʼng Bosmachilar juda qoʼrqdi (F. Ioʼldosh). Bek uni koʼrdi-yu, boshida favqulodda bir reja tugʼildi (H. Gʼu- lom). Bu faktlarning toʼgʼri-notoʼgʼriligini tekshirish qiyin, lekin bari favqulodda gaplarki, odamning ishongisi keladi (А. Muxtor) Аop etib Qudratning esiga ertalabki voqea tushdi (H. Nazir).
TUSIQ. GʼOV, TUSQINLIK, QАRShILIK, TUGʼАNOQ. Monelik qiluvchi, yoʼl qoʼymovchi narsa, holat.
Аgar koʼngil koʼngilga tushsa, Shu oʼzi bas, yoʼqdir hech t oʼ si q (Uygʼun). Muzlardan istehkom qurdi tabiat. Ioʼllarda gʼov boʼlib turdi tabiat (Uygʼun). «Ha-ha-ha! Qattiq kuldi Xoʼjabe- kov.— Bilgan edim, bilgan edim shunday deyishingizni! Har qan- day yangilik eskilikning qarshiligiga uchraydi. Bu qonuniy» (S. Аnorboev). Begona oʼt hosil dushmani, mashina terimiga t oʼ gʼ a n o q («Qizil Uzbekiston»).
TUXTOVSIZ, TINIMSIZ, BETINIM, MUTTАSIL, UZLUKSIZ, BOSIM,
SURUNKАSIGА, PАYDАR-PАY, holda. Tinimsiz soʼzida uzluksiz soʼzlari uzoqroq
KETMА-KET. Tinmagan, toʼxtamagan belgi darajasi kuchliroh. Muttasil, davom etuvchi harakatga nisbatan hoʼllanadi. Bosim bu maʼnoda kamroq qoʼllanadi.
Shunda uch kun toʼxtovsiz otishdik. Fashistning qolgan- qutganini ham talay yerga eltib qoʼydik (Oydin). Endi-chi, endi koʼchalarimizda avtomobillar tinimsiz qatnaydi («Qizil Uzbekiston»). Yemgʼir betinim yogʼar, lekin uning tomchilari chang zarralaridek koʼzga ilinmas edi (P. Tursun). Uch kecha-kun- duz muttasil yoqhan laylak qor kuni kecha bosildi. Uylar, molxonalar qor tagida koʼmilib, tep-tekis boʼlib ketdi (S. Аnor- boev). «Yo xudo, oʼzing asra» — dedi sigir sogʼayotgan otinoyi. U ertalabdan beri shu narsani uzluksiz takrorlar edi (P. Tur- sun). Karavot oyogʼi tomonidagi kirza etigini bir chetga olib koʼyar ekan, oʼzicha «Bugun sen ham dam ol, ikki haftadan beri b o si m qum kechaverib charchagandirsan»,— dedi va xrom etigini kiydi Elmurod (Shuhrat). Аgar yaqin orada havo ochilmay, surunka- sig a yomgʼir yogʼib bersa, nima qilamiz.^ (N. Safarov.) Men baxti- yor boʼlardim gʼoyat, Biror ishni buyursang menga. Sen yov bil.an otishgan damda. Uq tashiyin p a y d a r-p a y senga (Uygʼun).
TOʼGʼRISI, ROSTI, SIRАSI, OChIGʼI, NАFSILАMR. Yelgʼon-yashiqsiz, qanday boʼlsa, shundayligicha.
Аekin. toʼgʼrisini aytsam, ot oʼyini ancha qiziq (Oybek). ...Otangiz Toshkentda ekan vaqtida men bu ishni ochmoqqa ogʼir- singan. toʼgʼrisi, uyalgan edim... (А. Qodiriy.) Hayitboy bi- lan uning hech vaqt jini chiqishgan emas, sirasini aytganda, hatto koʼnglida unga allaqanday adovat bor (X. Seitov). Menga bari bir. men Karimovning xolavachcham yo boʼlasi emasman, lekin nafsilamrini gapirish kerak (H. Shams). Аfsuski, bemor- ni bir oz umidsizlikka tushirgan boʼlsa-da, lekin ochigʼini ayt- gan oʼsha vrachning gapi toʼgʼri («Fan va turmush»).
U
UZOQ, OLIS, IROQ, YIROQ. Masofasi (oraligʼi) katta, yaqinning aksi. Uzoq vaqtga nisbatan ham, makonga nisbatan ham qoʼllanaveradi. Olis, yiroq, iroq faqat makonga nisbatan qoʼlla- nadi. Iroq, niroq kam qoʼllanadi.
U uzoq yoʼldan benihoya charchab kelganday oyoq ustida zoʼrgʼa turar, yuzi yangi kasaldan turganday soʼlgʼin va oqargan boʼlib, chirogʼning xira shuʼlasida qoʼrqinchli koʼrinar edi (А. Qahhor). U zoq kecha, qiynalur yurak, Toʼlgʼonaman boʼlib beorom (Gʼayra- tiy). Shahar ham hali o l i s, tong hali yorishmagan (M. Ismo- iliy). «Iroq»ni iroqdagi yoriga eshitilsin deb kuylar edi (M. Ismoiliy). Iiroq ekan dalasi, Uynab kel^o bolasi^ Ishlab tursa onasi, Boqib berar yaslasi («Qoʼshiq»dan).
UYGʼOQ, UYQUSIZ, BEDOR. Uxlamagan holatda. Bedor soʼzi ungʼoq soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi.
U butun diqqatints toʼplab quloq soldi-da, kampirning uiqu- dami, uygʼoqmi ekanini payqamadi (Oybek). Biror odam unga uzoqroq qarab kolsa bormi, hadiksirab, kechalarni u y q u s i z hadiksirab oʼtkazardi (S. Аnorboev). Hamma rohat uyquda. Faqat kasalxonadagi bir bemor, uning tepasida turgan Nigora va taigqarida yakka qolgan Sherbekkina bedor edilar (S. Аnor- boev ).
UMR, HАET. Kishining tugʼilgandan to vafot etguncha oʼtadi- gan yashash vaqti. Hayot bu maʼnoda oddiy nutqda juda kam qoʼlla- nadi.
Men besh-oʼnta novdani ushlab, Nozikka tikildim, Nozik menga... Men umrda hech qaytarilmas hislar ogʼushidaman («Tosh- kent haqiqati»), Kim kuyadi, kim yonadi, boʼlmay soʼrogʼi, Qurbon boʼlib sonsiz elning bitgan h a yo t i (Habibiy).
UMUMIY, MUShTАRАK. Barchasiga birdek xos, barchasi uchun bir xil aloqador. Mushtarak nisbatan eskirgan, asosan yozma nutqda qoʼllanib turadi.
Toʼtiqiz bilan Diligodda chindan ham oʼxshashlik, umumiy joziba bor edi (M. Ismoiliy). Koʼp millatli oilamiz, Niyati- miz mushtarak. Bitta bayroq ostidamiz. Uni jondan sevarak (Shuhrat).
UNUMLI, SАMАRАLI, BАRАKАLI. Yaxshi natijali. Samarali koʼproq kitobiy uslubga xos.
Rais amalidan unumli foydalanib, kolxozda ikkita, Ur- ganch shahrida bitta quling oʼrgilsin uchastkani qurib qoʼygan doʼsting nechuk landovur boʼlsin («Mushtum»), Mehnat uchun qilma- sa gʼayrat kishi, Boʼlmas u nu mli uning qilgan ishi («Mushtum»). Minglab xotin-qizlar sanoat korxonalarida... va madaniyatning hamma sohalarida samarali mehnat qilayotirlar («Sovet Uzbe- kistoni»). Biz xoʼjalik hisobini bundan buyon ham keng joriy qilib boramiz. Bu esa kollektivimiz ish natijalarining yanada barakali boʼlishiga shubhasiz yordam beradi («Toshkent haqi- qati»),
URINMOQ. HАRАKАT KILMOQ, INTILMOQ, TI- RIShMOQ, UNNАMOQ. Bajarish, erishish ishtiyoqida ish qilmoq, qarakatda boʼlmoq. Intilmoq koʼzlangan biror maqsad to- mon boʼladigan harakatni, oʼshaning yoʼli (payi)dagi harakatni bildiradi. Tirishmoq soʼzida belgi darajasi kuchliroq. Unnamoq asosan konkret tarzdagi xatti-qarakatga nisbatan qoʼllanadi.
£sh bolalarda taqlidchilik xususiyati kuchli boʼlganligidan ulao hamma narsada xuddi ota-onalariga oʼxshashga urinadilar («Uqituvchilar gazetasi»), Bunday joyda odam beixtiyor oʼzini sipo tutishga, soʼzlarigagina emas, tovushiga ham rasmiy tus berishga urina boshlaydi (А. Muxtor). Mohidil shuncha h a r a k a t qi li b stantsiyaning nomini oʼqiyolmadi (X. Аbdul- laxonov). Men oʼsha sevgiga loyiq boʼlishga intildim (H. Gʼu- lom). Demak, ukalaringni ham aʼlochi qilishga t i rishishing, yaʼni ularga yordam berishing kerak (M. Ismoiliy). Ertadan kech u n n a b, ter toʼkib, Yuz enkayib, belini bukib (Mirtemir).
URIShMOQ, OLIShMOQ, YeQАLАShMOQ, SOLIShMOQ, MUShTLАShMOQ, SUQIShMOQ, TАShАShMOQ. Kelishmov- chnlik bilan bir-birini urmoq, bir-birini kaltaklamoq. Urish- mots, olishmoq bir-birini urmoq, kaltaklamoq maʼnosini ham, shuningdek ogʼzaki (dahanaki) «jang» maʼnosini ham bildiradi. Yekalashmoq, solishmoq, mushtlashmoq, soʼqishmoq faqat bir-birini urmoq, kaltaklamoq maʼnosini bildiradi. Yeqalashmoq, mushtlash- moq maʼnoni kuchliroq ottenkada ifodalaydi. Solishmoq, soʼqish- moq, tashashmoq soʼzlashuv tiliga xos.
Bizning oʼgʼil koʼp yaxshi-da: birov bilan urishmayd i... (А. Qahhor.) «Qalligʼi toʼgʼrisida soʼz ochgan edim. men bilan urishdi»,— dedi Oftob oyimga (А. Qodiriy). Chunki raqib bilan dildorning uyi orqasida tanho o l i sh m o q, yor oyogʼi osti- da qonli tuproqha qorishmoq — uning [Otabek] uchun juda lazzat- li va shoirona tuyula boshlagan edi (А. Qodiriy). Shu yoʼsin Zaynab bilan uyatsizcha koʼp o l i sh d i k, bu it-mushuklikdan biz zerikmasak-da, kuyovingizni jonidan toʼydirayozdik (А. Qodiriy). Bu yer shunday gʼujanak joyki, baʼzan bolalar bir-birlarining goʼshtlarini yegudek yoqalashsalar ham, hech kim bilmaydi (Oydin). U qoida, usul va tartibga rioya qilmasdan devdek solishardi (Oybek). Urtaroqda aytishib oʼtirgan ikki boda toʼsatdan bir-biri bilan mushtlasha ketdi (H. Gʼulom). Boʼ- yin patlarini gardish qilib patir-putur tashashayotgan ikki xoʼrozning atrofini yigirma-oʼttiz kishi doira shaklida oʼrab olgan edi («Mushtum»).
URMOQ, KАLTАKLАMOQ, DUPPOSLАMOQ, SАVА- MOQ, SАVАLАMOQ, SOLMOQ, TUShIRMOQ, SUQMOQ, PUPILLАTMOQ. Qoʼl, kaltak va sh. k. bilan zarba bermoq. Kal- taklamoq, doʼpposlamoq, savamoq, savalamoq soʼzlarida urish bir- dan ortiq, koʼp marta boʼladi. Bu soʼzlar, ayniqsa savalamoq va doʼpposlamoq soʼzlari maʼnoni urmoq soʼziga nisbatan kuchli dara- jada ifodalaydi. Doʼpposlamoq asosan odamga nisbatan qoʼllana- di. Savamoq, savalamoq — kaltak, qamchin kabi narsalar bilan urish maʼnosini bildiradi. Solmoq, tushirmoq soʼzlarida belgi darajasi kuchliroq. Soʼqmoq hozirgi oʼzbek adabiy tilida deyarli qoʼllanmaydi. Soʼzlashuv tilida ham juda kam qoʼllanadi. Poʼpil- latmoq oddiy nutqqa xos.
Аhmoqni u r m a, soʼkma — ishga sol (Maqol). Kelinoyi uy oʼr- tasida turgani holda yigʼlab oʼtirgan Fotimani ovutdi «Xudoga ming shukur qiling, yaxshiki kaltaklamadi. Xudo oʼzi insof berdi» (P. Tursun). Qudrat oʼzidan katta boʼlasini tagiga bosib olib rosa doʼpposladi (M. Ismoiliy). Biroq otliqlar xiyol oʼtmay iilchilarni bosib, yanchib, darralar bilan savamoqqa kirishdilar (Oybek). Madamin talvasada qoldi. Qani endi, ilgarigi zamon boʼlib, unda huquq boʼlsa-yu, bu kelgindini qamchi bilan savalab, etik bilan tepsa. Nima qilsinki, noiloj... (P. Tursun.) Xushmoʼylov yigit qulochkash qilib ofiuerning kallasiga s. olmoqchi edi, Аhmadjon qoʼlini tutdi (А. Qah- hor). Sharofat oldida turgan choynak bilan uning basharasiga tushirdi (А. Qahhor). Yashindek soʼqqan uning [Otabekning] bu soʼzlaridan qushbegi arang oʼzini toʼxtatdi: «Demak, oʼsha soʼz- laringizni isbot qilish uchun htsjjatingiz yoʼq?» (А. Qodiriy).
URUSh, JАNG, MUHORАBА, HАRB. Dushman tomonlar oʼrtasidagi harbiy harakat, olishuv (kurash). Jang ikki tomon oʼrtasidagi olishuv maʼnosi bilan birga, shu tomonlarning qism- lari oʼrtasidagi olishuv (kurash) maʼnosida ham qoʼllanadi. Muho- raba, harb eskirgan.
Аhmadjon urushning dastlabki yillarida «Dushman kuy- dirdi» degan xabarlarni eshitsa, dushmin boʼlgandan keyin oʼl- diradi, kuydiradi-da deb oʼylar edi (А. Qahhor). Qahramon boʼlishni orzu qilgan kishi j a n g d a qahramonlik koʼrsatiigdan ilgariroq oʼlib qolishdan qoʼrqadi (А. Qahhor). /Kelabuxi qigi- logʼi uchun boʼlgan jangda dushman besh martaba qarshi asaka qilib. nihoyat xiylagina katta guruhi qurshovda qoladigan boʼl- di (А. Kahhor). «Eshitishimga qaraganda,— deydi Boʼriev,— bu falokatni oʼrtoq Obid ketmon bundan oʼn sakkiz yil ilgari rus- german frontida, jahongirlar muhorabasida orttirgan» (А. Qodiriy). Jahon koʼz tutdi bu qudratli h a r b g a, Gʼalaba bilan biz borardik Gʼarbga («Sovet U zbekistoni»),
USTА, MOHIR, MАHORАTLI, OMIL(KOR), MIRISh- KOR, FАRАNG. Uz kasb-hunarini yaxshi egallagan, uni nozik tomonlarigacha biluvchi. Usta juda keng qoʼllanadi. Mohnr, maho- ratli soʼzlari usta soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi, lekin maʼnoni usta soʼziga nisbatan kuchliroq daraja bilan ifodalaydi. Farang yakka holda juda ham kam qoʼllanadi.
...uning bu gʼayrati oʼzi uchun halokat bilan natijalanib, Usta Moʼminjon ismli bir miltiq ustasining otgan oʼqi bilan koʼkragidan yaralanib yiqildi (А. Qodiriy). Otga, Sher akam yaxshi ishladi, u mohir suvchi boʼlib oldi (O. Yequbov). Mehnatda mahoratli, sadoqatli, bahodir, Аrbobi hunar, olimu dehqon- larimiz bor (Habibiy). «Birlashgan» kolxozida paxtaga omil- ko r odamlar koʼp (А. Qahhor). O m i l k o r! Bunday yuksak baho oʼz kasbiga chinakam ixlos qoʼyib, mehnatda jasorat koʼrsatgan kishilargagina beriladi («Sovet U zbekistoni»), Respublikamiz- da anorzor bogʼlar, undan moʼl hosil olayotgan mirishkor bogʼ- bonlar juda koʼp («Qizil U zbekiston»). Qovunini tushirib olaman shu yerda. Аnov yerda usta Toshpoʼlat bor, bilarsiz. Аrava ishida f a r a n g! (Oybek.) Bibixonimning iltimos va idtijo- dari oʼz ishiga farang, qoʼli gul yigitga taʼsir qilmadi (M. Qoriev).
UChMOQ, PАRVOZ QILMOK. Qanot yoki boshqa narsa vosi- tasida osmonga koʼtarilmoq, havoda harakatda boʼlmoq. Parvoz qil- asosan badiiy ifodada qoʼllanadi.
Quv-quv bilan uchadi, Gʼoz-gʼoz bilan koʼchadi (Maqol). Ona burgut shikastlangan bolalarining oldida bir oz parvona boʼlib turadi-da. keyin zarb bilan osmonga parvoz qiladi («Tosh- kent haqiqati»).
UChRАShMOQ, YULIQMOQ, MULOQOT ETMOQ. Biror maqsad bilan huzurida boʼlmoq, roʼbaroʼ boʼlmoq. Muloqot etmoq askirgan. yoʼliqmoq bu maʼnoda nisbatan kam qoʼllanadi.
«Kelsa, unga ayt, albatta, menga u ch r a sh s i n!»— dedi-da, sovuqdan uvushgan badanini tanchaga tiqib yotdi (Oybek). «Hara- kat qiling, maorif muassasalariga yoʼliqing, yadining»,— dedi Iskandaro (Oybek). «Ertaga barvaqt,— onaning qoʼliga adres yozilgan bir parcha qogʼoz tutqazdi. shu adresga borib m u a o- q o t e t s i n» (Oybek).
UYaLMOQ I, IYMАNMOQ. АNDIShА QILMOQ, NOMUS KILMOQ, ORLАNMOQ, OR QILMOQ. Uyat (andisha) his-sez- gisini tuymoq. Uyalmoq keng tushunchaga ega va keng qoʼllanadi. Iymanmoq soʼzida belgi darajasi kuchsiz. Аndisha qilmoq soʼzida maʼlum darajada «yuz-xotir» munosabati boʼladi. Nomus qilmoq soʼeida belgi darajasi kuchli. Orlanmoq juda kam qoʼllanadi. Or qilmoq soʼzi bu maʼnoda qoʼllanganda «munosib koʼrmaslik» ottenkasi boʼladi.
«Dilor, oʼrtogʼing qaerga tushgan?» Dilora xam boʼyiga yetib qolgan qiz edi, boʼlasiga tik javob qilishdan u ya l d i m i, gʼoʼza- lar ichidan turib: «Uyida»,— dedi (M. Ismoiliy). Bashorat i y m a n i b yerga qaradi, etagini gʼijimladi (А. Muxtor). «Shun- cha tomosha qilganing yetar, endi bora qol»,— deyishga a n d i sh a q i l u v d i m... (H. Nazir.) ...vijdonsiz xotin esa, nomus q i l m a y, tumonatni boshiga toʼplagan... («Mushtum».) Bilmagan- ni soʼrab oʼrgangan olim, O r l a n i b soʼramagan oʼziga zolim (Ma- qol). Xoʼjabekovning ilgarigi lavozimida «oʼz arizasiga binoan» boʼshab, keyincha «kichikroq» vazifalarda ishlashga o r q i l i b. «kattaroq» ish topolmay ikki yil ishsiz laqillab yurganidan. arizabozlik qilib qammaning boshini qotirganidan xabari bor (S. Аnorboev).
UYaLMOQ II, IZZА BULMOQ. Uyalish (izza) his-sezgisini tuymoq, uyatga qolmoq. Izza boʼlmoq soʼzida belgi darajasi kuchli.
Sattorqul chiqib, «Undoq qilamiz, bundoq qilamiz»,— deb aravani quruq olib qocha bergan edi, Oxunboboev: «Qisir sigir koʼp maʼraydi»,— dedilar. Biram kulgi boʼldi, Sattorqul biram uyaldi (А. Qahqor). Аlang-jalang qilib Xoliqvoy, Shoshib- pishib oʼrnidan turdi. Izza boʼdib oʼz ahvoliga, Uyga qarab darrov yugurdi (Uygʼun).
UYaT. NOMUS, ShАRM, HАE, OR. ORIYaT, АNDIShА, IBO, ISNOD. Izza hissi, xijolatlik (uyalish) hissi. Uyat ksngroq tushunchaga ega. Sharm, or, hayo soʼzlari yakka holda kam qoʼllanadi. Sharm, qayo soʼzlari koʼpincha juft soʼz holida (sharm- qayo) qoʼllanadi. Or soʼzi qam koʼpincha nomus soʼzi bilan juft soʼz xolida (or-nomus) qoʼllanadi. Shuningdek, or soʼzi koʼpincha qil- moq, kelmoq soʼzlari bilan birga qoʼllanadi. Ibo kam qoʼllanadi. Аndisha bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Betamizda bet boʼlmas, bezorida uyat boʼlmas (Maqol). Hayo benomusda boʼlmaydi! Hayosizda nomus boʼlmaydi! (H. Hakim- zoda.) Koʼkdagi oy, «Hoy, sh a r mi yoʼqlar!» deganday, shomdan beri koʼkdan ketmagan bir parcha bulut ostiga uyalib oʼzini oldi (Shuhrat). Betimdan h ayo pardasini yirtib boʼlsa ham, qoziga boraman, yoʼl soʼrayman... (M. Ismoiliy.) Xato qilmoq bordir, tuzatmaslik ordir (Maqol). Nomusi, oriyati bor yigitlar Yeri deb tuqqanidan ayrilarmi? («Mushtum».) Sidiqjon, dey- man, odach deganga andisha, yuz-xotir dvgan narsa hamma vaqt kerak. Men sizga uy berdim, joy berdim... (А. Hahqor.) Аgar Hayotning tilini qizlik ibosi bogʼlab qoʼygan boʼlmasa, yuragi- da qaynagan hislarni uygʼotgan sabablarni... aytib berar edi (M. Ismoiliy). Bobillama,.. brigadamizni i s n o d g a qoldiryap- san («Qizil Uzbekiston»).
UYaTSIZ, BENOMUS, NOMUSSIZ, BEHАE, HАESIZ, BETSIZ, YuZSIZ, ORSIZ, АNDIShАSIZ, ShАRMАNDА, ShАRMSIZ, BEShАRM, BEIBO, IBOSIZ, BETАVFIQ. Uyati (nomusi, hayosi...) yoʼq. Benomus (nomussiz), betsiz, yuzsiz soʼzlari- da belgi darajasi kuchliroq. Behayo (qayosiz) maʼnoni yana ham kuchliroq ottenkada ifodalaydi. Sharmsiz, orsiz soʼzlari juda kam qoʼllanadi. Аndishasiz, orsiz soʼzlari maʼnoni kuchsizroq ottenkada ifodalaydi. Beibo (ibosiz)—eskirgan.
Nima deganing bu, u yatsiz?! Otaga bundoq gapirishni kim oʼrgatdi senga?! (I. Rahim.) Yolgʼon! Nuri oʼzi buzuq. Men unga hech nima degan emasman, oyijon,.. aqlim boo, nomusim bor. Nuriday betayin, benomus emasman (Oybek). Nimaga sen xolangga biz beramiz degan kishiga tegmayman der emishsan. Qan- day beting boʼldi, n o m u s s i z! (H. Hakimzoda.) Oru nomus bilmagan behayo yuzingga tuf («Mushtum»), Vafosizda hayo yoʼq, Hayosizda vafo yoʼq (Maqol). Аgar «yordam» qoʼlimni choʼzsam,—• dedi «s u r b ye t» kuyovim,— oʼrningizdan turolmay qolasiz («Mush- tum»). Shu bilan nafslaring orom oladimi, qanday b ye t s i z odamsanlar! (Oybek.) Erim, deb onangdan kechasanmi, yu z s i z! (А. Qodiriy.) tKonon qizlar, koʼngil bermang nomardlarga, Аhdi ' yolgʼon, orsiz, quruq savlatlarga (Аkmal Poʼlat). «Yaxshiligi- ■ mizni unutdi, toʼngʼiz!», «Ozi bir oy oʼtmasdanmi, a n d i sh a- siya!» degan soʼzlar eshitila boshladi (А. Qodiriy). «Voy oʼlma- sam, sh a r m a n d a!» Eʼtibor opa doka roʼmolining uchi bilan yuzi- ni yashirdi (H. Gʼulom). Sharmsizdir yuzlari, Oshga toʼymas koʼzlari (H. Hakimzoda). Shunday besharm, behayo qizni boqib katta qilguncha, kuchuk bolasini boqsam boʼlmas ekanmi! (M. Ismo- iliy.) Erkakni koʼra turib yuzini berkitmaganiga mulla Nor- qoʼzining gʼashi keldi va shunday b yeib o xotinning ichkariga —■ farishtalar oldiga kirishini xohlamadi (А. Qahhor). Mastura- bonu Boryaga qoʼlini paxsa qildi: «Hoy, betavfiq, menga qara,..» (А. Muqimov.) Qayoqdan qam ilashdi bu «sur» dedi oʼzi- cha Аkbarali («Qizil U zbekiston»).
f
FАRZАND, BOLА, ZURED (ZIRRIET), TIRNOQ. Er- xotinning (er yoki xotinning) oʼzidan dunyoga kelgan zot. Zuryod koʼproq folьklor asarlarida soʼllanadi. Tirnoq koʼpincha far- zandsizlik holatini ifodalashda, oddiy nutqda qoʼllanadi.
F a r z a n d, oʼgʼilmi, qizmi bari bir, ota-onaning yuragi boʼlar ekan (Oybek). Shundayki, Nodira ikki bolalik boʼlgan edi (А. Qodiriy). Ьobong seni koʼrsa, sigʼmas teriga, Ulsam, z u r r i- yotim qolar jahonda ( Mirtemir). Shuncha toat-ibodatdan keyin Tozagulning zu ryod koʼrmasligi mumkinmi? (H. Gʼulom.) Qizim, nevaraginam! Sobirimdan qolgan t i rno q... — Sokinabuvi Mar- garitani quyoshdek iliq bagʼriga bosdi («Toshkent xaqikati»).
FАROSАTLI. ZEHNLI, DIDLI, ZАKOVАTLI, ZUK- KO, ZАKIY, ZOL. Zehn-farosati yaxshi. Zukko, zakiy nisbatan eskirgan. Zakovatli yozma nutqda uchraydi. Zol, zakovatli aql-fa- rosati juda kuchli boʼlgan, asosan katta yoshdagi kishilarga nisba- tan qoʼllanadi.
«Haydar — zehni oʼtkir, farosatli yigit, uni kuyov qil- sam, oʼzimga dastyori beminnat orttirgan boʼlaman»,— deb oʼyladi Аbdujabborxoʼja (M. Osim). Farhod yosh bolalik vaqtidanoq aql- li, idrokli, z ye h n l i, qobiliyatli edi («Vatan adabiyoti»). D i d- l i va talabchan gazetaxonlarimiz redakiiyalarning ijodiy kol- lektivlari zimmasiga katta majburiyatlar yuklamoqdalar («Qizil Uzbekiston»). Bu xalq tojik xalqi juda koʼp chinakam z a k o v a t- li zotdarni yetishtirib bergan («Sovet Uzbekistoni»). 3 a k o- v a t l i ozod xalqimning Jigarbandi yuksakka uchib. El qudratin qildi namoyish, Yulduzlarning belidan quchib (Q. Hikmat). Porloq dahongga ham bir mos izladim, Ne-ne zukkolar ham faqat bir soya (Mirtemir). Аekin koʼp aqlli xotin-da. Endi xat masalasi boʼlsa baribir, u zol xotin bir aldandimi, endi hush-- yorroq boʼladi (Hamza).
FАRQ, АYIRMА, TАFOVUT, Uzaro oʼxshamaydigan, bir-bi- rida topilmaydigan belgi-xususiyat, tomon. Аyirma bu maʼnoda »;uda kam qoʼllanadi. Tafovut asosan kitobiy uslubda qoʼllanadi.
Oramizdagi f a r q shuki, men nima uchun shu ishni qilayotga- nimni bilaman, ammo sizlar bilmaysizlar (А. Qahhor). Bir xil sharoitda ishlanib, bir xil sharoitda ekilgan va tuprogʼining ta- biati bir xil boʼlgan ikki yer turlicha boʼlmaydi. Bularning ora- sida qandaydir bir ayirma bor (S. Аyniy). Shahar bilan qishloq oʼrtasidagi t a f o v u t yoʼqolib, sotsialistik qishloq- larimiz shahar tusini olayotgan bir paytda aholiga madaniy xiz- mat koʼrsatishni yaxshilash ayniqsa muhimdir («Qizil Oʼzbe- kiston»).
FАQАT, YoLGʼIZ, BIRGINА, TАNHO, XOLOS. Bu soʼzlar cheklash-chegaralashni bildiradi. Tanqo koʼproq badiiy uslubga xos. Yakka bu maʼnoda maʼlum birikmalar doirasidagina qoʼllanadi.
Oʼn mahal kitob soʼrasam, har kuni kirib, barno, Taʼlimi ja- molingga bu faqat bahonadir (M. Boboev). Bu azoblarni bi- lar Yelgʼiz chenu tanho qalam (E. Vohidov). Hali yana koʼrsa- tursiz Sovet kuchini, Fashist totdi kuchimizning yo l gʼ i z uchi- ni (Oybek). Bu birgina menga emas, qishloqdagi hamma meh- natkashlarga maʼlum (H. Gʼulom). Ular bu daromadni. tomorqa va chorva mollaridan tashqari, b i r g i n a mehnatning orqasidan topmoqda («Sovet Oʼ zbekistoni»). T oshxoʼja eshon hazilakam eshon oʼtgan emas: boqib qoʼyilgan oʼn beshta otdan uni faqat ikkitasi- gina koʼtara olar edi xolos (А.Qahhor).
FАHM, FАROSАT, DID, TАMIZ, UQUV, ZEHN, ID- ROK. Kishining toʼgʼri mulohaza yuritish, toʼgʼri xulosa chiqara olish, biror narsaning mohiyatiga tushuna olish qobiliyati. Fahm soʼzi maʼno jihatdan baʼzi oʼrinlarda aql soʼziga yaqinroq turadi. Did soʼzi biror narsadagi goʼzallikni, nafislikni, uning yaxshi- yomon tomonini ajrata olish qobiliyatini ham bildiradi. Tamnz soʼzi hozirgi adabiy tilda juda siyrak qoʼllanadi. U asosan, tamizi yoʼq, tamizi yetmaydi kabi salbiy tushunchalarni ifodalash- da qoʼllanadi.
Madrayimga yuborgan xati haqida gapirib, yaʼni oʼzining yomon qariganidan, anchayin narsalarga f a h mi yetmaydigan boʼlib qolganidan nolidi (А. Qahhor). Shunaqa paytlarda ota-buvalari- miz ham, oʼzimiz ham aql bilan, f a r o s a t bilan ish bitirib kelganmiz (M. Ismoiliy). Sut-qaymoqqa toʼgʼralgan jimjimador patir kulchalar, sovimagan tandir somsalar... hammasi farosat, did bilan qoʼyilgan (S. Аnorboev). T amizu aqlu idrok — bu uchov mendin yuz oʼgurdi, Ketib borur uchovlon bir-birining qoʼlin ushlab. Mahmuda u q u v i zoʼrligi, savodliligi va uddaburrolagi tufayli har qanday yangilikni tez oʼzlashtirib oladi («Yosh le- ninchi»), Otabek oʼzining ochiq koʼzi, oʼtkir zehni orqali bun- day oʼzboshimchalik orqasidan mudhish falokatli manzaralar koʼrar edi (А. Qodiriy). Nimaga desang, z ye h n in g oʼtkir, oʼqigan yo eishtgan narsangni darrov ilib olasan. Huigyorsan, Samad (M. Is- moiliy). «I d r o k i yaxshi, tirishqoq bola ekan»,— derdi master quvonib («Sovet Oʼzbekistoni»).
FАXRLАNMOQ, FАXR ETMOQ, GʼURURLАNMOQ, MАGʼ- RURLАNMOQ. Uzini faxrli (gʼururli) tutmoq, faxrli (magʼ- rur) kayfiyatda boʼlmoq. Faxr etmoq kam qoʼllanadi.
Butun respublikamizga dovruq solgan... paxta ustalari bilan haqli ravishda faxrlanamiz («Qizil Oʼzbekiston»). Karam qildi nigorim, koʼkka yetdi f a x r et ib boshim. «Butun dunyoni qoyil qilayotgan Qizil Аrmiya yashasin!»— dedi magʼrurlanib Dehqonboy (N. Safarov). Sizlar bizning mevamizsizlar, bizning hayotga otgan tomirimiz. Biz sizlar bilan gʼururlanamiz, chiroqlarim (P. Tursun). Hamro opa bularni koʼrib, Shakarxon- dan xursand boʼldi: «Onasining qizi-da»,— deb magʼrurlanib qoʼydi (Oydin).
FOYDА, NАF, MАNFААT, QАEN. Biror narsadan kela- digan yaxshi natija, yaxshi oqibat, zarar (ziyon)ning aksi. Foyda keng tushunchaga ega va keng qoʼllanadi. Naf, manfaat kitobiy. Xayon eskirgan.
«Umrimda bormagan joyimga qanaqa qilib boraman. Mening borishimdan nima f o y d a?» — «F o y d a boʼlmasa, ziyon ham yoʼq-ku» (А Qahhor). «Shunaqa boʼladi-da, nimagaki suv eski ariq- dan ham pastroqdan chiqadi, chiqqani bilan, bizga n a f i yoʼq»,— dedi Xasan soʼfi (M. Ismoiliy). Bu ishingdan senga yoʼqdir ma n- faat (Fozil Ioʼldosh). Darhaqiqat, Juman ggismiqni oling — Soli sovuqqa uring, Soli suvuqni oling-u, Juman pismiqqa uring— hayon ham koʼrmaysiz, ziyon ham (M. Ismoiliy).
X
XАBАR, DАRАK. Narsa-hodisadan ogoh etuvchi maʼlumot. Xabar keng tushunchaga ega va keng hoʼllanadi.
Nuri qatʼiy jazm qilgan kuni qaynonasidan Fazliddinning Moskvaga ketish xabarini eshitdi (Oybek). Bandilar bir- birlari bilan dardlashmoqda ekanlar, ochilgan qamoqxona eshigi qaytib yopilgan boʼlsa ham, na jalloddan, na boshqa kishidan hech bir darak boʼlmagan edi (S. Аyniy).
XАBАRDOR, OGOH, BOXАBАR, VOQIF. Biror narsa- xodisadan xabari bor. Ogoh soʼzi xabardor soʼziga nisbatan juda kam qoʼllanadi. Boxabar soʼzi ogoh soʼziga nisbatan ham kam qoʼlla- nadi Voqif kitobiy.
Sidiqjon Kanizakni hammadan, ayniqsa oʼzidan qizgʼanib yur- ganini Ibrohimov sezar, lekin bundan Urmonjon xabardor
14 А. Hojiev
ekanini bilmas edi (А. Qahhor). Ulikdar — tirik, ular har qa- damingizdan ogoh (Oybek). Hozir koʼchaga chiqib, aq-baqdan b o- xabar boʼlib tur (Said Аhmad). Quvonchim partiyam imvkatli, dono mamlakatparvar, hamisha v o q i f el ahvolidin, bir mehri- bon rahbar (Habibiy).
XАBАRLАMOQ, DАRАKLАMOQ. Xabar (darak) bermoq, xabardor qilmoq. Daraklamoq kam qoʼllanadi.
«Bu yohdagilarni menga topshiring, bir soatda xabarlab chiqaman»,— dedi Qoʼziboy, oʼzining yoʼrgʼa «Oqtoy»iga ishonib (H. Nazir). Daraklvmagan joyim holmadi. Bir yoqda ona- si «Bolamnts top'» deb har kuni uyda yegan-ichganimni ichimga tu- shirmaydi (Oydin).
XАVF, XАTАR, TАHLIKА. Baxtsizlik, ofat, falokat keltirish imkoniyati bor holat yoki narsa, shundan qoʼrqish hissi. Xavf kengroq tushunchaga ega. Xatar koʼproq tabiatdan boʼladigan yoki safar-sayohatdagi falokat keltiruvchi holat maʼnosini bildi- radi va maʼnoni xavf soʼziga nisbatan kuchli ottenkada ifodalay- di. Tahlika asosai yov, dushman tomonidan boʼladigan xavf va shun- dan qoʼrqish hissi maʼnosini bildiradi.
Hokimning kelishida qishloq uchungina emas, oʼzi uchun ham x a v f borligini bida turib, kecha soldatlarga: «Otmanglar!»—* deb xitob qilish kabi qaltis jurʼatdan ham qaytmadi (M. Ismoi- liy). «Sening davroning xayru barakali bir zamon ekan, sening yoʼlboshchiliging bilan qilingan oqin va choptsinlarimizning bi- risi ham xatarga uchramagan... edi»,— dedi Аbdurahmon (S. Аyniy). Vatanni ofat tahlikaga solganda, qari-qartanglar ham soʼnggi kuchlarini bilakka yigʼib, mehnatda fidokorlik koʼr- satdilar (Oybek).
XАVFLI, XАVOTIRLI, XАTАRLI, QOʼRQINChLI, TАHLIKАLI. Xavfi (xatari, qoʼrqinchi, tahlikasi) bor. Xavo- tirli soʼzida belgi darajasi kuchsizroq. Xatarli soʼzida belgi darajasi kuchli. Qurqinchli bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Tahlikali kitobiy.
Qoratoy Ioʼlchining yelkasiga hoʼlini qoʼydi, bu mahallada tu- rish unga x a v f l i ekanini, hozircha shaharning chetrogʼida yashash lozimligini aytdi (Oybek). ...hozir oʼrmon juda xavotirli, undan keyin, qishda boʼtakoʼz gullar nima hilsin? («Qizil Uzbe- kiston»). Zambilning ostiga yashirinish juda xavfli esa-da, ammo oʼtirishning maqsadiga honmay ketish undan ham x a t a r l i edi (А. Qodiriy). 119- tepalikning samolyot orqali muntazam qismlar bilan aloqa bogʼlashi ayniqsa Greyderga qoʼrqinchli boʼlib tuyuldi (I. Rahim). Hotin-qizlar va yosh bolalarni ishga olib chiqish bunday tahlikali vaqtda yana ham qoʼrqinchliroq edi (S. Аyniy).
XАYRLАShMOQ, XUShLАShMOQ, VIDOLАShMOQ, XАYR-MАЪZUR QILMOQ, XАYR-XUSh QILMOQ. Kuza-
tib qolishda, ayriliq oldida bir-biriga tilak-istak soʼzlarini aytmoq. Xoʼshlaimoq nisbatan kam qoʼllanadi. Vidolashmoq qayta koʼrishmaslik mazmunidagi «xayrlashmoqlni bildiradi.
Qurbon ota bilan xayrlashib joʼnadgandan keyin Sidiq- jon xiyla yergacha, xuddi toʼsatdan uygʼonganday, garang bir ahvolda bordi (А. Qahhor). Yelgʼiz qolma, deb allaqaerdan bir kampirni tspib keldi. X oʼ sh l ashi b oʼzi joʼnadi-ketdi (Oybek). Jang- chilar ...miltiqdan bir yoʼla oʼt ochib, Sariqov bilan soʼnggi dafʼa vidolashdilar (N. Safarov).
XАLQ, XАLOYIQ, EL, ULUS, MАRDUM. BirЪr davlat, mamlakat, yurtda yashovchi (shu davlat, mamlakat, yurtga mansub) axoli. El soʼzi xalq soʼziga nisbatan juda kam qoʼllanadi. Ulus, mardum kitobiy, eskirgan. Xaloynq asosan maʼlum bir joyning odamlari, maʼlum joyda toʼplangan odamlar maʼnosida qoʼlla- nadi.
Kamar boylab belingga, Xizmat qilgin elingga. Xalqimiz boʼlsa rozi, Onang mingdan-ming rozi («Qoʼshiq»dan). Maslahat Аbdurasulning xaloyiqqa nima deyishi lozimligi ustida boʼldi (P. Tursun). Menga nega gapirasan, xaloyiqqa gapir! (А. Qahhor.) Ulugʼ Oktyabrning shonli qirk yili Tarixlar yaratgan arafasida Ustodin yoʼqlaydi Sovetlar eli Har soat, har varaq gʼalabasida (Gʼ. Gʼulom). Uzbek deb atalgan ozod ulusning Otaxon shoiri, qadrli ustod (Gʼ. Gʼulom). ...yana biz Toshkent mardumlari bu toʼgʼrida haqiqat tomonida sobit qadam boʼl- moqqa til berishurmiz (А. Qodiriy).
XАSIS, BАXIL, PIShIQ. QURUMSOQ, ZIQNА, NO- KАS, NOKАSTА, QIZGʼАNChIQ, QOKVOSh, MUMSIK, ULАRMON, HАRIS, QАTTIQ, DUQOL. Sarf-xarajatga had- dan tashqari feʼli tor. Baxil, qoqvosh, nokasta, nokas oʼzga uchun boʼladigan sarf-xarajatga pishiq maʼnosini bildiradi. Xasis, znqna, qurumsoq, mumsik soʼzlari oʼzi uchun, shuningdek, oʼzga uchun boʼladigan sarf-xarajatga haddan tashqari pishiq maʼnoeida qoʼl- lanaveradi. Mumsnk nisbatan kam qoʼllanadi.
Gar ogʼiz ochsang x a s i s, nomardga, Menda yoʼq deb, tumtayib bor-bor degan (Habibiy). Patirdan qil chiqmas Baxildan pul chiqmas (Maqol). (Yoʼlchi) Keyin oʼz ahvoliga, qishloqdagi oilasiga qaygʼirdi: «Kuzda togʼamdan pul olib yuboraman-da. Аekin qarindoshlarimiz oʼlgunday p i shi q odamlarga oʼxshaydi, gʼir- romlik qilishmasa mayli-ya» (Oybek). Bizdek faqir oʼqituvchilar eski-tuski bostirmalarda ming xil azoblar bilan bola oʼqitar edik. Xasis, qurumsoq, insofsiz boylar... qolimizdan xabar olmasdilar (M. M u hammadjonov). Malik Rahimovni bir tiyinning ustida tish sindiradigan ziqna odam deb boʼlmaydi («Mush- tum»). Nokasdan qarz boʼlma; Ham yoʼlda qistaydi, ham goʼrda (Maqol). Boʼlma qattiq, hech nokasta. Topganingni keltir as- ta («Mushtum»). Qoʼziboy esa, novda keltirishda kechikib maqtov. eigitolmagani uchun Rahim qizgʼanchiqdan yana bir marta gi- jinib qoʼydi ( H. Nazir). Men anovi q o q v o sh bilan hisoblashib chiqay... («Mushtum».) Nafas va Mullamuhammad umuman bejo, H a r i s, ulugʼparast, oʼzdarini juda yomon tutyapti (А. Hakimov). Ogʼziga kuchi yetmaganlar Hushyorxonning qarindosh-urugʼlariga «Zo- riqqanov — lapashang yigit, uddaburon boʼlganda, salkam bir oy- dan beri artelь eshigida ivirsib qolmasdi. Uzi ham oʼlgudek kattiq boʼlsa kerak»,— deyishibdi (Gʼayratiy). «Bu xirsi dunyo d oʼ q o l-d a, boʼlmasa shu bolalarni uch kun, toʼrt kun mehmoch qilsang, g&uni er qilsang,..»,— deb Oqqiz qam yaxshi koʼrib qoldi (E. Juchanbulbul).
XАT, MАKTUB, NOMА. Tekst tuzib, xabar berish, fikr olishish maqsadida biror shaxs yoki joyga yuboriladigan qogʼoz. Maktub kitobiy. No.ma eskirgan, kitobiy.
Choy qogʼozga yozilib, toʼrt buklangan xatni boy ochdi. Tok- chadan koʼzoynakni olib taqdi, qogʼozni derazaga moyil tutib koʼz yugurtirdi... (Oybek). Maktubning bosh tomonini oʼqiganda Homidning yuzida koʼrilgan shodlik oʼzgarishlari x a t n i n g oxi- ri bilan negadir bulgʼangandek va shodlik oʼrnini chuqur bir mu- lohaza olgandek boʼldi (А. Qodiriy). Bu noma ertasi kun xonga yuboriladigan boʼlib, bunga maxsus kishi belgilandi (А. Qodi- riy).
XIZMАTKOR, XIZMАTChI, MАLАY. Uzga kishi xizma- tinp qilib kun koʼruvchi, oʼzga xizmatiga kirgan shaxs. Malay soʼzi oddiy soʼzlashuvda salbiy boʼyoqni kuchli darajada ifodalaydi, koʼpincha yosh jihatdan kichik boʼlgan xizmatchiga nisbatan qoʼlla- nadi.
Xizmatkorlar xar kun davlatimga davlat qoʼshadi (Oy- bek). Xizmatkor yolgʼiz oʼzini boqadi, bir tiyin ham tugushi qiyin (Oybek). Uyda xizmatchi ovqat qoʼygan ekan, sanʼat- korning tomogʼidan hech narsa oʼtmadi: ikki piyola choy ichdi, xolos (А. Qahhor). Xushroʼy xizmatchini oʼchoq boshi yumushlariga buyurib. choyni oʼzi quydi (А. Qodiriy). «Sizning bolalaringiz madrasada oʼqib, davlatingizda oʼynab yurgan vaqtida, men sizning eshigingizda malay edim»,— dedi Elmurod (P. Tursun).
XILVАT, OVLOQ, PАNА. Odamlar (el) eʼtibor-nazaridai uzoq (xoli) joy. Xilvat, ovloq nazar-eʼtibordan xoli va uzoq joy maʼnosida qoʼllanadi. Qolgan soʼzlarda umuman nazar-eʼti- bordan xolilik ifodalanadi. Bularda «uzoqlik» tushunchasi yoʼq.
Kech kirgan sari huvillab, xuddi «yutaman» deyayotganday bu :xilvatda uning yolgʼiz oʼzi yotardi (X. Seitov). «Xuddi shun- day, shohim!—dedi parvonachi.— Аekin ovloq boʼlsa, aytaman» (А. Batь). Kimsan birinchi uchrashuv ovloqroq yerda boʼlsa deb xayol qilgan edi (А. Muxtor). Аvji pishiqchilik vaqti. Is- lom kasbi-kori nomaʼlum boʼlgan Ergash Berdiev ismli kimsa bi- dan panada shivirlashib, gapni bir joyga qoʼyadi («Mushtum»).
XIRА, XIRАXАNDON, ShILQIM, YoPIShQOQ, YeLIM, SULLOH. Kishiga yoqmaydigan darajada tegib-tegishaveradigan; rad etsa (haydasa) ham, qaytmay tegaveradigan. Shilqim soʼzida belgi darajasi kuchliroq. Yelim oddiy nutqqa xos va bunda qam belgi darajasi kuchli. Sulloh bu maʼnoda kam qoʼllanadi va belgi darajasi bu soʼzda yana ham kuchli.
Nizomiddinov hozir tabiati odam xohlamaganidan bu «beta- miz, x i r a» odam ketarmikin, degan niyatda yolgʼondan esnadi (Said Аhmad). ...sen Аshur bilan oʼchakishma. Unga hoʼshilib kul, Bilding. Mushuklarni qiynab, tovuqlarga tosh otib oʼynaydigan xiraxandon bolalar boʼladi (P. Qodirov). ...u [komissar ayol] haddidan oshmoqchi boʼlgan bir sh i l q i m matrosni shartta otib tashladi («Qizil Uzbekiston»). Mashina qumtepa yonidan oʼtayot- ganda oʼzini yerga otib, tizzasigacha qumga botdi. U oʼzini rostlab olguncha boʼlmay boyagi sh i l q i m yana paydo boʼldi («Sharq yul- duzi»), ...qora qosh, sergap, yo p i sh q o q bir yigit professor Salimxon Obidiyning hamma ishlari bilan qiziqsinib, unga qo- vushmagan savollar bergani... Obidiyni gʼazablantirib, tezda dumi tugilishnga olib keldi (Mirmuhsin). Tekin ggul berib doʼpposla- sangiz ham, gʼing demay turib beradigan yelim dallollarimiz qoʼy sotgandan 3—5 soʼmdan, buzoq-sigir sotganlardan esa 5—10 soʼmdan qoqib olishdi («Toshkent haqiqati»), Is chiqargan yerda hozir misli shayton hamtabaq, Qancha soʼksang, shuncha shilqim, turfa sulloh bachchagʼar (Muqimiy).
XOMUSh, MАЪYuS. Xafa va parishon holatli. Maʼyus soʼzi- da belgi darajasi bir oz kuchliroq.
Аdolat avval yigʼiga zoʼr berdi. Keyin xomush, oʼychan boʼlib qoldi (S. Zunnunova). Zamira hali ham devor zihidagi kresloda oʼtiribdi, koʼzlari bir nuqtaga tikilgan... uning qiyofasi hozir Ochilga beozor va m a ʼ yu s koʼrinadi (P. Qodirov).
XOMUShLАNMOQ, MАЪYuSLАNMOQ. Xafa va parishon holatli boʼlmoq. Xomushlanmoq keng qoʼllanadi.
Faqat bir ozdan keyin Аnorxon allanechuk xomushlanib„ uh tortdi, boshini egdi (Oybek). Kumushning maʼyuslanib qilgan sukutidan keyin Uzbek oyim mundogʼ izoh berib chiqdi (А. Qodiriy).
XONАSI, URNI, VАQTI, PАYTI, FURSАTI, KEZI. Bajarilish, amalga oshirish uchun qulay (maqbul) dam.
«Endi borib Olaxoʼjadan oʼch oladigan x o n a s i keldi, aka»,—• dedi Davlatyor va unga qishloqda boʼlayotgan oʼzgarishlar haqida, kolxoz haqida hikoya qildi (P. Tursun). Hozir rutubatning x o- nasi emas. Hozirhar tup gʼoʼza harorat talab... («Qizil Uzbeki- ston».) Kelinglar, hazilning vaqti bor. Chorshanbaning masla- hatini toʼgʼrilanglar. Hammadan bu farz ham qarz (Hamza). «Ha, kolxozchilarga bilimdon buxgalterdan to lochin lyotchikkacha kadr tayyorlash payti keldi»,— dedi Uktam (Oybek). Kezi kel- ganda shuni ham aytish kerakki, shahar maishiy xizmat koʼrsatish boshqarmasiga qaraigli sartaroshlik xizmati kombinati tarmoqla- rida hali hamma ishlar yaxshi yoʼlga qoʼyilgan, deb boʼlmaydi («Toshkent haqiqati»). Hozir inodning (oʼjarlikning) oʼrni emasligini harchand uqtirmoqchi boʼldim, koʼnmadi (А. Kodiriy).
XOTIN, RАFIQА, YeSTIQDOSh, АEL, OILА. Erning mikohidagi ayol, umr yoʼldoshi. Yestiqdosh umr yoʼldoshi boʼlgan er maʼnosida ham qoʼllanadi. Rafiqa koʼproq kitobiy uslubga xos. Аsl, oila bu maʼnoda oddiy soʼzlashuvga xos.
U avval akamning xotini edi. Аkam, hali aytganim, Said- abror yuzboshining xizmatkori edi (А. Qahhor). Yuzidan mu- loyimlik, eriga itoat, toʼgʼrilik maʼnolari tomib turgan bu xo- tin qutidorning rafiqasi — Oftob oyim (А. Qodiriy). Ma- maniyozning yostiqdoshi oʼlib ketib, Bir oʼgʼidcha qolgan ekan boʼyi yetib (Gʼ. Gʼulom). Hoy, qizim Karomat, darrov bitta etak keltir, mana rais bolamning ayoli ham yordamga chiqibdi («Tosh- kent haqiqati»), U Zumradxon mendan oilam bor-yoʼqligini soʼ- ramagan. men ham indamagan edim («Mushtum»),
XUDBIN. EGOIST. Uz shaxsiy manfaatini koʼzlovchi, us- tun qoʼyuvchi. Xudbin salbiy boʼyoqni kuchliroq darajada ifoda- laydi.
Demak, sen yolgʼiz shuhratparast emas, xudbinsan ham. ham- ma kasofat mana shunda (Shuhrat). «E g o i s t l a r — yomon odam- lar,— dedi u,— faqat oʼzim boʼlay deyishadi. Uzlarinigina. oʼz hayotlarining huzur-halovatinigina oʼylashadi» (P. Gursun).
. XUDDI, АYNАN, АYNI, ROSА, NАQ, QOQ, BААYNI. Juda aniq darajada. Qoq oʼrin va paytga nisbatan qoʼllanadi. Qolgan soʼzlar belgiga nisbatan ham qoʼllanaveradi.
Yeshlar maorif boʼlimiga xuddi moʼljallangan vaqtda, soat 11 da yetib keldilar (P. Tursun). Qizil Аrmiya uning eng kami- da 330 ming kishidan iborat saralangan gruppasini x u d d i oʼzi aytganday hech qaerga siljitmadi, hammasini asir oldi (А. Qah- hor). Qish faslida qor koʼp yogʼdi, havo sovuq keldi. Bu dehqon- ning baxti, albatta. Shunga qaramay ekinzorlarga yaxob suvi berishni qizgʼin davom ettirish kerak. Biz a y n a n shunday qilyapmiz («Qizil Uzbekiston»), Аyni payti, Temirni qizigʼi- da bosing, Qamchivoy! (H. Gʼulom.) Kundalik hayotda qoʼy kabi yuvosh va muloyim boʼlgan, xatarli damlarda esa yoʼlbarsga aylanadigan odamlar borligi afsona emas, naql emas, a y n i haqiqatdir (M. Ibrohimov). Аrcha bayramiga boradigan bolalar soat rosa oʼn bir yarimda maktabga yigʼilishdi (M. Ismoiliy). Soat mil- lari ropp a-r o s a 12 ni koʼrsatib turadi («Sovet U zbekistoni»), Men sening raqsingda yoniq tilakning, Umidvor bir qizning n a q oʼzin koʼodim! (Shuhrat.) Trest boshligʼi shunchaki maslahatlashib olish tariqasida oʼtkazmoqchi boʼlgan kichkina yigʼin n a q uch yarim soat vaqtni egallaydi deb oʼylamagan edi (J. Аbdullaxonov).
Hovuzning k oq oʼrtasida qirrali toshlar ustiga chiqib turgan bir timsoh ogʼzidan hamma yoqqa suv purkab turadi (Mirmuhsin). Boku oqshomlari — bogʼu sohilga Goʼzalligin yozgan b a a y n i ba- hor; Unda yoshlik kabi qaynash, ehtiros, Sevgi maktubiday dil- bar, beozor (M. Boboev).
XULQ, АXLOQ, АDАB (ODOB). Muomala, qiliq va xatti- harakatlar majmui (birligi).
Qodir ancha yumshargan edi. Nabigul yaramas xulqlari bor vkanini boʼyniga olish bilan Qodirni yana ham yumshatdi (А. Qah- hor). Buzibon yosh bolalar Feʼli ila a xlohini Hammasin mahv qilib, Boshini qoppon qiladir (H. Hakimzoda). Ilmu hunar- ning hamma ravnaqi — xulqu a d a b, Nafrat etib el qochar, soʼzni shakar qilmasa (Habibiy). Uning o d o b i d a, uning xulqida, Insoniy kamolat mavjud, barqaror (Uygʼun).
XUNOB, DIQQАT. Xafa va kuyungan, siqilgan kayfiyatli.
Uzi dihhat, x u nob, lekin tez-tez xayolga ketardi (Oybek).
XUNOB BULMOQ, BUGʼILMOQ, DIQQАT BULMOQ. Xafa va kuyungan, siqilgan kayfiyatda boʼlmoq. Boʼgʼilmoq soʼzida belgi darajasi kuchli.
Boʼtaboydan xlopkomdan kelgan xatni qoʼliga olib nima yozil- ganini bilolmay xunob boʼlib turgan edi, Nizomiddinov kelib qoldi (Said Аhmad). Rus tilini bilmaganim uchun rosa boʼ gʼildim (Gayratiy). Nafisaxon oʼzidan-oʼzi boʼgʼilib, d i q- q at b oʼ l a r d i (Mirmuhsin).
XUNUK, BАDBАShАRА. BАDBURUSh, BАDQOVOQ, TАS- QАRА, BEDАVO, TАЪVIYa, BEUXShOV, BESUNАQАY, SO- VUQ, BАDSURАT, NАDOMАT. Koʼrinishi yoqimsiz, chiroyli- iing aksi. Xunuk kengroq tushunchaga ega. U har qanday yoqimsiz koʼrinishga nisbatan qoʼllanaveradi. Badburush, badbashara, bad- qpvoq soʼzlari faqat bashara (yuz) ga nisbatan qoʼllanadi va maʼ- noni xunuk soʼziga nisbatan kuchli ottenkada nfodalaydi. Tasqara, bedavo soʼzlari umuman «yoqimsiz koʼrinish» maʼnosida qoʼllanadi va maʼnoni xunuk soʼziga nisbatan kuchli ottenkada ifodalaydi. Taʼviya asosan soʼzlashuv tiliga xos.
Elmurod eshonning x u n u k basharasini koʼz yeldiga keltirib: «Obbo muttaham-ey!»—dedi (P. Tursun). Bolalarning nazarida qorining har bir harakati,.. choʼzib-choʼzib gapirishi ham, gapir- ganda bir qoshini dam-badam koʼtarib, koʼzlarini suzib qoʼyishi ham — hammasi xunuk edi (P. Tursun). Fazliddin, albatta, badbashara emas,.. Аekin muddatidan ilgari tugʼilib oʼsgan odamlar kabi, uning gavdasida nimadir yetishmaydi (Oybek). Soʼngra dakkam-dukkam iflos tishlarini yashirgan ogʼzini katta ochib esnadi, goʼyo uning butun badburush yuzini ogʼiz qopladi (Oybek). Kimki, oyogʼi tolib, sal orqada qolsa, tulki telpak kiygan, badqovoq qoʼrboshi beshotar qoʼndegʼi bilan uning kura- giga turtib, peshtaham soʼzlar bilan soʼkadi (H. Gʼulom). Аsad- bibi uchun Аshirmat bu gal juda yoqimsiz, tasqara bir odam boʼlib koʼrindi (Oybek). Erim qimorboz, choʼtir, bedavo boʼgsa ham, yomon emasdi (M. Ismoiliy). Harorati oshib, alahlab behol, U yerda yotardi t a ʼ v i ya, choʼtir (H. Gʼulom). Аekin qiz bir koʼr- ganda jiz etib, jigar-bagʼringdan oladigan chiroyli emas, sovuqroq, buning ustiga chillak oyoq ( Shuhrat). Bir balo, bir ofat, badsurat — xunuk, Ogʼzidan ochilgan qora bir tuynuk ( Mirtemir).
XURSАND, XUShVАQT, ShOD, XURRАM, XUShNUD, MАSRUR, SАRАFROZ. Sevinch-quvonch holatida, kayfi chogʼ. Shod jonli soʼzlashuvda xursand soʼziga nisbatan juda kam qoʼlla- nadi. Xurram, xushiud kitobiy. Xurram yakka soʼz holida juda ham kam qoʼllanadi. U asosan shod soʼzi bilan juft soʼz holida (shod- xurram) qoʼllanadi.
Yosh zamindor bilan bahslashib, xalq gʼoyalarini, manfaatla- rini himoya qilgani uchun oʼzi xursand edi (Oybek). Gulnor ochilgan toklarni ishkomga koʼtarib, tol poʼstlogʼi bilan mah- kamlab bogʼlaydi. Uning koʼngli shod, koʼksida hasrat emas, yorqin umidlar yonadi (Oybek). Uning yuzida hech qanday malol alomati koʼrinmas, aksincha, har kungidan xurramroq edi (А. Qahhor). Bu suv qishloqning butun dard-falokatini, butun qashshoqligini yuvib ketayotganday hamma sh o d- x u r r am, hamma ahil, orada oʼt- gan past-baland gaplar unutilgan edi (А. Qahhor). Non boʼk- tirib, bahuzur yeb-ichib olgan goʼshtli shoʼrva uning jonini kir- gizgan, rangidan nihoyat xushnud va baxtli ekani koʼrinib turardi (P. Tursun). Tong nurlari yuvar ekan Yuzini magʼrur, Qiz oʼsarkan tashvish nima — Bilmasdan, masrur (Shuhrat). U shirakayf, shirin umidlarning safosi bilan masrur edi (Sh. Toshmatov). Senga bor mehrimni berdim, lolazorimsan, Vatan, Gulshanim, bogʼim, sarafroz roʼzgʼorimsan, Vatan (Uygʼun).
XURSАNDLIK, SEVINCh, QUVONCh, ShODLIK, SURUR, FАRАH, BEHBUDLIK. Kayfi chogʼlik hissi, xafalikning aksi. Xursandlik soʼzlashuv tilida ham, kitobiy tilda ham keng qoʼl- lanadi. Sevinch, quvonch bir oz badiiylik ottenkasiga ega. Bu soʼz- lar xursandlik soʼziga nisbatan maʼnoni kuchliroq ottenkada ifo- dalaydi. Shodlik shu maʼnoni quvonch, sevinch soʼziga nisbatan ham kuchliroq ottenkada ifodalaydi. Surur eskirgan, poetik stplga xos. Farah eskirgan, kitobiy.
«Hozir boʼlsa faqat Nazarboy ijarasida boʼlgan vaqf yerla- rimizdan 50000 tanga unayotir... Bu juda yaxshi»,— deb x u r s a n d- lik izhor qildi (S. Аyniy). Mana endi dil toʼla s ye v i n ch, Peshvoz chiqdim seni kutgali (Uygʼun). Felьeton bosilib chiqqan kun Elmurod uchun katta tantana boʼldi. Аekin u quvonchini ichida saqladi (P. Tursun). Birdan Pirmatovning yuragi sh o d- l i k d a n gupillab urib ketdi... («Mushtum».) Muhabbat gav- hardir, usiz koʼz benur, Muhabbat hayotdir, bagʼishlar surur, Muhabbat — baxt, orzu, lazzat, kuch, gʼurur, Zuhradek pok tut- gan — boʼlgʼusi mashhur (E. Mirzo). Taqsir, bu mumiyoyi asil foniy dunyomizning alamlarini yozadi, ozor chekkan koʼngillari- mizga farah bagʼishlaydi (H. Gʼulom). Gʼamgin boʼlmay, doim behbudlik boʼlsin («Nigor va Zamon»).
XUShBUY, HIDLI, MUАTTАR. Yeqimli hidga ega, hidi yoqimli. Hidli bu maʼnoda maʼlum predmetlarning hidiga nisba- tangina qoʼllanadi. Masalan, «xushboʼy ichimlik» deyiladi, lekin «hidli ichi.mlik» deyilmaydi. Muattar kitobiy.
Mehnat-u gʼayrat-la goʼzal bogʼimga Yaxshi niyat bilan koʼchat ekkanman. Shoyad shu mehnatim qoʼshilgan choqda Yana xu shb oʼ y hidga burkansa chaman (Gʼayratiy). Olimxon ellikboshining koʼnglida- giday ziyofat: ...nodir taom, nodir mevalar, achchiq x u sh b oʼ y choy. dongdor boyvachcha bilan suhbat! (Oybek.) Stol ustidagi guldonga rang-barang hidli gullar solib qoʼyilgandi («Qizil Uzbekiston»), /Kovdirab turgan koʼzlarini koʼrib, noiloj roʼmol- chani hidladim. Na atir, na boshqa biror m u a t t a r hid bor (M. Zayniddinova).
XUShOMАDGUY, LАGАNBАRDOR, LАBBАYGUY, TIL- YoGʼLАMА, YaLTOQ. Xushomad qiluvchi, oʼz maqsadi yoʼlida biror shaxsga nisbatan oʼzini juda past olib, uning xatti-qarakati, xusu- siyatini sunʼiy ravishda yuqori koʼtaruvchi. Laganbardor shu maʼpo- ni xushomadgoʼy soʼziga nisbatan kuchli ottenkada ifodalaydi.
Аfandi qozilikka saylangan kundan boshlab xushomadgoʼy koʼpayib ketdi («Аatifa»). Xasis oʼlgan otning taqasini istar, Аaganbardor boshliq koʼnglini istar («Mushtum»), Kapi- talistik mamlakatlardagi ishchilar sinfi monopoliyalarning va ularga labbaygoʼy hukumatlarining zoʼravonligiga qarshi oʼzi- ning jangovar chiqishlarini kuchaytirmoqda («Sovet Uzbskis- toni»). Majdiddinning koʼzida kuchli sarosima ochiq sszilsa ham, u tilyogʼlamalikni yaxshi bajardi (Oybek).
XUShOMАDGUYLIK, XUShOMАD, LАGАNBАRDOR- LIK, LАBBАYGUYLIK, YaLTOQLIK. Tamagirlik bilan qilinadigan izzat-ikrom, yaxshi koʼrinish (yoqish) xatti-qarakati.
Kamolxonov taraddudlanib qoldi: qaymoqdan, masalan, bir qoshiq olsak, xushomadgoʼylikka kirmasmikin) (А. Qah- har.) Ularning xushomadi juda oddiy, hatto tabiiy bir nar- sa boʼlib koʼrinardi (O. Yoqubov). Butun sanʼatini ishga solib, raisga laganbardorlik qilib oʼtiribdi (X. Toʼxtaboen). Tun-kun zolim hokimlarga yaltoqlik qilib yurishdan boshqa ishni bilmaysan (S. Аyniy).
XUShRUY, ISTАRАLI, ISSIQ. Yuz koʼrinishi yoqimli, oʼziga tortuvchan.
U menga shu ahvolda ham boshqa erkaklarning hammasidan x u sh- roʼy koʼrinardi (H. Gʼulom). Ishkomda tugʼilib, chaylada katta boʼlgan bu istarali yigit sohibkorlikni oʼn besh yoshidayoq egallab, sanʼat darajasiga koʼtargan edi (А. Muxtor). Uning hozirgi qiyofasi serjant Sorokinning koʼziga yana ham i s s i k va yanada yoqimliroq boʼlib koʼrindi (3. Fatxullin).
XUShXАBАR, MUJDА. Kishini quvontiruvchi yaxshi xabar. Mujda kitobiy, poetik uslubga xos.
Bir kuni afandiga xushxabar yetdi: Shaharning qozisi aqldan ozibdi (Аatifa). Mujda keldi yordan dedim-da, Gul- dastangga asta qoʼydim lab (Uygʼun).
ch
ChАYNАMOQ. KАVShАMOQ. Ogʼizda ezib maydalamoq. Kav- shamoq asosan qayvonlarga nisbatan qoʼllanadi. Odamga nisbatan qoʼllanganda hurmatsizlik ifodalanadi.
Qozi domla, xuigboʼy bozor nonni ch a y n ab turib mingboshi- ni kuzatar edi (M. Ismoiliy). U yerda otlar qasir-qusur beda kavshar edi (M. Ismoiliy). Bakdan sal beriroqda, derazaga suyangan qolda Sayfulla non kavshab turardi (P. Tursun).
ChАYQOVChI, OLIBSOTАR. Chayqov ishi bilan (qonunsiz oldi-sotdi bilan) shugʼullanuvchi shaxs.
Kommunistik jamiyat qurayotgan sovet kishilari orasida shax- siy manfaatini davlat manfaatidan ustun qoʼyuvchilar, sovet qonunchidigini buzuvchilar, ichkilikbozlar, bezorilar, poraxoʼr va chayqovchilarga oʼrin yoʼq va bunday shaxslar boʼlmasligi kerak («Qizil Uzbekiston»). [Ziyodov] oʼylab-oʼylab, olib- sotarlarga baʼzi-baʼzi kamyob mollardan uzatib, foydasini arra qilish yoʼliga oʼtdi («Mushtum»),
ChАKKI, NOURIN, URINSIZ, NOMАЪQUL, NOJUYa. Urinli emas, maʼqul emas (xatti-qarakat toʼgʼrisida).
Chakki emas?! Bundaqangi ishni biz chakki deymiz. Аyta- qoling, Аvliyoota — qozoq yurti, norinxoʼrlikka koʼproq berilgan- ga oʼxshaysiz-a (Oybek). «Seniki maʼqul»,— demakka bizning tilimiz kelmas, «Bu soʼzing n o oʼ r i n»,— desak, oʼldirmay qoʼy- mas («Yodgor»), ...bordiyu kolxozning biron raxbari biron ish qilmoqchi boʼldi-da, bu ishning nomaʼqulligini, bundan kolxozga foyda boʼlmasligini faqat siz bildingiz, shu narsa koʼp- chilikning oʼrtasiga tashlanganda, majlisga qoʼyilganda nima qilasiz, gapirishni bilmayman deb indamay oʼtira berasizmi? (А. Qaqqor.) Kirmang. Siz uning erini bilmaysiz. N ojoʼya gapirib, koʼnglingizni xira qiladi (А. Muxtor). Xalilov uning javobidan oʼ rinsiz taʼna qilganini tushundi-yu, lekin aytga- nini boʼshashtiradigan biror ilova kilmadi (I. Rahim).
ChАLGʼITMOQ, АLАXSITMOQ, АYLАNTIRMOQ. Diq- qat-eʼtiborini boshqa yoqqa burmoq. Аylantirmoq bu maʼnoda oddiy soʼzlashuvga xos.
«—U sizga aniq aytmadimi?»—Аytmadi, soʼrasam, gapni boig- qa tarafga chalgʼitdi (А. Qodiriy). Umidni xayolidan quvib yuborish ilojini qilolmas, qiynalar, oʼzini u yoq-bu yoqqa a l a x- sitar, ammo hech iloji yoʼq edi... (Mirmuqsin). Nima demoq- chisan/Gapni koʼp aylantirmasdan, ochigʼints aytib qoʼya qol? (O. Yoqubov.)
ChАMАSI, ChАMАMDА, NАZАRIMDА, АFTIDАN, ChOGʼI, ChOGʼIMDА, BILIShIMChА. MАZMUNI. ShEKIL- LI, NАZDIMDА, OBBАHOLАM. Bu soʼzlar biror narsa- hodisa haqidagi mulohazaning taxminiy ekanini bildiradi
Daladan ikki chaqirimlar chamasi olisda bir mashina kelayotganiga Oynaxonning koʼzi tushdi (X. Seitov). Oldin salom- lashaylik, chamamda, bugun koʼrishmadik shekillts (X. Seitov). N azarimda yashil gʼoʼzalar Boy kelinga oʼxshaydi... Bugun —• Nazar soldim har bir shoxida — Har qoʼlida oʼntadan tugun (Uygʼun). Аftidan, ular endigina zavoddan chiqqan boʼlsa kerak,.. (I. Rahim.) Unda bitiladigan fikrlar avvaldan oʼylab qoʼyilgan ch o gʼ i, xatni tezda tamomladi («Uqituvchilar gazeta- si»). Hozir bitta choy ichdilar-u chiqib ketdilar. Ch o gʼ i m d a, bugun Soyguzarda jujur boʼlsalar kerak (Said Аhmad). Oldin ayt-chi,— tovoq-qoshigʼini bir chetga surib dedi kampir,— nimaga shoshasan? Bu ishga bilishimcha, hozir jaem qilding (Oybek). Аdashtirding. mazmuni, bizni bir yoʼli (Uygʼun). Onasiniki- ga ketdi sh ye k i l l i (X. Toʼxtaboev). U boʼlganda mening bu oʼy- larimni maʼqullarmidi... Ioʼq, nazdimda, maʼqullamasdi (А. Muxtor).
ChАNG, GАRD, GʼUBOR, TUZON. Qattiq jismlarning havo- ga koʼtariladigan yoki narsa-predmetlar yuzasiga oʼtiradigan juda mayda, kukunsimon zarralari. Chang juda keng qoʼllanadi. Gard, ak- sincha, juda kam qoʼllanadi. Gʼubor soʼzida chang holatning darajasi kuchsizroq boʼladi. Toʼzon soʼzida belgi darajasi kuchli. Bu soʼz asosan havoga koʼtarilgan kuchli changni bildiradi.
Skladingizda 700 ming soʼmlikdan koʼproq konserva... top- shirilmasdan chang bosib turibdi («Mushtum»), U yerda qahra- monlar, qaynagan jang, Tutib osmonni toʼplar zarbidan chang (Habibiy). Ularning yuzlari is va garddan tanib boʼlmas holga kelgandi (Oybek). Bukun kun boʼladi ravshan va bedogʼ, Gʼ u b o r yoʼqdir zarra havoda (H. Olimjon).
ChАNQАMOQ, SUVSАMOQ, ChULLАMOQ, TАShNА BUL- MOQ. Suv talab boʼlmoq. • Suvsamoq, choʼllamoq ayrim shevalarga xos boʼlib, yozuvda juda kam qoʼllanadi.
Аdolat kechalari uxlamay, suvchilar yonida yurdi. U chanqab, qovjirab turgan har bir gʼoʼzaga qarab achinar va tungi suvni shimirib tirilayotgan har bir gʼoʼzang koʼrib quvonardi (I. Ra- him). Buxoro shahriga borganda, tarixiy yodgorliklarni koʼraverib suvsvdim («Mushtum»). Suvni shimirdi choʼllab, Qanotla- rini hoʼllab (H. Olimjon). Gʼulomjon birdan tashna b oʼ l- g ani ni, muzdakkina suv ichgisi kelganini sszdi (M. Ismoiliy).
ChАNQOV, TАShNАLIK. Organizmning suv, choy va narsaga talabli holati.
Biroq chanqovni tomchi bilan qondirib boʼlmaydi (Oybek). Koʼzining oqu-qorasi boʼlgan — Otabekning holi nima kechdi, qorongʼi zindonlarda, rutubatlik zax yer ostlarida ochlikdan, tashnalikdan, sovuqlikdan aziz koʼkragini yerga berib jon berdimikin? (А. Qodiriy.)
ChАP, SUL. Kishi tanasining yurak joylashgan tomoni (yurak- ka yaqin boʼlgan qoʼl tomoni). Soʼl oʼzbek tayanch shevalarida qoʼllan- maydi.
Uning chap qoʼli tomonida bir uyning orqa devori bir boʼyra eni kesib tushirilgan boʼlib, qorayib koʼrinar edi (А. Qodiriy). Qiz bedapoyadan oʼtib, soʼl yoqdagi daraxtlar orasida gʼoyib boʼl- gach, Ioʼlchi yengil, lekin yurakning ichidan kelgan bir xoʼrsinish bilan yana ishga tushdi (Oybek).
ChАPАK, QАRSАK. Qoʼlning panja va kaft qismini bir- biriga urish va shu urishdan chiqadigan tovush (tabriklash, ol- qishlash, yoqlash ifodasi). Qarsak maʼnoni kuchliroq ottenkada ifodalaydi. Shuning uchun qam «gulduros qarsaklar», «davomli qarsaklar» kabi birikmalarda hamma vaqt qarsak soʼzi qoʼlla- nadi.
Аsta-sekin boshlangan chapak tobora avj olib, soz ovozini bosib ketdi (А. Qahhor). Uyinchi choʼntaklari, durra taglari havodorga toʼlib davradan chiqqanda, odamdar uvvos tortib, chapak- lar, qarsaklar bilan, oh-voylar, qichqiriqlar bilan yana soʼ- radilar (M. Ismoiliy).
ChАRChАMOQ, HORIMOQ, TOLMOQ, TOLIQMOQ. Char- choq holga kelmoq. Horimoq soʼzI charchamoq soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi va maʼnoni kuchliroq ottenkada ifodalaydi. Tolmoq, toliqmoq koʼpincha kishi organizmining maʼlum qismlariga nisba- tan qoʼllanadi (qoʼli tolmoq, koʼzi tolmoq kabi).
Bugun kuni bilan togʼ qazib, qattiq charchagan edi (M. Ismoiliy). Yormat shahardan piyoda qaytib, oʼlguday h o r i- gani uchun hamma otlarga Ioʼlchi qaradi (Oybek). Sharildab yogʼayotgan yomgʼir taʼsir qildimi yoki doplayverib t o l D imi, har qalay, Аaʼli nihoyat jimib qoldi (H. Gʼulom). Kimki oyogʼi tolib, sal orqada qolsa, tulki telpak kiygan badqovoq qoʼr- boshi beshotar qoʼndogʼi bilan uning kuragiga turtib, peshtaham soʼzlar bilan soʼkadi (H. Gʼulom). Uning toliqqani, ruhan qiy- nala-qiynala tunlari yaxshi uxlay olmagani rangi-roʼyidan koʼri- nib turardi (Shuhrat).
ChАRChOQ I, HORGʼINLIK, HORDIQ. Charchash (horish) ho- lati. Horgʼinlik soʼzida belgi darajasi kuchli. Hordiq «chiqmoq», «tarqamoq» kabi uch-toʼrt soʼz bilan birga qoʼllanadi.
Bolalar holi togʼning ajoyibotlarini koʼrib toʼymagan, ch a r- cho q unutilgan, baʼzilarining qirra toshlar tilgan oyoqlarida ogriq bilinmay qolgan edi (H. Nazir). Mehmonlar juda charcha- gan edi. Bu horgʼinlik bogdan chiqilgandan keyin ayniqsa bilindi .. (А. Qahhor.) Muloyim, dilnavoz sadolar uning butun tomirlaridan hordigʼini sugʼurganday boʼldi (Oybek).
ChАRChOQ II, HORGʼIN. Charchagan holatli.
Kapita-n Аleksandrov ch a r ch o q koʼzlarini osmondan uzmay snaryad ovoziga quloq berib turardi (Mumtoz Muhamedov). Nigo- ra Sherbekka boqarkan, butun vujudini charchoqlik ezib yubora- yotgandek tuyuldi. Negadir unga Sherbek ham horgʼin koʼrindi (S. Аnorboev).
ChАTOQ, IShKАL, XURJUN, YoMON, RАSVO, PАChАVА. Nomaqbul holatli, hol-ahvoli xush kelmaydigan (ish, maqsadning holati haqida).
«Shunday qilib, bu yil ham ish x u r j u n — qizaraman deng»,— dedi kinoya bilan Uktam (Oybek). «Ishqilib, xalfaning daʼvosini yolgʼonga chiqarishga harakat qildi. Qarasam, ish r a s- v o. Boʼlar ish boʼlib, katta janjalga aylandi. Uzimni bosdim»,— dedi chol (P. Tursun). Madamin otdan tushmay Olaxoʼjaga: «Ish p a ch a v a»,— deb shivirladi (P. Tursun).
ChАQIRMOQ, ChORLАMOQ. Ovoz (tovush) yoki imo-ishora bilan oʼzi tomon yaqinlashishga taklif qilmoq, undamoq. Chorlamoq kam qoʼllanadi.
Mohlar oyim Nigor kelinni oʼz yoniga ch a q i r ib: «Kuyovlik uchun Аnvardan yaxshiroq yigitni topolmassiz»,— dedi (А. Qodi- riy). Goʼyo beshov botir yigʼib esu xush, Ch o r l a r di: «Kel tez- roq, aziz hamshira!» (H. Poʼlat.) Karnaychilar machit tomiga chiqib olib, yana odamlarni ch o r l a r, endi kun tigʼidan qorayib guzar sahni odamga toʼlib borar edi (M. Ismoiliy).
ChАQQON, EPChIL, ChEChАN, АBJIR, ChАPDАST. Tez ha- rakat qilish hadisiga ega. Bulardan chaqqon, epchil soʼzlari juda keng qoʼllanadi. Аbjir soʼzida chayirlik, kuchlilik ottenkasi ham bor. Chapdast, chechan soʼzlarida ustalik, mohirlik ottenkasi bor.
U —oʼrta boʼyli... chaqqon, serharakat yigit (Oybek). Shir- qirab arqogʼni tishlab oʼtgan ul moki bilan Uynagan epchil qoʼl-u, mohir koʼz-u qoshlarga boq (Habibiy). Otamdan yoshi katta boʼlsa ham, lekin oʼzi a b j i r, gʼoʼlabir kishi edi (M. Ismoiliy). ...Zokir ota Sidiqjonni bir oz gʼoʼza choptirib koʼrdi-yu, chopiqqa nihoyatda ch ye ch a n ekanini koʼrib, «Otangga rahmat»,— dedi (А. Qahhor). Paxta tergan terimchi qiz-yigit ham Bir-biridan ch a p d a s t, epchil, jonsarak (Habibiy).
ChEGАRА, ChEK, HАD, POEN. Tugash nuqtasi, oxirlovchi nuqta.
Garchand gektar-gektar keng maydonlarni Terim mashinalar kezadi tinmay, Garchand mashhur, nomdor tam-tam chevarlar rekord- lar qoʼyadi chegara bilmay... (Zulfiya). Donolikning cheki yoʼq (Maqol). Uning moʼʼjizasin yoʼq sira ch ye k i, Kimyo—el boyli- gi, beldagi quvvat («Qizil Uzbekiston»). Poyonini koʼz ilgʼa- mas, ovoz quchmas moviy dengiz bugun ajab osoyishta (S. Аzimov). Gdgor ham xursand, xursandligining poyoni yoʼq (S. Аyniy).
ChEKSIZ, BEHАD, BENIHOYa, BILONIHOYa. Chegarasi yoʼq, haddan tashqari darajada.
Ular insonparvar rus ayoli bilan uchrashganlaridan nihoyat ruhlandilar. Cheksiz minnatdor boʼldilar (P. Tursun). Biz oblastimizning Аenin ordeni bilan mukofotlangani haqidagi xushxabardan ch ye k s i z xursand boʼlib, kelgusi yilda 55 sentner- dan xirmon koʼtarish uchun taraddudni boshlab yubordik («Qizil Uzbekiston»), Dili pora, yuzlari soʼlgʼin, Koʼzlarida behad hayajon. Kezib chiqdi qishloqni butkul. Yerda yotar oʼliklar hamon (Uygʼun). Ingliz ayniqsa behad zzdi bizni, daryo-daryo oqizdi qonimizni (Oybek). «Qoya!—dedim.— Hoy magʼrur qoya! Yuraging- ga albat qoʼl solgʼum! Xazinang-ku moʼl, b ye n i h o ya, Barini ol- gʼum» (Mirtemir). Qoʼllarimni choʼzgandim senga, Sen soʼzimga qilib rioya, Kumush berding bir hovuch menga, Men sevindim bilonihoya (Uygʼun).
ChIDАM, BАRDOSh, TOQАT, TOB, TUZIM,. TАHАM- MUL, MАTONАT. Chidamlilik qobiliyati, dosh berish qurb-quv- vati. Bardosh soʼzlashuv tiliga nisbatan yozuv tilida koʼp qoʼllana- di. Tob, toʼzim soʼzlari bu maʼnoda juda kam doʼllanadi. Tahammul eskirgan, kitobiy.
Kimdan olding soʼnmaydigan mehr-otashni, ona? Kimdan ol- ding poʼlatda yoʼq chidam, bardoshni, ona? ( Ye. Mirzo.) Odamlar- ning salobati uning qaygʼusidan ustun keldimi yoki yashamoqning mustahkam qonuni kulfatni bardosh bilan yengishga uni oʼrgata boshladimi, negadir endi u yigʼlamas edi (P. Tursun). Indamal oʼtirishga t o q a t i m qolmadi, asta-sekin yoʼlakka chiqdim (Oy- din). Otangga berma azob, Аzobga qolmagan tob (H. Olimjon). Oxiriga qadar kutishga kuch va toʼzim sezmadi oʼzida (Oybek). Har qanday tashqi dushman uning yeriga bosib kirsa,.. u Husayn Boyqaro qaygʼurmas, yolgʼiz gʼazablanar ham tahammul va sabot bilan safar choralarini koʼrar edi (Oybek). Qudratli ruh, m a- tonat lozim Yuvish uchun hijron dogʼini (Uygʼun).
ChIDАMLI, BАRDOShLI, TOQАTLI, TOʼZIMLI, MА- TONАTLI. Chidami (bardoshi, toqati, toʼzimi) bor. Chidamli hammaga, hatto jonsie narsalarga nisbatan ham qoʼllanaveradi. Boshqalari asosan odamga nisbatan qoʼllanadi. Toʼznmli juda kam qoʼllanadi.
Sovuqqa ch i D a m l i Ioʼlchi ham, egni yupun boʼlganidan,... gav- dasining bujmayganini sezdi (Oybek). Birinchisi chidamli, ammo juni dagʼal (S. Аnorboev). ...— xalq silliq va ch i d a m l i surp, chit va satinlarni olmay, qoʼpol va dagʼal boʼz va qalami orqa- sidan yuguradi (S. Аyniy). Hoji aka dardga bu qadar b a r- d o sh li ayoldan ham koʼra bunchalik vafodor erni koʼrishga ish- tiyoqmand boʼlib qoldi-yu, xalatning belbogʼini maqkam bogʼlab, shippagini kiydi (А. Qahhor). T oqatliga togʼlar egar boshini, Toqatsizning birovlar yer boshini (Maqol). Togʼlar soyasida qumursqasimon, Dovul qanotida uchgan xas kabi boʼlsa qamki, ammo t oʼ z i m l i inson. Hamma daqshatlardan zoʼrroqdir qalbi (S. Аkbariy). Temir irodali, jasoratli, sabot va matonat- l i kommunist. Botir partizan, ayni zamonda jangovar bir oʼr- toq edi (N. Safarov).
ChIDАMOQ, KUTАRMOQ, BАRDOSh QILMOQ, TOQАT QILMOQ. Biror koʼngilsiz, ogʼir ish-harakatning davom etishi- ga yoʼl qoʼyib bermoq, uning tugashini sabr bilan kutmoq.
Bariga chidading, yetdi bardoshing, Bu xislat maqtovga ar- zir, albatta. O, mamnun boʼlardi umr yoʼldoshing Shunchalik bar- doshli boʼlsayding, erkam, Baxtiyor oʼz shaxsiy hayotingda ham.Ch (Shuhrat.) Kumushbibi uchun dunyoga sigʼmaslik bir shodlikni koʼr- guvchi koʼzlariga ishona olmaslik bir baxtning bu gal k oʼ t a r i b boʼlmaydigan bir qaygʼu, chidab boʼlmaydigan bir hasrat boʼlib borishini u yaxshi tushunar edi (А. Qodiriy). Endi u Sofьya bu ikki musibatni biratoʼla qanday koʼtaradi? (А. Muxtor.) «Bardosh q i l, doʼstim, xafa boʼlganing bilan, yigʼlagan bilan boʼlmaydi»,— dedi Haydar ota (А. Qahhor). Bu hol zararkunandalarning yer chetlaridagi begona oʼt qoldiqlari- ga, daraxtlarning atroflariga koʼplab uya qoʼyishiga sabab boʼl- moqda. Bunga endilikda toqat qilib boʼlmaydi («Qizil Uzbekiston»).
ChIROYLI, GUZАL, HUSNDOR, HUSNLI, XUShRUI, QUHLIK, KURKАM, BАRNO, SULUV, ZEBO, LАTOFАTLI, SOHIBJАMOL. Husni odatdagidan ortiq, xunukning aksi. Chironli stilistik jihatdan neytral. Bu soʼz odamga, boshqa jon- li narsalarga, shuningdek, jonsiz narsalarga nisbatan ham qoʼlla- naveradi. Goʼzal odamga va jonsiz narsalarga nisbatan qoʼllanadi. Bu soʼzda belgi darajasi kuchli. Husndor, qusnli soʼzlari nisbatan kam qoʼllanadi. Xushroʼy, koʼhlik faqat odamga nisbatan qoʼllanadi va «yoqimlilik» ottenkasi bor. Barno, suluv, zebo soʼzlari ham odamga nisbatan qoʼllanadi. Suluv — kam qoʼllanadi. Zebo kito- biy. Koʼrka.m asosan jonsiz narsalarga, kam darajada odamga nisbatan qoʼllanadi.
Ch ir o yl i saman otning jilovini tutib, egasini qoʼltiqlab yerga tushirdi (Oybek). «Uziyam poshnalarning novchasi ekan»,— dedi Uktam qizning chiroyli oyoqlariga koʼz tashlab (Oybek). Unsin... qoʼllari ish tikarkan, koʼzlaridan oQqan qaynoq tomchilar quyulib, uning goʼzal yuzini kuydiradi (Oybek). Shunaqa chiroylimi?—dedi Elmurod oʼylamay va koʼz oldi jimirlvshdi. Bunday goʼzalning qanaqa boʼlishini tasavvur qilolmadi (P. Tursun). Uydan U rmonjonning xotini — toʼlagina, xiyla husndor juvon chiqib, Sidiqjon bilan koʼrishdi-da, qaytib bir lagan tut bilan non olib chiqdi... (А. Qahhor.) Bosh yalang, yalang oyoq, koʼylagi yirtiq xotinning yuziga iztirob shunday chang solgan ediki, yigitlar uni Mishaning onasi kechagi koʼrkam, husnli ayo/1 ekanini bazoʼr farh hildilar (Oybek). U otasining yordamchisa xushroʼy yigit Rahimbergan mahramni sevib qolgan, ammo buni hech qachon, hech kimga izhor hilmagan edi (tB. Shari- pov). Siz qanchalik koʼhlik, qanchalik... goʼzal ekaningizni oʼzingiz ham bilmaysiz, Saodat (O. Yoqubov). Аna oʼshandan keyin koʼchada uchragan b a r n o qizlarga oʼz koʼzim bilan emas, oʼgʼlimning koʼzi bilan haraydigan boʼlib qoldim («Mushtum»), Biram s u- luv, biram oyjamol, Аab ustida jajjigina xol.— Onasining oʼzi boʼlibdts (H. Gʼulom). Koʼklam qizi yuz ochdi, musaffo bezanib- dur, Egnida yashil jomasi, zebs bezanibdur (Habibmy). Hayot hChIROYLILАShMOQ, GUZАLLАShMOQ. KURKАMLАSh- MOQ Chiroyli (goʼzal, koʼrkam) holga oʼtmoq, chiroyli tusga (koʼri- nishga) kirmoq. Chiroylilashmoq keng qoʼllanadn. Goʼzallashmoq soʼzida belgi darajasi kuchli. Koʼrkamlashmoq asosan tabiatga nis- batan qoʼllanadi
Chirchiq shahri yil sayin yangidan-yangi madaniy oqartish muassasalari bilan goʼzallashmoqda («Qizil Uzbekiston»), Kech kirdi, elektr chiroqlarts yondi. Kolxoz qishlogʼi kunduzgidan ham koʼrkamlashib, koʼcha kolxozchi yoshlar bilan gavjum boʼl- di (N. Fozilov).
ChIQIM, SАRF, XАRАJАT, XАRJ. Biror narsa uchun ishlatiladigan, shu narsa evaziga beriladigan pul (summa).
Shartnoma mazmuniga qaraganda, sizning gardaningizga tushadigan bir koʼgg chiqimlarni men oʼz zimmamga oldim (Oybek). Endi Shoabdufattoh Xoʼjaevning sarfini ham koʼtaraylik! Uzing chaqirding, oʼzing buyurding... Toʼlayber, axir bir kuni tagʼin direktor boʼlib qolar... (А. Qahhor.) Toshkentga kelishning oʼzi boʼlmaydi, yoʼl xarajati, bola-chaqaga sovgʼa- salom degan narsalar ham boʼladi... (Oybek.) Ioʼl xarji toʼp- lash maqsadida Parkent qishlogʼidagi Mulla Saydahmadxoʼja degan tanishimnikiga chiqib ketdim (M. Muhammadjonov).
ChOL, KEKSА, QАRIYa, QАRI, MUYSАFID, OQSOQOL, BOBOY. Qarilik davrini yashayotgan erkak. Moʼysafid ijobiy
muiosabat boʼyogʼiga ega. Otssoqol odatda maslahat, yoʼl-yoʼriq beruv- chi keksa kishiga nisbatai qoʼllanadi. Boboy oddiy nutqda bir oz qurmat yoki, aksincha, mensimaslik munosabatida qoʼllanadi. Keksa, qari yosh jixatdan, kuch-quvvat jihatdan shu darajadagi ayolga nisbatan xam qoʼllanadi.
Chol unga qarayman deb qoʼlidagi choynakni tushirib yubordi. Choynak sindi (А. Qahhor). Normatni voenkomatga eltib qoʼygan shofyor ham kuni kecha Аdolatlarning hovlisi oldidan oxirgi marta signal berib oʼtdi, gu ham mashinasi bilan frontga joʼna- di. Qishloqda keksalar, xotinlar va oʼsmirlargina qoldi (I. Rahim). Аfsuski, ularning aksariyati mendek bir q a r i ya- n i koʼrmagandek boʼlib indamay oʼtib ketishaverardi («Sovet U zbekistoni»), Qari bilganni pari bilmas (Maqol). Ey, nuroniy va donishmand otalarim, ey pok zurriyatining istiqbo- lini nevaralarining yorqin peshonalarida oʼqigan moʼysafid- l a r! Kuling, quvoning! (Mirtemir.) ...hosilning bunaqa past- lashiga yoshlar bilan bir qatorda biz qariyalar, oqsoqollar ham aybdormiz. Bunga keksa bir dehqon sifatida... men ham ayb- dorman (Hamid Nuriy). «Salom!»—deb qoldilar oq soch ona- lar. Sizdadir erta-kech boboylar yodi (Oybek).
ChOPQIR, ChOPАGʼON, YuGURUYu UChQUR. Tez chopadigan, chopish tezligi kuchli. Chopagʼon koʼproq soʼzlashuv tilida qoʼllanadi. Bu soʼzda belgi darajasi bir oz kuchsiz. Uchqir soʼzida belgi dara- jasi juda kuchli.
Juda cho p qi r otlar ekan, velosipedni yetkazmaydi-ya! (I. Rahim.) Sizga bu taronam — kuyim armugʼon. Nasr — ogʼir qadam, nazm — chopagʼon (Maqsud Shayxzoda). Yuguruk ot- larda bir qarich yoshdan Togʼlar, choʼllar oshgan bir odam bugun Shu nuqtada qotsin — farqi yoʼq toshdan! Harakat va ztsmon bundagi tugun (Oybek). Darvoqe, bu uchqur chavandozlar mehnatidan bahra olmagan kishi bormikin! («Qizil Uzbekiston».)
ChORА. ILOJ, TАDBIR, IMKON, YUL, EP (EV), АMАL. I.mkon yoʼli (yoʼrigʼi). Shu maʼnoda tadbir soʼziga nisbatan chora koʼp qoʼllanadi. Аmal juda kam qoʼllanadi.
Komandir soydan kechib oʼtishni buyurdi. Bundan boshqa cho r a ham yoʼq edi. Rotaning yarmidan koʼpi kechib oʼtdi (А. Qahhor). Elmurod Gulsum bilan juda koʼp gaplashgisi kelar, lekin hech ilojini topolmas edi (P. Tursun). Gʼulomjon oʼziga hech alo- qasi boʼlmagan bu taʼnadan,.. qutulish tadbirini izlab tur- ganda gʼoʼra qiz yangi taʼna, yangi oʼpka bilan yigit yuragints tir- nadi (M. Ismoiliy). ...hozir toʼppa-toʼgʼri joʼnash unun hech qan- day imkon yoʼq: Gulnor horigan, kiyimts yoʼq (Oybek). Mamat oʼz-oʼziga ...Sen bir ish qil, shu qizni yoʼlga solib koʼr. Аgar sen- ga yon bersa, qutqazish yoʼlini qil (Hamza). Eron shohining askarlari Sirdaryo ostidagi qum donalaridan ham koʼp, ularni jangga chorlab yengish mahol. Аmmo ularni qirib tashlash uchun.
15 L. Hojiev
bir yoʼl bor, Quloq soling... (M. Osim). Аyvonda oʼrtancha singlim kichik ukamni ovitib oʼtirgan ekan. Uning yonidan hujra- ga kirishning evini topolmadim (Gʼ. Gʼulom). Ulmaslikning yana qanday a m a li bor (P.T ursun).
ChUNKI, NEGАKI, SАBАB(KI), ZERO(KI), Bu soʼzlar bogʼlovchi boʼlib, sabab maʼnosini bildiradi. Zeroki kam qoʼlla- nadi. Ioʼlchining koʼngli suvonch bilan toʼla edi, chu nk i yori oʼz yonida (Oybek). «Nimaga yaxshiligini ham bilaman. Negaki bugun siz uydasiz...»—shu soʼz bilan pinakka ketdi (А. Muxtor). Petrogradda, Toshkentda, Qoʼqonda urushlar boʼlib, «oq aminlar» aminligidan tushgandan keyin ham Аsrorqul Ultarmaga borolmay yurdi, s a b a b k i bu qishloq bosmachilarning uyasi boʼlib qolgan edi (А. Qahhor). Ishq davosi avom oʼylagancha vasl emas — hajr- dir. 3 ye r o vasl ishq oʼtini soʼndiruvchi, hajr esa kamolotga erishtiruvchidir (А. Qodiriy). «Men Kumush!»—dedi yana Zay- nab, ammo ketmay iloji qolmadi. 3 ye r o ki dunyodagi eng yaqin kishisi unga «Ket!» amrini bergan edi (А. Qodiriy).
ChUQUR, TERАN. Chuqurligi boshqalarga nisbatan ortiq (toʼgʼ* ri va koʼchma maʼnoda). Teran kitobiy tilga xos boʼlib, maʼnoni chuqur soʼziga nisbatan kuchli ottenkada ifodalaydi.
Un minut qadar yoʼl yurilgach, bir tomoni chuqur jarlik koʼchada Yermat birdan otni toʼxtatdi (Oybek). U qishloqqa keta- yotgan gʼarib yigitni tasavvur qiladi magʼrur boshi bukilgan, koʼz- larida chuqur hasrat (Oybek). Аliqul qanchaki his-tuygʼusi boʼlsa, yuragining eng t ye r an joylariga yashirish yoʼlini ham yaxshi bilardi (Sh. Rashidov). Biri paxtadan moʼl hosid olmoq chun T ye r an oʼylar bilan kuzatar chigit (H. Rasul).
ChUKMOQ, BOTMOQ, GʼАRQ BULMOQ. Suv ostiga ketmoq, suv qaʼriga kirmoq. Choʼkmoq eng kichik narsalardan tortib har qanday katta narsalarning shunday harakatiga nisbatan qoʼllana- veradi. Botmoq nisbatan katta hajmdagi narsalarga va shunda ham choʼkmoq soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi. Gʼarq boʼlmoq asosan katta hajmdagi narsalarga nisbatan qoʼllanadi.
Parom — qayiqqa bir snaryad kelib tegdi. Parom choʼ k a 6 o sh- ladi (N. Safarov). «...bizning Egamberdi oʼtda kuymas, suvda choʼkmas yigitcha»,— dedi Uktam (Oybek). Sevgi daryosida togi boʼlib Xususiy mulk, tengsizlik yotdi. Qancha oshiq urilib toshga, xarob boʼldi, daryoga botdi (Uygʼun). ...bir chol german urushi- dan burun boʼlgan toshqinda ...kapsanchilardan sakkiz kishi gʼarq b oʼ l i b oʼlganini hikoya qildi (А. Qahhor).
ChULOQ, OQSOQ, LАNG. Birsr oyogʼi kalta yoki kasal, choʼloq- lanadigan. Choʼloq keng qoʼllanadi, shuningdek u qoʼlga nisbatan ham qoʼllanadi. Oqsoq soʼzida belgi darajasi (choʼloqlik, choʼloqlanish darajasi) kuchsizroq. Bu soʼz, koʼpincha, ijobiy munosabatda qoʼlla- nadi. Lang eskirgan.
...Toʼgʼri, oʼzi choʼloq-ku, lekin shamoldan tez uchadi, hayron» man (Oybek). Bu avtomobilь rayondan, shahardan tez-tez kelib turadigan avtomobillarga sira oʼxshamagani uchun o q s o q qorovul undan koʼzini olmay, qoʼltiq tayogʼini toʼqillatganicha, zinadan tushdi-yu„. (А. Qahxor.)
ChULOQLАNMOQ, OQSАMOQ. Choʼloq (mayib) oyogʼi sababli defektli qadam tashlamoq. Oqsamoq koʼpincha choʼloqlanishning pastroq darajasini bildiradi.
[Qambar] Choʼloqlanib ogʼilxonaga yugurdi. Qorongʼida timiskilab. bir hovuch qiyni olib, kosada ezib, shiyponga uchdi (Oybek). Bizning tuyamiz oqsab, karvondan orqada qola bosh- ladi (M. Ismoiliy).
ChUNTАK, KISSА, KАRMON, HАMEN. Kiyimning pul,. roʼmolcha solib qoʼyiladigan boʼlmasi.
Qayrilib qarasa, Xoldor iljaygancha imlab uning ch oʼ n t a- g i n i koʼrsatyapti (А. Muxtor). Iigit unga [oynaga] boqib, moʼy- lovini chimirib, sartaroshga rahmat aytdi. /Koʼra kissasini kovladi, sartaroshning haqini berib joʼnatdi. Keyin Ioʼlchiga non qoʼydi, samovar qumgʼondan bir oz sovigan choy damladi (Oy- bek). Jin chaqa hammaning karmoniga tupurib, boylarning h a m- yo n i g a oʼzgni uradi. U yer issiqroq, bexavotirroqmikan deyman (Oybek). Ioʼq, ota. bu pul [iona puli] birovning karmoniga tushmaydi. Xrezir qogʼoz. bosmaxona va hokazo xarajatlar uchun pul yetishmaydi. Chunki «Oina» tarqaladi. Ziyon qilishi ham mum- kin (Oybek). Yulardi oltinni gardaningizdan Mushtumzoʼr yo bek- ning ochkoʼz h a myo n i (Oybek).
sh
ShАLLАQI, MАNJАLАQI. Urish-janjal qilish xarak- teri kuchli (ayollar qaqida). Shallaqi soʼzida betsizlik, hayosizlik ottenkasi ham bor. Shunga koʼra maʼnoni manjalaqi soʼziga nisba- tan kuchli darajada ifodalaydi.
Voy, Marasul aka-ey, oʼlmagan joningiz! Bu shallaqi bi- lan qanaqa umr qilib kelayotibsiz? (А. Qahhor.) Otam Yusuf- xoʼja domlani taniysizlar. Yaqinda bir manjalaqi ayol tuh- mat qilib, uni beobroʼ qildi («Muigtum»).
ShАMOL, ShАBАDА, YeL, SАBO. Havo oqimining gorizoi- tal yoʼnalishdagi harakati. Shamol soʼzi shabada, yel, sabo soʼzlariga nisbatan keig qoʼllanadi. Shabada asosan kuchsiz esuvchi shamolni! bildiradi. Yel kam qoʼllanadi. Sabo poetik uslubga xos.
«Bu yerlarda hech kim koʼrinmaydi-ku»,— degani holda shamol surib keltirib, devorning yarmisigacha bosgan qum ustiga siyri- lib tushdi va qum xomasiga qarab yoʼnaldi (S. Аyniy). Tun tinch- ligini buzib qandaydir katta qush uchib oʼtdi. Uning koʼrinmas kuchli qanotlaridan chayqalgan salqin shabada Nigoraning
15*
yuzlariga urildi (S. Аnorboev). Havo bulut, achchiq yel turt tomonga yugurar, onda-sonda qor uchqunlarini quvlab ziriqtirar edi (А. Qodiriy). S a b o, arzimni yetkur, mohi tobon bir kelib ketsun (H. Hakimzoda).
ShАPАLOQ, ShАPАTI, TАRSАKI. Qoʼlning kaft, panja qismi bilan tushirilgan zarb.
Sheralining yuziga shapaloq tortib yubormoqchi boʼldi (M. Muhamedov). Birdan sir oshkor boʼlib, [Toʼla] otasidan shapati yedi-yu, ogʼir tosh yelkasidan qulagandek boʼldi (M. Ismo- iliy). Otasi... Toʼlaning oʼng betiga bir t a r s a k i urdi... Kari- ma opa: «Voy qoʼlingiz sinsin-ey!» dedi-yu eriga, Toʼlaning shapatida qizargan betidan choʼpillatib oʼpa boshladi (M. Ismoiliy). Toʼram oʼzlarini yoʼqotib qoʼydilarmi yoki shunday qilishni avvaldan oʼylab qoʼygan ekanlarmi, xiyol egildilar-da, Qorining semiz yuzlariga «bismillo» deb t a r s a k i tortib lobordilar (X. Toʼxtaboev).
ShIKOYaT, АRZ, DOD, АRZ-DOD. Ogʼzaki yoki yozma tarzda ifodalangan norozilik. Shu maʼnoda arz soʼzi shikoyat soʼziga nis- batan eskirgan hisoblanadi. Shikoyat kengrok tushunchaga ega boʼ- lib, umuman biror narsadan norozilikni bildiradi.
Gap vaqfkor deqqonlardan tayoq yeb kelgan ijarador Nazir- boyning shikoyati ustida edi (S. Аyniy). ...sizning xushbaxt- ligingizni bular shoʼrapushtlik qilib, «Ozuqa maʼmurlari biz- ning gʼallamizni zoʼr bilan bosib oldilar»,— deb menga a r z uchun keldilar (S. Аyniy). Аkang aylansin, Sodiqjon, endi d o d in g n i xudoga ayt (N. Ssfarov). Hayot nuri boʼlib kirding xonamga, Аqlim, qalbim kurashlarda pishitding, Kurashlarki, dongi ketdi olamga, Mehnat ahlin a r z i-d o d i n eshitding! (Shuhrat.)
ShOVQIN, ShOVQIN-SURON, SURON, ShOV-ShUV, GʼOVUR, GʼАLА-GʼOVIR, GʼOVGʼА, QIY-ChUV, DOD-VOY, АYYu- XАNNOS. Notinchlpk, bezovtalik ifodalovchi baland, kuchli ovoz, tovushlar.
Qoʼnishdan ancha uzoqda Koʼkeoy shovqin solardi (S. Аnor- boev). Yalpi shovqin bilan tortishmachoq boshlandi! Qiz tomon- dan gubchakday yum-yumaloq xotin belini belbogʼ bilan mahkam bogʼlab, oʼrtaga tushdi (Oybek). Uning oyoq yalang, yarim yalangʼoch shoʼx bolalari bir-birini ot qilib minib, kishnashib, eski na- matlarning changini buruqtirib, har kungi kabi sh o v q i n- suron bilan oʼynashar edi (Oybek). Аljirda, Аfrikada—• Ozodlikka jsn qurbon!.. Ozodlik jallodlari Koʼtarib baʼzan suron (M. Boboev). Bu kuchli chuv yea shov-shuv orasida... dah- yeiat nidolari dangal eshitilar edi (M. Ismoiliy). Bosh buxgal- tsr qoʼl koʼtarib, gʼovurni bosdi (Said Аhmad). Uzim ham qishloqda turolmasdim, shahar odamiman, olomonning gʼ a l a-gʼ o v u- rini yaxshi koʼraman (K. Ikromov). Gʼovgʼa koʼtarmang, dadam xafa boʼladi, yotigʼi bilan ish qiling (Oybek). Toʼy sohibi Mir- vakarimboy ham mehmonxonadan chiqqan emas. Аskin koʼchada qat- nov, qiy-chuv borgan sari koʼpaymoqda (Oybek). «D o D-v o y- ning keragi yoʼq,— dedi qatʼiy ellikboshi,— bu sirni dilinggo tug» (Oybek). Qorongʼi uyda ur-yiqit, toʼpolon, muigtlashish, otishma, d o d-v o y boshlandi (H. Gʼulom). «Bir nafas a yu x a n- n o s solib yigʼlagandan keyin men ham toʼxtadim, boy qam toʼxta- di»,— dedi Shum bola (Gʼ. Gʼulom).
ShOL, FАLАJ. Kishi tanasidagi biror aʼzo yoki biror qismning sezish, harakat qilish qobiliyatini yoʼqotishi, jonsiz boʼlib qolishi.
Kampiring ishga yaramaydi, oyoq-qoʼli shol («Qizil Uzbekis- ton»). Biroq hosilning toʼrtdan uchini, baribir, zamindor Rizoiddinxon yulqib olishini oʼylaganda, uning qoʼllari goʼyo falajday qimirlamay qolardi... (Oybek).
ShOShILINCh, QISTАLАNG, OShIGʼICh, TIGʼIZ, TАNG, ZIQ. Shoshishni, tez qarakat qilishni talab etuvchi. Qistalang asosan oddiy soʼzlashuvga xos boʼlib, shoshilinch soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi. Maʼnoni kuchliroq ottenkada ifodalaydi. Oshi- gʼich, tngʼiz bu maʼnoda qistalang soʼziga nisbatan ham kam qoʼl- lanadi.
Ishi juda ham shoshilinch emas. nonushtadan keyin chaqirib bersa qam, kechikmasligini aytib, yoʼldan qoldirgani uchun uzr soʼradi ( Shuhrat). Birovda qistalang ishi bor kabi Yuksak- dan pastlarga boqib kelasan (Shuqrat). Nigora oyim oshigʼich hozirliklar orqasidan chopib yurar, beshikda yotib zerikkan Masʼud qichqirib yigʼlar edi (А. Qodiriy). Mana hozir, ish- ning t i gʼ i z boʼlishiga qaramay, vaqt topa olgan direktor Yangi boqqa kelish bilan qizga boʼlgan bitmas-tuganmas sevgi-sadoqati- ni yana bir bor isbot qildi (Sh. Rashidov). «Uzing hech nima yoz- dingmi? Boshqalardan qistashni xoʼb bilasan-a».— «Vaqt tan?, dalamda ish t i gʼ i z» (Oybek). Hamon otishma ovozi eshitilib turar, vaqt gʼoyat z i q edi. Mayna mauzer oʼqi bilan qari josus- ning miyasini qoʼpordi (III. Toshmatov).
ShOShMOQ, ShOShILMOQ, OShIQMOQ. Biror ish-hara- katni, maqsadni amayaga oshirish uchun tez harakat qilmoq yoki uning amalga oshishini sabrsizlik bilan kutmoq. Oshiqmoq soʼzida harakatdagi tezlik, kutishdagi sabrsizlik ottenkasi shoshmoq, shoshplmoq soʼzidagiga nisbatan kuchliroq boʼladi.
Sherbek egar qoshidan sumkasini oldi-da, sunʼiy qochirish punktiga qarab yurdi. U garmon.gi sivorotkaning kuchini sinab koʼrishga sh o sh a r d i (S. Аnorboev). /Konfigʼon katta bir haqi- qatni ochishga shoshilganday, uydan yugurib chiqdi (А. Qah- hor). Choy ichishib oʼtirib, Raʼno dadasining nega buncha kechikka- nidan shikoyat qildi, Qudratning oʼzi ham dadasini o sh i q i B kutayotgan edi (H. Nazir).
ShUBHА, GUMON, IShONChSIZLIK, IShTIBOH. Ishonch- siz qarash. Ishtiboh eskirgan, kitobiy.
Mirzakarimboy shubha bilan boqib soʼradi: «Keling, kim- ni yoʼqlab keldingiz bu yerga?» (Oybek.) Аmmo Mavlon akaning koʼngli tinchimadi, uni allaqanday shubhalar timdalay boshla- di bX- Gʼulom). Balki xat olmasdan anchadan buyon, Qalbingni bosgandir ming turli gumon (Uygʼun). «Qoʼlimga nahd tegadi- mi»,— soʼradi Poʼlat aka ishonchsizlik bilan... («Mushtum».) Koʼpchilikka aytadigan gap emas oʼzi. Mayli, i sh t i b o h kolma- sin sizlarda, aytaman (I. Raxim).
ShUBHАLАNMOQ, ShOʼBHА QILMOQ, GUMONSIRА- MOQ, GUMON QILMOQ. Shubha (gumon) bilan qaramoq. Gu- •mon qilmoq nisbatan kam qoʼllanadi.
Iigitlar, keyinchalik kelgan haligi moʼysafid ham, uni shun- chalik izzat qilishar ediki, Аshar ota bu juvonning oddiy traktorchigina ekaniga i/ubhalanib qoldi (А. Qahhor). Аmmo bu maslahatning Hojts akamizga ham maʼhul tushmogʼiga shubha hilmaymiz (А. Qodiriy). ...muttaham Hayitboy- ning soʼziga kirib el-yurtga sharmanda boʼlgan Umar har kimdan ham g u m o n hilaveradigan boʼlib qolgan edi (X. Seitov). e
EVАZIGА, HISOBIGА,o BАDАLIGА. Bu soʼzlar biror narsa, qarakat bilan, shuni yoʼq qilish, sarflash bilan boʼlishni bildiradi.
Usadigan butun sanoat mahsulotining 70% idan koʼprogʼi shu manba e v a z i g a qoʼlga kiritiladi. Kreditlar byudjet resurs- lari hamda korxona, tashkilotlar va aholining jalb qilinadi- gan mablagʼlari hisobiga koʼpaytiriladi («Qizil Uzbekis- ton»). Xoʼsh, Qobil karvon nima topdi, shuncha xizmati b a d a- li g a? (H. Gʼulom.)
EGА, XUJАYIN, XUJА, SOHIB. Foydalanish, sarflash va boshqa ququqi oʼz qoʼlida boʼlgan (ququqiga ega) shaxs; narsa- iredmet qarashli boʼlgan shaxs. Xoʼja, sohib nisbatan eskirgan. Xoʼjaypn bu maʼnoda juda kam qoʼllanadi.
Uy egasi. koʼhnabisot boy, dam oʼtmay hammasini hozir hil- li. Tabib hammasini bir-bir kechirdi-da, oʼylanib holdi (А. Qah- hor). Mamlakatning xoʼjayini kim? Ishchi? Yana kim? Deh- ■kon? Mshchi kim? Men, Turgenev! Dehkon kim? Nazarmat, Emin! (I. Rahim.) Qoʼrih va boʼz yerlarni ochish uchun kelgan azamatlar boʼron kezib yurgan poyonsiz choʼlning birdan-bir xoʼjayini boʼlib hola berdilar (Sh. Rashidov). Bari malay-mardikor, Otda oʼtar xoʼjasi (Mirtemir). Dala va koʼkni paxta tutguday, Xud- Li kor yokqanday dalaga! Shularning bariga Uzimiz x oʼ j a! (H. Olimjon.) Uning kashfiyotchisi... fan kandidati degan il- miy unvon sohibi Norxoʼja Xoʼjaevich Maqsudovdir («Uzbe- kiston madaniyati»). Qoʼy endi, xotin, buncha baqirasan? S o h i- b i xonadon menmi yo senmi? (X. Seitov.)
EZGULIK, EGILIK, YaXShILIK. Xayrli ISh. Jonli soʼz- lashuvda egilik kengroq qoʼllanadi.
Ezgulikning (egilikning) kechi yoʼq (Maqol). Xudo hoji akamizning umrini uzun qilib, bola-chaqasining e g i li- gini koʼrsatsin (А. Qodiriy). Xalq yaxshilikka qoʼzgʼalsa, olam guliston boʼlguchi edi (Oydin).
EZMА, EZMАChURUK, MIJGʼOV, LАTTАChАYNАR, MАGʼ- ZАVА. Foydali-foydasiz, mayda gaplarni juda koʼp gapiradi- gan, shunday gaplar bilan jonga tegadigan sergap. Lattachapnar, magzava oddiy nutqqa xos.
Nuri oʼrnidan qoʼegʼalmasdan sovuqqina soʼrashdi. E z ma Yer- matning baʼzi savollariga «ha», «yoʼq» deb javob berdi (Oybek). [Huri] Tagʼin qammvsi qayoqdagi ezmachuruklar! Burun Shirinxon bilan Shakarxonlarni chaqirib, jindek dutor-sutor qilib yayrab olardik, endi undan ham ayrildiq_ (O. Yoqubov). «Men, oʼzing ham bilarsan, gapning poʼskallasini aytishni yaxshi koʼraman, opangga oʼxshab mijgʼov emasman!»—dedi Ulmas opa Sanamga (Sh. Xolmirzaev).
EKMOQ, UTQАZMOQ, TIKMOQ. Ildizi bilan yerga qadab joylamoq (nihol qaqida). Tikmoq oddiy nutqqa xos, kam qoʼlla- nadi.
Qurbon ota koʼziga boʼshroq koʼringan har bir odamni ishga solib, hasharga chaqirib, yozgi binoning oldi va atrofiga gullar ekdi, katta-kichik supalar qildi (А. Qahhor). Biri ariq qazar, yer haydar, Biri gul oʼtqazar bogʼiga (H. Olimjon). Shu qoʼllardir dalada, choʼlda Nihol t i k k an, paxta undirgvn, «Gulla, yurtim!»— deya koʼngildan, Yangi bogʼlar, yoʼllarni qur- gan (M. Boboev).
EPLАMOQ, UDDАLАMOQ. Biror ish, topshiriqni bajara olmoq, qila olmoq.
«Аvvali shuki,— dedi Boʼtaboy,— uni zveno boshligʼi qilish toʼgʼrisida hech qanaqa gap boʼlgani yoʼq. Аekin zveno boshligʼi boʼlsa, e p l a y d i, arziydi!» (А. Qahhor.) Mahkam «U d d a l a y o l m a s a m, ayb qilmaysizlar-da» deb uzr soʼrayotgandek oʼngʼay- sizlanib kulimsirar va tezislari oldida ochiq turgan boʼlsa ham, zalga bevosita karab tutilib-tutilib gapirar edi (P. Qodirov).
ERTА, BАRVАQT, VАQTLI (VАXLI). Moʼljallangan (kutilgan) vaqtdan, odatdagi vaqtdan ilgari. Erta kengroq tushun- chaga ega va keng qoʼllanadi.
Eshon bolalari erta yotib, kech turar — uyquga qonar, El- murod esa kech yotib, erta turar — uyquga hech qonmas edi (P. Tur- sun). Yorqin koʼklam kunlarining birida Utap jamoadan uyiga odatdagidan b a r v a q t qaytib, ertasi kun maktab ochilishini xabar qildi (H. Gʼulom). Shakarxon ertalab vaqtli turib, yuvindi, sochini ikkita qilib oʼrdi (Oydin). Voy bolamey, v a x- li keladigan kuning ham boʼlar ekan (Said Аhmad).
ESDLLIK, YeDGOR, XOTIRА. Eslash, yodga olish, xotirlash uchun qoldirilgan, berilgan narsa. Yedgor soʼzi koʼproq eslash, xo- tirlash uchun qoldirilgan shaxs yoki buyum-narsa maʼnospni bildi- radi va bunda koʼpincha bu narsani qoldirgan shaxs yoʼq yoki oʼlgan boʼladi. Esdalik, xotpra soʼzlari umuman shaxs yoki voqea-hodisa- larni xotirlash, eslash uchun qoldirilgan narsa maʼnosini bil- diradi.
Unsin onasidan yodgo r qolgan va yagona ziynati boʼlgan yup- qagina eski uzukni aylantirib gapirdi (Oybek). Аgarda qayt- masam, shu mendan yodgor (H. Olimjon). Mehmonlarga e s d a- lik sovgʼalari taqdim etildi («Qizil Uzbekiston»), Ular meh- monlar daftariga esdalik xati yozdilar («Qizil Uzbekis- ton»), Botir: [Yarim diqqati Dilbarga qaratilgan holda] Salom! [Kitobni uzatib] Mendan sizga xotira (N. Safarov).
ESLАMOQ, XOTIRLАMOQ, YeDLАMOQ, YeD ETMOQ, IOʼQLАMOQ. Esga olmoq, esga keltirmoq, xotirada qayta tikla- moq. Yedlamoq bu maʼnoda kam qoʼllanadi. Xotirlamoq jonli soʼz- lashuvga nisbatan yozuv tilida koʼp qoʼllanadi. Eslamoq yozuv tnlida ham, soʼzlashuv tilida ham keng qoʼllanadi.
Sidiqjon qaynatasi Zunnunxoʼjaning «Siz msning ham kuyo- vim, qam oʼgʼlimsiz» deganini es lab, kulib qoʼydi (А. Qahhor). Uzbek oyim nabira masalasida qancha xursand boʼlsa, Otabek shunchalik xafa, chunki Kumushni koʼrgan sayin usta Olim fojia- sini xotirlar edi (А. Qodiriy). Yoʼlchi hozir qorongʼida tanho oʼtirib, Gulnorning— yaqinda koʼrgan qizning—koʼzlarida yongan tabassum bilan oʼz yuragini mast etgan bir kunni yo d l a r edi (Oybek). Sergey! Seni hurmatladi aziz Vatan, Butun dunyo seni yod etdi (Uygʼun). Biz ularni yoʼqlasak, ular bizni eslaydilar (N. Safarov).
EShITMOQ, TINGLАMOQ. Tovushni (ovozni) quloq (eshi- tish organi) bilan qabul qilmoq. Eshitmoq keng qoʼllanadi. Tikg- lamoq «diqqat-eʼtibor bilan eshitmoq» maʼnosida qoʼllanadi. Eshitmoq harakatida diqqat-eʼtibor boʼlishi ham mumkin, boʼlmas- ligi ham mumkin.
Bu soʼzlarga Qosim choʼng Tebratib qalin labin. Diqqat bilan eshitdi Qodir oxun talabin (Gʼayratiy). Qishloqi yigit supa labida boshini quyi solib oʼtirar... ekan, koʼchada birdan otlar- ning dukurini e sh i t d i, sakrab turib, darvozaga yugurdi (Oy- bek). Hamma «Boy nima shartlar qoʼyarkin» deb jon qulogʼi bilan tinglab turdi (M. Ismoiliy). Sen chal bugun yalpi hayot kuyini, Butun sezgi, hissim bilan tinglayin (Gʼayratiy).
EHTIEJ, TАLАB, MUHTOJLIK. ZАRURАT, ZАRU- RIYaG, HOJАT, ZORLIK. Zaruriylik, talab etilganlik hola- ti. Ehtiyoj va talab soʼzlari keig qoʼllanadi. Zarurat, zaruriyat kitobiy. Hojat bu maʼnoda juda kam qoʼllanadi. Bu soʼz deyarli hamma vaqt bor yoki yoʼq soʼzlari bilan birga qoʼllanadi.
...endilikda oshiqlar uchun qochishga eqtiyoj yoʼqliginn uq- dirish kerak (P. Tursun). Biroq Kumushbibining: «Men endi er qilib boʼldim. Bundan soʼng erga eqtiyojim yoʼq!»—degan qatʼiy javobiga ular uzoq quloq solib turmadilar (А. Qodi- riy). ...oʼzidek kishilarga qozir hamma yerda muqtojlik zoʼr- ligiga qatʼiy ishongan Ramazon qori oʼz talabining darrov bajarilishini kutar edi (P. Tursun). U chta arava qolgan. T alab koʼp. Chollar: Biz cholmie, kam quvvatmiz, bizga ber»,— deydi (I. Rahim). Erta-kech guzarni obod qilib turadigan odam- lar, bar z a r u r a t bilan kooperativga yugurib kelib-ketmasalar, endi uylaridan chiqmas edilar (P. Tursun). Bu ish kartoshka yetishtirishdagi barcha jarayonlarni toʼla mexanizatsiyalashtirish zaruratini keltirib chiqaradi («Fan va turmush»), Аna bordi-yu men z a r u r i yat yuzasidan iltimoa qildim. U bachchagʼar xoʼp deydimi) (Oybek.) Soʼzni choʼzmoqqa qojat yoʼq (А. Qodi- riy). Hasan soʼfi bilan Аlim buva... oʼz dardlariga tushunguvchi dardmand, hojatlarini anglashuvchi qojatmand izlardilar (M. Ismoiliy). Baxt, iqbol, farovonlik orzulari koʼngilda toʼla, ammo bu damda bir parcha chapatiga z o r lik qanday musibat (Oybek).
yu
YuBORMOQ, JUNАTMOQ, YOʼLLАMOQ. Maʼlum uzoqlik- dagi yerga tomoi yoʼl yurgizmoq, harakat qildirmoq. Shu maʼnoda yubormoq soʼzi keng qoʼllanadi. Yoʼllamoq juda kam qoʼllaiadi.
Tong yorishganda U rmonjonning xotini Sidiqjonni uygʼotib, unga U rmonjon kishi yubo rganligini aytdi (А. Qahqor). Qizim, nechta xat joʼnatding) Ha. bir yuz ikkita xat yu b o r- dik (А. Qaqqor). Mahkamadagi qogozlar tashqari chiqarilib, oʼtda yondirildi... Bu voqealarni eshitgan Ilolining hokimi xon- ga chopar y oʼ l l a d i (J. Sharipov).
YuVOSh, MUMIN, QOBIL, ROYISh. Shoʼxlik qilmaydigan, «toʼpolonchiyning aksi. Yuvosh shaxsga, shuningdek hayvonlarga nisbatan qoʼllanaveradi. Moʼmin, qobil faqat odamga nisbatan qoʼllanadi. Royish soʼzida «gapga yuradigan», «aytganga koʼnadigan- lik» ottenkasi bor.
Dadam juda yu v o sh, shirin soʼz chol edi, bozorda kichkina doʼkoni boʼlib, ertalab ketib, kech qaytardi (Oybek). U eski qora gimnastyorka ustidan bir yoniga fotoapparat, ikkinchi yoniga suchka taqib, yuvosh toʼriq baytalning jilovini oliftalik bilan silkitib borardi (P. Qodirov). «Qoʼyavering, man oʼzim topaman,— sevinchdan yuzlari yonib, gapirdi Nuri,— dadamda bir malay bor. Nimasini surishtirasiz, moʼmin, maʼqul yigit. Ulaqolay yolgʼon gapirsam» (Oybek). Umringdan baraka topkurlar, koʼp qobil bolalar-da! (А. Qahhor.) «...bolaning uvoli tutsin oʼsha sariq Potmani. Bitta bolaning tirnogʼiga zor odamlar bor. Bu xotin shundoq r o yi sh bolani och tashlab qoʼyibdi. Eshikdan kirishda- noq payqovdim...»— dedi qoʼshni xotin (Mirmuxsin).
YuGURMOQ, ChOPMOQ. Oyoq harakati bilan kuchli tezlikda biror tomonga yoʼnalmoq. (Bu harakatda bir oyoq yerga tushguncha, ikkinchi oyoq yerdan uziladi.) Chopmoq koʼproq soʼzlashuv tiliga xos.
...Rayimbek dodxoh qilich yalanglab sipohlar oldida olomon- ga qarab yugurdi (А. Qodiriy). Sharofat garang holda avval otasiga, soʼngra onasiga qaradi; bulardan biron sado chiqmagach, oyoq yaАang va bosh yalang, Sidiqjonning ketidan chopdi (А. Qah- hor).
YuZ, BET, АFT, BАShАRА, ChEHRА, JАMOL, DIYDOR, ORАZ, UZOR, RUXSOR. Kishi boshining old qismi, old tomoni. Bet soʼzi maʼnosi, qoʼllanishi bilan yuz soʼziga juda yaqin boʼlib, yuz soʼziga nisbatan sal salbiy ottenkaga ega. Аft soʼzi bet soʼziga nisbatan salbiy ottenkaga ega. Bashara soʼzida salbiy ottenka aft soʼzidagiga nisbatan qam kuchli. Chehra ijobiy ottenkaga ega. Jamol soʼzida ijobiy ottenka chehra soʼzidagiga nisbatan qam kuchli boʼlib, bu soʼz asosan poetik stilga xos. Jamol soʼzi «husn», «chiroy» maʼnosida ham qoʼllanadi. Diydor soʼzi koʼrishmoq, toʼymoq kabi bir-ikki soʼz bilangina qoʼllanadi. Oʼzor, oraz, ruxsor eskir- gan, kitobiy.
Uning hamisha naqsh olmadek qizarib turadigan yumaloq yu z- lari oqarib ketgan edi (Sh. Rashidov). U b ye t l a r i yumdalan- gan, oppoq sochlari yulingan bu telba xotinni oʼzining qirq yil- lik umr yoʼldoshiga oʼxshata olmadi (M. Ismoiliy). Sherbekning koʼziga Xoʼjabekovning a f t i d a n nahs tomayotgandek jirkanch boʼlib koʼrinib ketdi (S. Аnorboev). U, bir koʼngli, borib, mut- taham qozining tumshugʼiga tushurgisi yo iflos basharasiga tupurgisi keldi (M. Ismoiliy). Devor ustida turgan oʼn ikki yoshlardagi bir qiz devordan kesak koʼchirib olib, Mulla Nor- qoʼziga oʼxtaldi: «Xu oʼl, t u r q i n g qursin!» (А. Qahhor.) Onam deganimda oqsoch, jafokash, Munis va mehribon ch ye h r a n g namo- yon (Gʼ. Gʼulom). Mehnat bilan toʼlar kamlik — kamoli, Mehnat bilan yorugʼ dilbar jamoli (Fozil Ioʼldosh oʼgʼli). Sen maʼ- rifat, obodlikning yorqin timsoli, Kundan kunga yashnamoqda koʼrking, jamoling (Gʼayratiy). Eson-omon yurtga qaytaylik, bola-chaqa, yor-ogʼaynilarning diydorini koʼraylik, deb yaxshi tilak qilsalaring-chi (Oybek). Orazingni, ey mahvash, bogʼ aro namoyon qil (Muqimiy). Koʼnglida goʼyo nigori keladi, hayot- baxsh uzori uni baxtiyor qiladi (M. Ismoiliy). Muncha latifu muncha soz, lola uzorini koʼring... (Qabibiy). Baxtu iqboling quyoshi chehra ochdi, sochdi nur, Gullatib suhbatni, yashnab lola r u x s o r oʼltirur ( Habibiy).
YuMShАMOQ, BUShАShMOQ, MULOYIMLАShMOQ. Yum- shoq (muloyim) holga kelmoq. (Toʼgʼri va koʼchma maʼnoda). Mulo- yimlashmoq toʼgʼri maʼnoga nisbatan koʼchma maʼnoda koʼp qoʼlla- nadi.
U bu yerga oldin suv qoʼyib, yer yumshagandan soʼng kavlash kerakligini anglasa ham, vaqtni yoʼqotmaslik va togʼaning amri- dan chiqmaslik uchun metin joyni kavlayverdi (Oybek). Shu ing- rash Sidiqjonning qulogʼiga eshitilib ketdi-yu, toʼsatdan koʼngli yumshadi (А. Qahhor). Bahor nafasi hamma yoqni yumshatib, allanechuk boʼshashtirib qoʼygan (P. Qodirov). «Turing qizim,— ellikboshining tovushi birdan muloyimlashd i,— ota-onaning boshini bukmang» (Oybek).
YuMShOQ, BUSh, MULOYIM. Oson eziladigan, qattiqning aksi (Toʼgʼri va koʼchma maʼnoda). Shu maʼnoda yumshoq soʼzi keng qoʼllanadi. Muloyim soʼzida «yoqimlilik» ottenkasi bor. Yumshoq soʼzi «yoqimlilik» ottenkasi bilan qam, bu ottenkasiz ham qoʼlla- naveradi.
Endi paxtazor unga yana ham oqroq, yana ham yumshoqroq koʼ- rinar, nazarida, dunyo yangidan-yangi maʼnolarga toʼlib borar edi (M. Ismoiliy). Аna shundan keyin Gʼulomjon shaharga tushib, toʼgʼri hokimga uchradi. U ham mingboshiday yu m sh o q muomala qildi (M. Ismoiliy). Normat yuziga tegayotgan muloyi m qoʼlni sez- di (I. Rahim). M u l o y i m, dilnavoz sadolar uning butun to- mirlaridan hordigʼini sugʼurganday boʼldi (Oybek).
YuRАK, QАLB, DIL, KUNGIL, SIYNА, KUKRАK. Kishi- ning his-sezgisi, kayfiyati, ruhi, kechinmalarining simvolik mar- kazi. Qalb kitobiy. Siyna poetik stilga xos. Siyna, koʼkrak shu maʼnoda juda kam qoʼllanadi.
Usha kundan boshlab uning yuragida allaqanday yangi, yoqimli, va joʼshqin bir his-tuygʼu paydo boʼlgan (Shuhrat). Bu yigitning tegishgani, otini bilgani, ayniqsa «Sidiqjon akam» deb gapirgani Sidiqjonga shu qadar hush yoqdiki, q a l b i g a shu qadar issiq va yumshoq tegdiki, ona koʼkragini ogʼziga olgan goʼdak- day yayrab ketdi (А. Qahhor). Xat ham yuborgan Neru Katta sov- gʼasi bilan, Dildan salom yozgan u Doʼstlik havasi bilan (Yu. Hamdam). Unsin Gulnorni butun koʼ n g li bilan sevar, Gulnor- ning xayoli yolgʼiz Ioʼlchida ekanini... yaxshi bilar edi (Oybek). Har yonda buloqlar Oqmoqda sharaqlab... Har s i y n a d a shodlik Toshmoqda tilaklar (H. Olimjon). Qonlaringga toʼlqin soladi Bu damlarning buyuk shovqini, koʼkragingga yigʼib oldingmi Gigant qurilishning zavqini (Uygʼun).
YuQORI, YuKSАK, OLIY, АЪLO. Baholanish jihatidan birinchi darajali «past»ning aksi. Yuksak koʼproq kitobiy stilga xos.
GRES qurilishi ishchilar taʼminoti boʼlimining boshligʼi Ve- liullaevday suyanchigʼim borlish uchun men ham yu q o r i pareoz qilyapman («Mushtum»), Yana yuksakka chiqib, Jon koʼzi-la qa- rasang, U nda-bunda koʼringan Nuqtalarni sanasang (Gʼayratiy). ...paxta yetishtirish yuzasidan olgan sotsialistik majburiyatni mu- vaffaqiyat bilan bajargants uchun oblastimiz Аenin ordeni bipan mukofotlandi. Bu o l i y mukofot dillarni quvonchga toʼldirdi («Qizil U zbekiston»). Mutaxassislarga maʼlumki, mol toʼshida qiymabop yumshoq oliy nav goʼsht faqat 14 protsentni tashkil qiladi («Toshkent haqiqati»). U [Kumush] titrar edi, koʼkarar edi, toʼlgʼanar edi... hozirgi eng kuchli hayajon va hissiyotni hissiyot- ning aʼlo ifodasi boʼlgan ssh bilan toʼkar edi (А. Qodiriy). Har ishda eng a ʼ l o tutding oʼzingni, Kechalar chiroqdek yondi koʼzlaring, Yarqirar kitoblar uera yuzlaring, Har ishda eng a ʼ lo tutding oʼzingni (T. Toʼla).
ya
YaKUNLАMOQ, YaKUN QILMOQ, NАTIJАLАMOQ, SАRHISOB ETMOQ. Biror natija bilan tugatmoq.
Hisoblaydi betinim, Choʼtiga sigʼmas ishi, Yangi yil kelgunicha Yakunlamoq tashvishi, Bu — mening Vatanim (T. Toʼla). Yer qazishda raqamlar har kun Yuzlar bilan ya ku n q i l i n a r («Uzb. tili darsligi»), Bu maqsad hozirgi muzokaralarni, janjalli masalalarning hammasini asosan hal qilmay, quruq gaplar bilan chetlab qoldirish bilan natijalashga urinishdan iborat («Qizil Uzbekiston»). Respublikamiz mehnatkashlari butun so- vet xalqi qatori oʼtgan besh yillikdagi ishlarini sarhisob etib, yangi ulkan vazifalarni bajarishga kirishdilar («Sovet Uzbekistoni»),
YaLINMOQ, YeLVORMOQ. Qattiq oʼtinib, oʼzini xokisor tutib iltimos qilmoq. Yelvormoq maʼnoni kuchliroq ottenkada ifodalaydi.
Unsin, mayli, soʼrang, ya l i n i n g. Siz yalinasiz, ammo akang- iz yalinmaydi, bulardan oʼch oladi (Oybek). «Qochaylig-u, 1 biroq mani tirik oʼldirmang»,— dedi bek Komilga yolvorib * (H. Gʼulom).
YaNА, TАGʼIN, QАITА, BOShQА, BULАK, ENDI, BOZ. Takror marta. Tagʼin koʼproq oddiy soʼzlashuvga xos. Boz juda kam, sheʼriy asarlarda uchraydi.
[Otdbek] Shundan soʼng binoga ya n a bir koʼz tashlagach, maydon- ning kun botariga yurib, oʼn besh odimlab, haligi joydan yiroqlash- di (А. Qodiriy). Kichkina eshikcha yoniga yetganda (yigit) tagʼin haligidek orqasiga qarab qoʼydi (А. Qodiriy). Eshon bir koʼzini qnsib turib q a y t a soʼradi; «Nima, bolalarni urmaysan, soʼk- maysan ham deydilarmi?» (P. Tursun.) Qodir b o il q a ichmas- lik sharti bilan ikkinchi piyolaning yarmints ichishga rozi boʼldi (А. Qahhor). Na kuy yaratdi, na boshqaga imkon, bir kun minbarda b o z oʼdagʼayladi;- Hamma birdan dedi: «Sen oʼzing yomon!» Min- bar, ansambldan quvib haydadi... (M. Boboev.)
YaNGLISh, XАTO, NOTUGʼRI^ ChАTOQ, АDАSh, GʼАLАT. Haqiqiy (toʼgʼri) qolatga mos kelmaydigan, toʼgʼrining aksi. Chatoq, a.tash, gʼalat soʼzlari 6u maʼnoda kam qoʼllanadi.
Nega oʼz fikringni aytmaysan? Yanglish chiqishidan qoʼrqa- sanmi? (А. Qahhor.) Joʼrttaga xato oʼqib, oʼzing kuldirding (А. Qodiriy). Mening gapimni n o t oʼ gʼ r i tushunma demoqchiman. Tabelchi ham, xuddi joʼrttaga qilganday, uning nomini yo tutilib aytar, yoki ch at oq oʼqib, yana takrorlar edi (А. Qahhor). Xat bu yerga adash tushib qolibdi («Qizil U zbekiston»), Balki sahar- larda nola qilarsan. Faqat shubhang gʼ a l a t, keyin bilarsan. Xati kelmasa ham. oʼzi keladi. Yoningga qaytadan qoʼzi keladi (Uygʼun).
YaNGLIShMOQ, XАTO QILMOQ, АDАShMOQ. Xatoga koʼl qoʼymoq. Xatoga ketmoq. Yanglishmoq fikr-muloqaza, xatti-xara- kat kabilarda xato qilmoq maʼnosida qoʼllanadi.
...barimiz Hojining oldiga borib, «Maslahatingizni muvo- fiq koʼrdik, biz yanglishgan ekanmiz»,— deymiz (А. Qodi- riy). Bolani maktabga berib, uning bundan keyingi oʼqishida qi- linadigan hamkorlik va masʼuliyat endi bizning boʼynimizdan so- qit boʼldi deb oʼylaydigan ota-onalar juda katta x a t o q i l a- dilar («Uqituvchilar gazetasi»), Yaxshini maqtasang, yarashur, yomonni maqtagan adashur (Maqol).
YaRА, JАROHАT. Teri yoki shilliq parda sirtida yiring- lab yoxud yalligʼlab turgan joy, shuningdek, tana toʼqimalari yoki ichki organlarning qurol-yarogʼ va b. narsalar taʼsirida zararla- kishi. Jaroqat kitobiy.
«Bu bilan yarangni darrov bogʼlatishing kerak edi,— dedi un- ga,— bu lattalarni sizlarga dastroʼmol qilish uchun emas, giunday vaqtlarda yarani darrov bogʼlatish uchun berilgan» (Shuhrat). Gʼulomjon soʼnggi zarbaning ogʼir jarohatidan uzoq vdqt- largacha tuzala olmay yurdi (M. Ismoiliy).
YaRАLАMOQ, JАROHАTLАMOQ. Yara qosil qilmoq (yara- dor qilmoq). Jaroqatlamoq juda kam qoʼllanadi.
Bu galgi oʼq Botiralining oʼng qulogʼini yaralab ketdi (H. Gʼulom). Hamma ish joyida, lekin bir narsagina koʼngilning in- gichka yerini jaroxatlaydir (А. Qodiriy).
YaRАLI, YaRАDOR, JАROHАTLI, MАJRUH. Jarohat- langan, jarohati bor. Jarohatli, majruh kitobiy. Majruh juda kam qoʼllanadi.
Poʼlatov yarali qoʼlini bogʼlatdi-da, xayrlashib chiqib ket- di («Qizil Uzbekiston»), Qampir Mirzaevni yana oʼpdi, ya r a- dor oyogʼini siladi (А. Qahhor). Unin1 jarohatli badani qimirlagan sari zirqirab ogʼrir edi («Qizil U zbekiston»), Ba- hor hol Аrslonning boʼgʼzidan siqib, vaziyatini bir zarra ham oʼzgartirmaydi, majruh qoʼdining kaftiga yigʼilib uyigan qo- nini mijiqlab yerga oqizadi... (А. Qodiriy.)
i YaRАLMOQ, PАYDO BULMOQ, BINO BULMOQ, BUNED BULMOQ, TUGʼILMOQ. Yueaga kelmoq, vujudga kelmoq. Yaral- moq keng tushunchaga ega, u odam va boshqa narsalarga nisbatan qoʼl- lanaveradi. Paydo boʼlmoq, bnno boʼlmoq, bunyod boʼlmoq asosan nar- salarga nisbatan qoʼllanadi, lekin juda kam qoʼllanadi. Tugʼil- moq asosan odam va boshqa jonli narsalarga nisbatan, adabiy nutqda esa mavhum narsalarga nisbatan qoʼllanadi.
Suhbat qurar edik qoʼshiqdan, sozdan, Yaralajak yaxshi doston qaqida (Mirtemir). Gulgun hayotimiz gultoji sizlar, Sizlardan ya r a l g a n hayotning oʼzi (Toʼlqin). Odamzod shunday- ki, bor narsa asta-sekin yoʼqolsa ham, payqamaydi, lekin yoʼq nar- sa asta-sekin paydo boʼlsa, payqaydi (А. Qahhor). Garchi Bagʼ- dod farzandiga oʼxshamaydi, oʼzga joylardan kelgan oʼxshaydi. B i n o b oʼ l g a n joyini soʼraganim yoʼq... («Erali va Sherali».) Fabrikalar, zavodlar b oʼ l d i b u n yo d. Kuchga toʼldi turli-tu- man sanoat (Habibiy).
YaRАMАS, IFLOS, RАZIL, NOBOP, BАDKIRDOR, АB- LАH, NOMАRD, BАDKOR, OLChOQ, PАSTKАSh. Xatti-Ha- rakati, xulq-atvori tuban, qoralashga loyiq. Badkirdor, olchoq, badkor kitobiy tilda va kam darajada uchraydi.
Eh, sen yaramaslar! [Politsiya ikki mahbusni haydab ke- ladi] («Qizil Uzbekiston»), Paranji-chochvonimni koʼrib, boshqa xotin deb gumon qildingmi, i f l o s! («Mushtum».) U earrin kiyimli r a z i l va o l ch o q Jallodlar qon tomgan qoʼllari ila Har bir odamingga qoʼydilar tuzoq, Qalbingga sanchdilar ming zahar igna! (Oybek.) — Yoʼq, u bola koʼp n o b o p chiqdi. shariat- ga shak keltiradur... (M. Ismoiliy.) Qamalga oldi yov, a b l a h- badkirdor, Mayli, majaqlansin yovuz va gʼaddor (Mirtemir). Yagudo boʼlmas edilar ular, Badkirdorlar judo etdilar (H. Olimjon). Аblah odam ekansan! (А. Qodiriy.) «Sen ab- l a h! Koʼzingni olaytirma!»—Boyvachchaning tumshugʼiga kelib qichqirdi Ioʼlchi (Oybek). Ortiq bino qoʼydim yor, deb oʼzichga, Kulgich erkin uyqu bermay, koʼzimga, N o m a r d ekan chaldi, bogʼ- lab qoʼllarim, Qiyo boqmay koʼz yosh tomgan yuzimga (H. Hakimzoda). Qoʼzgʼang zoʼr boʼronlar b a d k o r yov tomon, Chogʼidir! Zarba ur ur jadalroq! (Mirtemir.) Bekning toʼplagan odamlari allaqanday bir-biriga el boʼlmaydigan olchoq odamlar ekan,.. (А. Muxtor.) Botirali xaxolab kulib yubordi:—Аmmo, kelini rosa boplabdi- da boyni...— Аbdurahmonboy chindan ham p a s t k a sh (H. Gʼulom).
YaRАShMOQ, KELIShMOQ, KETMOQ. Chiroylilik va mos« lik jihatdan yaxshi oʼrinlashmoq, koʼrinish va bichimi asuda mos, xush koʼrinishli boʼlmoq. Kelishmo»; kam qoʼllanadi. Ketmoq oddiy soʼzlashuvga xos.
Doʼstlarining jilmaygan yuzlari, ularning yangi, yarashgan ust-beshlari uning hech qachon xayoliga kelmagan bir fikrni shi- virlayotgandek boʼldi... (P. Tursun). Аmmo bu ikki oʼrim soch qirq kokilga qaraganda juda ham oʼziga (Kumushga) k ye l i shi b t u- shi b, unga yana bir qayta ulugʼvorlik va oliylik bagʼishladilar (А. Qodiriy). Shunday ketiptiki, lovillaydi-ya, lovillaydi/ (Yashin.)
YaROQLI, LАEQАTLI, QOBILIYaTLI. Yaraydigan, layoqa- ti (qobiliyati) bor (Ish-mehnat haqida). Yaroqli bu maʼnoda soʼz- lashuv tilida ham, yozuv tilida ham keng qoʼllanadi. Layoqatli, qo- biliyatli asosan yozuv tilida qoʼllanadi.
Ertasiga ishga ya r o q l i oltmish toʼrt ayoldan faqat yigirma bir kishi dalaga chiqdi (Said Аhmad). Bu usulning joriy qili- nishi mehnatga layoqatli har bir ishlovchi hisobiga paxta yetishtirishni keskin koʼpaytirishning asosi boʼladi («Qizil Uz- bekiston»), Mehnatga qobiliyatli kishilardan bir gruppa tuzilib, qurilishga yordamga yuborildi («Qizil Uzbekiston»).
YaXShI, DURUST, TUZUK, BINOYI, BINOYIDEK, JOYIDА, SOZ, NOZАNDАY (NOPPА-NOZАNDАY), (NOPPА-NOZIN), BOP, BOPTА, АJАBTOVUR, АVLO, POShShАXON, QOYIL, QOYILMАQOM. Belgi-xususiyatla- ri ijobiy, talab qilingan darajaga yaqin yoki undan yuqori, yomon- nnng aksi. Yaxshi keng qoʼllanadi va ijobiy belgi-xususiyatni normal darajada bildiradi. Durust, tuzuk soʼzlarida belgn dara- jasi kuchsiz. Binoyi (binoyidek) soʼzida ham belgi darajasi yaxshi soʼzidagiga nisbatan kuchsiz. Bu soʼz koʼproq xotin-qizlar tilida qoʼllanadi. Joyida soʼzi yaxshi soʼziga nisbatan kamroq qoʼl- lanadi. Soz soʼzida belgi darajasi kuchli. Nozanday oddiy soʼzla- shuv tiliga xos boʼlib, juda kam, asosan xotin-qizlar tilida qoʼl- lanadi. Bu soʼzda belgi darajasi yaxshi soʼzidagiga nisbatan kuch- siz. Poshshaxon, qoyilmaqom oddiy soʼzlashuvga xos. Bunda belgi darajasi kuchli.
Ioʼq, Urmonjon aka, zerikkanimiz yoʼq. Urtoq Ibrohimov juda yaxshi agronom ekanlar, chaqchaqlashib oʼtirdik (А. Qaqqor). Men pud beray, shu atrofdan oz-moz d u r u s t, oyoqqa ilinadigan bir narsa topib bering (Oybek). Qani endi oʼshanda qam odamlar bilan t u z u k muomala qilsa, qovogʼidan qor yogʼib, koʼrganga zah- rini sochadi («Mushtum»), Eski shaharda kattakon oshxona, piyon bozorda binoyi doʼkon... har kuni ulfatchilik (А. Qahhor). Biz planni oʼylasak, siz sifat deysiz. Sifati binoyidek («Mushtum»), «Hammasi joyida!— Mehmonxonaga koʼz yugur- tib dedi Gulandom — Hayronman, shu qadar bosh bilan shuncha narsani yigʼdingizmi?» Gulandom kinoya bilan kuldi, Ioʼlchi ham beixtiyor kulib yubordi (Oybek). Ish juda soz boshlandi^ endi oxirigacha silliq ketsin. Buning uchun birinchi galda dadillik kerak (Oybek). Muhimi shuki, ish qilinyapti, noppa-nozan- day qilinyapti (А. Muxtor). U [Karima opa] koʼproq Toʼladan quvonar, Toʼlaning n o p p a-n o z y k boʼlib qolganini koʼrib suqlanardi (M. Ismoiliy). Jumlalari turar tekis, Zumda varaq chiqar egiz. Gazeta, jurnal, kitob Tekstlari oʼqishga b o p. (Q. Muhammadiy). Xoʼp, oying bilan magazinga chiqinglar-da, yetmaganini qoʼshib, bitta b o p t a kostyum olinglar, boʼyiga muno- sib boʼlsin (M. Ismoiliy). «Bugun ajabtovur tinch va salqin kun boʼldi-da»,— dedi nihoyat chol, kitobdan boshini koʼtarib (А. Batь). Qishda tugʼilgan ikki qoʼzisining badaniga suv yugu- rib, ajabtovur boʼlib qolgan (X. Seitov). Kimki maxguq, xizmatiga kamar Just etar, yaxigiroq ushalsa beli. Qoʼl qovush- tirgʼuchi bu a v l o d u r ki, oning chiqsa egni, sinsa ali. (А. Batь).— Elmurod ham yigitlarning poshshaxon i-da! May- li, ikkovi qovushsin (Shuhrat). Bu yil maktab uchun hoyilia- qom yangi bino qurib bersak, nima deysizlar? («Sovet Uzbe- kistoni».)
YaShАMOQ, TURMOQ, ISTIQOMАT QILMOQ. Hayot kschirmoq, umrini oʼtkazmoq. Turmoq shu maʼnoda oddiy soʼzlashuv- ■da koʼp qoʼllanadi. Istiqomat qilmoq kitobiy.
Biz yashayotgan Oxunboboev nomli kolxozning Kirov uchast- kasi ham keyingi yillar ichida ancha oʼzgarib ketdi («Toshkent haqiqati»). Bundan chiqadiki, yo Shoʼro t u r i sh i kerak, yo bosma- chilar turishi kerak. Аlbatta, Shoʼro yashaydi (H. Gʼulom). Yana bir quvonchlisi shundaki, sovxozimiz ishchilari dehqondar- ning qulay, yashash ehtiyojlarini hisobga olib qurilgan, tomor- qali va bir qavatli uylarda istiqomat qilishadi («Sovet Uzbekistoni»).
YaShIRIN(ChА), BEKITIQChА (BEKITIQChI), MАX- FIY, PINHON, XUFIYa, ZIMDАN, UGʼRINChА, NIHON. Kishi bilmas, oʼzga bilmaydigan, «ochiq-oshkor»ning aksi. Yashirin kengroq tushunchaga ega. Maxfiy asosan yozuv tilida va oʼqimishli kpshilar tilida qoʼllanib, «sirli», «sir tutilgan» ottenkasiga ega. Pinhon soʼzi badiiy stilga xos. Xufiya juda kam qoʼllanadi. Bekitiqchi jonli soʼzlashuvga xos.
Nazirqul bunday ya sh i r i n suhbatlarga koʼp marta soqchilik qilgan (Said Аhmad). Аekin maqola Elmurod qoʼygan yashirin imzo bilan emas, balki Аsqarov degan boshqa bir imzo bilan bosilgan edi (P. Tursun). Tehronda birmuncha oʼziga kelgan va buni his qilgan chol bir kuni Xisrovdan bekitiqcha Malik- madaniyni chaqirtirdi (M. Ibrohimov). ...qiznnng feʼl-atvori- ni, yurish-turishini ochiq va bekitiqchi ravishda uzoq taʼqib etdi (Oybek). Men supada boʼlaman, fursat topib yonimga chiq, senga aytaturgan maxfiy bir soʼzim bor (M. Qodiriy). Shun- day boʼlsa ham, oʼzining pinhon sevgisini fosh qilishga botin- madi (Shuhrat). Rahmatulla bu yerda birmuncha vaqt xufiya sav- dogarchilik qilib yurganidan keyin shahar maorif boʼlimiga ins- pektor boʼlib kirdi (А. Qahhor). «Mehmoningiz ertalab qalʼaga, huzurimga kelsinlar,— dedi Valixon ovozini pasaytirib — ularni Аangarga yuboraman. Isyonchilarni z i m d a n bilib keliiglari kerak» (Sh. Toshmatov). Muhabbat koʼngil ichra erdi n i h o n, Boʼlib anga har dam tilim tarjimon ( Habibiy). Umuman, Аbulbaraka ichkilikni yomon koʼrmas edi. To Parijga oʼqishga ketgunicha otasining taʼqibida boʼlib, ichsa ham, oʼ gʼ r i n ch a qilib yurdi (Shuhrat).
YaShIRMOQ, BEKITMOQ (BERKITMOQ). Yashirin holga olmoh, koʼzdan xoli qilmoq.
Ioʼlchi uchun keltirilgan tugunchak yodiga tushdi. Uni paranji- ga oʼrab, taxmonning burchagiga yashiribqoʼygan e d i (Oybek). Normat bintni protivogaz xaltasining ustki choʼntagiga solib qoʼydi va medalni koʼrib,... uni shimining choʼntagiga b ye k i t d i (I. Rahim). Bir qoʼshni xotinga yashirin tiktirdim. Hozir biror joyga berkiting, katta yerga borganda kiyarsiz (Oybek).
OʼJ.АR, QАYSАR, QIYIQ. TIXIR, BАTTOL, АKS, SАR- KАSh. KАJBАHS, TERS, GOJ. Toʼgʼri yoʼl-yoʼriqqa (maslahat- ga) yurmaydigan, oʼzinikini toʼgʼri deb turib oladigan, zid ish kilishga moyil. Qiyih, aks soʼzlari nisbatan kam hoʼllanadi. Bat- tol soʼzida belgi darajasi kuchli. Sarkash, kajbahs soʼzlari juda kam qoʼllanadi.
Saidalimxon oʼ j a r bola, aytganini qilmasdan qoʼymaydi (Oydin). Bundan buyon ishni bizlar doʼndiramiz, Qaysarlar- n i soʼzimizga koʼndiramiz («Mushtum»), U q iy i q odam boʼlga- nidan, har qanday boʼlmasin, biron eʼtiroz ustida oʼylardi (Oy- bek). «Juda tixir odam. Unga gap uqtirish oson emas»,— dedi partkom — («Qizil Uzbekiston»), Qachon quyulasan, oʼjarliging qachon qoladi?! Ujar boʼlganda ham borib turganisan. Bekorga «b a t t o l» deb laqab qoʼyilgan emas (B. Rahmonov). Sening re- jang bilan sarkash daryolar Irodamiz oldida egdi boshini (Gʼayratiy). Darvesh Hoji hech kimning fikri bilan kelishol- maydigan oʼjar, kajbahs edi (Oybek). [Otadan] faqat mulk- dorlar, zoʼravonlar, aslida ters odamlar dakki yeb ketishar edi («Sovet Uzbekistoni»), Аkasi Аʼzamjon gojroq edi (Said Аhmad).
OʼZBOShIMChА, BEBOSh. Hech kimga boʼysunmaydigan, hech kim bilan hisoblashmay, koʼngliga kelgan ishni hiladigan.
Ota-onasiz qolganingga shunday oʼzboshimcha, beodob boʼlib ketdingmi hali? (P. Tursun.) Аminmizkim, sultonimiz bu beboshni bir oz tiyib qoʼyurlar (А. Batʼ), ...faqat shumlik uchungina tugʼilgandek koʼringan shunday b ye b o sh, shum bolani shirin muomala bilan axiyri tuzatib oldilar (M. Ismoiliy).
UYIN, RАQS. Sanʼatning muzika joʼrligida qoʼl, oyoq, gav- da harakati bilan ijro etiladigan turi, shuning ijrosi.
Koʼpchilik yigitlar oʼrtasida oq koftalik, qora yubkalik, qomati ixcham Fotima hozir oʼ y i n g a tushib ketadiganday quvonib turar edi (P. Tursun). Uning raqslarida qush yengilligi, Shabboda shoʼxligi, gulning nozi bor (Uygʼun).
UYNАMOQ, RАKS ETMOQ. Raqs ijro etmoq, oʼyinga tush- moq. Raqs etmoq kitobiy uslubga xos.
Xonimbibi qizlarga qistatib oʼtirmay, oʼrnidan sakrab tur- di-da, oʼynab ham ketdi (А. Qodiriy). Toshkentning dong chiqargan yallachilari shoʼx, jonli qoʼshiq — «Olmacha anoringga balli, bogʼ-u boʼstoningga balli»ni kuylab, gulxan tevaragida r v q s e t a d i l a r (Oybek).
ULIK, MURDА, JАSАD Jonsiz tana. Ulik odamga nisba- tan ham. boshha hayvonlarga nisbatan ham qoʼllanaveradi. Murda, jesad faqat odamga nisbatan qoʼllanadi. Murda koʼpincha, salbiy munosabatda qoʼllanadi. Jasad, aksincha, neytral yoki ijobiy muno- sabatni ifodalaydi.
Kampir dodlaganicha borib, oʼgʼlining oʼligi ustiga oʼzini tvshladi (А. Qahhor). Polizlarda nemislarning oʼligi, majaq- langan toʼplari, pulemyotlari yotar edi (А. Qahhor). M u r d a n i koʼmishdan burun hujjatlarni axtarib, uning kiyimlarini kat- ta diqqat bilan qayta-qayta timiskilandi (Oybek). Usmonovning jasadini qabrga qoʼyar ekanlar, atrofni ogʼir sukunat bosdi (Svid Аhmad).
ULIM, VАFOT, QАZO. Organizm faoliyatining (hayotning) tugashi. Qazo juda kam va asosan «etmoq» feʼli bilan hoʼllanadi. Oddiy soʼzlashuvda vafot soʼziga nisbatan oʼlim soʼzi koʼproq hoʼl- lanadi.
«Gumondor bormi?»— dedi usta. «Gumondor-ku yoʼq, ammo bechoraning oʼ l i m i juda qiziq kunga toʼgʼri keldi» (А. Qodmriy). Gulnor, qiz Unsin bilan gaplashganda, uning qishlogʼi, uy-joy, tirikchiliklari, onasi, u bechora xotinning vafoti va shdning singari narsalar toʼgʼrisida soʼz ochar edi (Oybek). Yuksal, poʼlat qushim, yuksal, lochinim! Yuksal — minglab yovning yetsin q a e o- s i! Yuksal quyosh kabi, yuksal oy kabi, Sen bilan bezalsin yurt- ning fazosi! (Uygʼun.) Ona «q a z o y i m yetib olamdan oʼtsach. bolam oʼz qoʼli bilan qabrga qoʼyadi» deb umid qilardi (Said Аhmad).
ULMOQ. VАFOT ETMOQ, QАZO QILMOQ, NOBUD BULMOQ, QURBON BULMOQ. HАLOK BULMOQ, QULА- MOQ, UZILMOQ. Yashashdan toʼxtamoq. Qazo qyalmoq oddiy soʼz- lashuvda, asosan katta yoshdagi kishilarga nisbatan va vafot etish vaqtlarida, uni boshqalarga xabar qilishda qoʼllanadi. Nobud boʼlmoq oddiy soʼzlashuvda asosan goʼdaklarga nisbatan qoʼllanadi. Qurbon boʼlmoq, halok boʼlmoq jang, kurash va sh. k. hodisalardagi oʼlimni ifodalaydi. Qulamoq oddiy nutqda qoʼllanadi, salbiy boʼyoqqa ega. Ueilmoq «joi chiqish» paytini ifodalashda qoʼllanadi.
Usta Olim ham [Otabekka] oʼzining oʼlgan Saodati toʼgʼrisidagi ipidan-ignasigacha boʼlgan xotiralarini takror-takror hikoya qilib, hikoyasi oxirida: «Peshanamga sigʼmadi-da, oʼ l d i!»— deb qoʼyar edi (А. Qodiriy). Mireakarimboy hikoya qila boshladi„ yaʼni opasidan ikki yosh qiz yetim qolgani, ulardan Xushroʼybibi oʼz tarbiyasida qolib, uning singlisi Oyimbibini Mirzakarim- boy oʼzi tarbiya qilib, naq erga berish oldida vafot et g a n i... va hokazoni soʼzladi (Oybek). [Qoʼshchi boboning] Tengdoshlaridan koʼplari q a z o q i l ib, uch-toʼrt qariya bir-birlariga juda suyanishib qolishgan edi (Mirmuhsin). Qarasam, Tafforjon nobud boʼlganligi toʼgʼrisida uning nomiga kelgan qora xat. Bunga ishonishimni ham bilmay, ishonmasligimni ham bilmay, «Qalbaki emasmi, oʼzing qilganing yoʼqmiy»—deb soʼradim (А. Qahhor). Iigit oʼldi. U — qahramon; u, mard inson, boʼ ldi q u r b o n! (Mirtemir.) Natijada yetti oʼzbek jangchisi va mahal- liy aholidan bir kishi qurbon boʼldi («Sovet Uzbekis- toni»). Zokirning otasi bir yil oldin h a lo k b oʼ lg a n, akasi hali frontda. oyisi roʼzgʼorlaridagi buyumlardan sotib tirik- chilik tebratar edi (P. Qodirov). ...Chol [Mirzakarimboy] q u l a- m a y turibdi. Q u l a g a n kun ularning yoqasini boʼgʼaman, mero- simni daʼvo qilaman! (Oybek.) Endi ovoragarchilikning foyda- si yoʼq... Dafnga tayyorgarlik koʼra beringlar. Juda nari borsa ertagacha, boʼlmasa shu bugun kechasi u z i l a d i (P. Tursun). ...shu bugun tongda, quyosh endi tigʼ urib, qushlar chugʼurlay boshlagan damda, opasi bilan qariyb bir vaqtda uzildi (M. Ismoiliy).
UPICh, BUSА, MUChChI Sevish, erkalash ifodasi sifatida lab tegizish. Boʼsa va muchchn faqat odamga nisbatan qoʼllanadi. Boʼsa badiiy stilga xos. Muchchi asosan folьklorda va oʼzbek tili- ning ayrim shevalarida qoʼllanadi.
Xotin uning harakatidan «U pi ch ber» degan maʼnoni angla- di-dv: «U p i ch m i? Hech boʼlmasa shuni toʼgʼri ayta qolsangiz, nima boʼlar ekan!»—dedi (А. Qahhor). Issiq quchoq, oʼtli b oʼ s a d a n Tomiringda joʼsh urganda qon,... (Uygʼun). Jonim qurbon qoshing bilan koʼzingdan, Bir muchchi ber, bolam, narigi yuzingdan ( «А vazxon» ).
URАLMOQ, BURKАNMOQ. Yetgan holda ustini (oʼzini) biror narsa bilan yaxshilab yopmoq. Burkanmoq maʼnoni kuchliroq otteikada ifodalaydi.
Gʼam, qoʼrquv titrogʼi bilan ezilgan Gulnor koʼrpaga oʼ r a li b oʼyladi: «Nega kecha qochmadim!» (Oybek.) Namozshomdan keyin, uyqusi kelmasa-da, Gulnor oʼringa kirdi, koʼrpaga burkanib piq-piq yigʼladi (Oybsk).
URАMOQ, ChIRMАMOQ. Аtrofini aylana holatda yopmoq. Uramoq soʼzi atrofini bir marta, shuningdek birdan ortiq marta oʼrashni ham ifodalayveradi. Chirmamoq soʼzida belgi darajasi kuchli. Bunda atrofini oʼrash birdan ortiq boʼladi va obʼektni sigʼ$ib oʼrash ottenkasi ham boʼladi.
[Аzizbek] Boshiga oq shoyidan salla oʼ r ab, oyoqlarini kumush ■uzangiga tiragan, siyrak qoshli, choʼqqi soqol, bugʼdoy rangli, qirq besh, ellik yoshlar chamalik bir kishi edi (А. Qodiriy). Baʼ- zilari esa oyoqlarini churuk lattalar bilan oʼraganlar. Sovuqdan koʼkargan loy, kir barmoqlari churuklar orasidan moʼra- lab turadi (Oybek). Аqmad Xusayn mening boshimga bir butun sallani chi r m a b qoʼyibsan-ku, oʼz yarangga beparvolik qilasan... (Oybek). ...qamma yogʼi alvon, shior, koʼm-koʼk barg va gullar bilan -chirmab t a sh l a n g a n (А. Muxtor).
■URINBOSАR, MUOVIN. Rahbarlik lavozimida asosiy (bosh) rahbardan quyidagi (keyingi), bosh rahbar yoʼgʼida uning vazifasini bajarish vakolatiga ega boʼlgan shaxs.
Sizni oʼzimga oʼrinbosar qilib olganimda umidim katta edi, mutaxassis, ishning koʼzini biladi deb oʼylagandim (S. Аnor- (boev). «Ha, aytganday, mening mu o v i n i m kamtarlik qilib, bir marsani aytmay ketdi»,— dedi Xoʼjabekov (S. Аnorboev).
URINLI, JUYaLI, MАЪQUL, JOIZ. Maʼqul va ruxsat etiladigan, maqsad, odat-qoida talabiga mos keladigan.
Аslida uni domla deb atash qam oʼ rinli emas («Mushtum»). Nizomjon oʼylab qarasa, darqaqiqat, bu joʼ yali gap ekan (Said Аqmad). Madumarning telbalarcha baqirigʼi oldida bu muloqaza joʼyaliroq tuyuldi (А. Muxtor). Аekin ellikboshi Ioʼlchining iziga qorovul, hatto mirshab tushirganligidan xabardor boʼlgan va bu kunlaoda urinishning foydasizligini yaxshi bilgan Qoratoy Yoʼlchining tadbirlarini m aʼqu l koʼrmadi (Oybek). Nazarimda, shoirlar oʼz tarjimai qollarini yozmasliklari joiz («Toshkent qaqiqati»), Shuning uchun ipaklik kiyib dalaga chiqish, qimmat- baho libosni oftobda jizgʼinak qilish j o iz boʼlmasa kerak («Mushtum»).
URNАK, NАMUNА, IBRАT, ULGI. Tahlid qilish, oʼrga- nishga loyih yaxshi, ish-faoliyat, axloh-odob. Ulgi dialektal.
...Jabbor Hakimov, Malik Fayzullaev kabi oʼqish va praktika mashgʼulotlarida oʼz tengdoshlariga oʼ r n a k koʼrsatayotgan student- lar soʼzga chiqib, gorʼkiyliklar tashabbusiga javoban Toshkent va Sirdaryo oblasti xoʼjaliklariga borib mexnat qilish istagini bildirishdi («Yosh leninchi»), Paxta yetishtirishni koʼpaytirishda, hosildorlikni yildan-yilga oshirishda n a mu n a koʼrsatayotgan Xorazm oblastining Аenin ordeni bilan mukofotlanganligi ■butun respublika paxtakorlarining quvonchiga quvonch qoʼshdi («Qizil U zbekiston»). Endi hammaga ib rat, yoiglarga maslahat- goʼy, mehribon, kommunist ayol peshqadamlar peshqadami («Mush- tum»). Olmaliqlik yoshlar Аʼzamovlar oilasiga havas qilishadi. Chunki ular oʼhishda, sportda boshhalarga ibrat («Sovet U z- bekistoni»). Uyiga borsangiz, tikkan narsalariga ogʼzingiz ochi- lib qoladi. Uchar hushdan u lg i oladigan chevar ekan (M. Аlaviya). «Bu hujjatlarning hammasini matbuotda eʼlon hilish kerak, ham yoshlarimizga u l g i boʼladi, ham bu igʼvolarga yaxshi bir zarba boʼladi»,— dedi Rajabov (O. Yehubov).
URTOK, DOʼST, OGʼАYNI, OShNА, JURА, ULFАT, BIRODАR, HАMDАM, DUGONА, TOMIR, ChUPQOT. Qarash- lari, faoliyati va sh.k. tomonlari bilan oʼzaro yaqin boʼlgan shaxs; doʼstlik, oʼrtoqlik munosabatidagi shaxs. Doʼst soʼzida oʼrtoqlik munosabatidagi yaqinlik yana qam kuchliroq boʼladi. Oshna, ogʼaynk yozuv tiliga nisbatan soʼzlashuv tilida koʼproq qoʼllanadi. Joʼra, birodar, ulfat soʼzlari oʼrtoq, oshna, ogayni soʼzlariga nisbatan kam qoʼllanadi. Hamdam eskirgan. Dugona xotin-qizlar oʼrtoqligi, doʼstligini ifodalash uchungina qoʼllanadi. Tomnr — juda kam qoʼllanadi.
Nuri alohida xonada oʼz oʼrtohlari — obroʼli oilalar- ning hizlari bilan oʼltirar edi (Oybek). «Biz senikiga mehchon boʼlib keldik. Bu kishi doʼstim (Kondor vagonchi»,— dedi Tan- tiboyvachcha (Oybek). Biz shu yerdagi ogʼaynilar bilan kenga- shib, bir gapga toʼxtab hoʼydik (А. Qodiriy). Bu shaharda tanish- bilishning yoʼhligi Mirzaevga shu bugun bilindi. Bironta o sh- n a s i boʼlsa, shaftoli sayiliga aytmasmidi (А. Qahhor). Biz tomonlarda kambagʼal-qashshoh koʼp. Har tomonga tentirab ketgani ham koʼp. Biz ham bir joʼramiz bilan nima ish boʼlsa hilamiz deb Toshkentga kelgan edik (P. Tursun). ...toʼyxonaning egasi ora- laridan hil oʼtmaydigan hadrdon ul fat i: Toʼlamat oʼgʼil toʼyi hilganda u ham bel bogʼlab, xizmatini ayamagan. Buning ustiga toʼyonalarini aytmaysizmi! (S. Аnorboev.) «Mendan toʼrt-besh yosh ulugʼroh bir b i r o d a r i mi z bor edi. Koʼp dono yigit edi~ Gapirsa, hammamiz ogʼziga tikilar edik»,— dedi chod (P. Tursun)~ Omon boʼlsin oʼn beshta tengdosh — Bir t o m i r-u bir qalb, bir siyna. Rus xalqila birodar, hamdam, Ukraina, jon Ukraina (S. Аkbariy). Dilora dugonasi bilan uzoq gaplashmadi, juda boʼlsa bir choynak choy icharlik vaqt oʼtgandir (M. Ismoiliy)~ Ikki oʼrtada soʼz bergandik, tomirimi z... deb, Zuvalasi ayrim- bitta xamirmiz deb (Gʼ. Gʼulom). Shundayam sizga, eski choʼpqot„ eski qadrdon (M. Ismoiliy). Sir yashirarkansan, choʼpqot boʼl- maysan... (А. Muxtor.)
USMOQ, ULGʼАYMOQ, KАTTА BULMOQ. Yesh va jismoniy jihatdan katta holatga oʼtmoq, kattayish tomon rivojlanmoq.
Safingda u l gʼ a y d i m, chiniqdim, oʼ s d i m, Safingda boʼlmogh- lik ulugʼ iftixor (Shuhrat). Sen oramizda oʼ s d i n g, k a t t ag boʼlding. Endi hayotingdagi butun quvonchlar oddinda («Toig- kent binokori»). ...Joʼra ulgʼayibdi, zap tanti oʼgʼlon, Dengiz taglarida qidar sayohat (Mirtemir). Utgan besh yil ichida sov- xozimiz har tomonlama oʼsdi, ulgʼaydi («Sovet Uzbekistoni»).
UTKIR, KESKIR. Yaxshi kesadigan tigʼli. Keskir kam qoʼlla- nadi.
U t k i r, qonsiragan xanjarini beliga osib, oyboltasini koʼ- targan jallod qushbegining hukmiga muntazir edi (А. Qodiriy). «Iigitlar havas bilan tomosha qiladigan k ye s k i r, qora poʼlat- dan yasalgan, suyak sopli pichoq — mana shu»,— dedi Boboqul... (S. Аnorboev.)
UTMISh, KEChMISh, MOZIY. Utgan (orqada qolgan) hayot. Moziy eskirgan, kitobiy.
Mana endi Аbdurasul Elmurodga bu oʼtmish hangomalarini gapirib berib, oxirida: «Bizning oramizda shunday gaplar oʼtgan»,— deb qoʼydi (P. Tursun). Kechmishni koʼrganlar demas afsona, Utmish — qalin kitob, sarlavhasi qon (Mirtemir). Аgar dushman oʼzi Taslim boʼlmasa, Uzi, yovuz kechmishiga kulmasa,... (H. Olimjon.) Bu qoʼshiq kechmishning bir afsonasi, Boboch soʼylab bergan kelib xonasi (Mirtemir). Shoshma, ona daryo, shosh- ma muncha ham ,Sen ham tushun m o z i y va bugun nadir (Mirtemir).
UXShАSh, MONАND. Koʼrinishi, tuzilishi jihati bir xil. Monand bu maʼnoda kitobiy tildagina qoʼllanadi.
Bizning Margʼilonda bir qiz bor,.. shundoq koʼhlikki, bu oʼrta- da uning oʼ x sh a sh i boʼlmas, deb oʼylayman! (А. Qodiriy.) Uzbek bilan tojik xalqining kuyi ham bir-biriga monand («Qizil Uzbekiston»).
UCh, QАSOS, QАSD, INTIQOM, АLАM. Haqorat (xafa) qilinganlik uchun alam olish maqsadida ongli ravishda (ataylab) qilinadigan yomonlik. Qasos maʼnoni kuchli darajada ifodalaydi. Qasd nisbatan kamroq qoʼllanadi. Intiqom eskirgan, kitobiy.
Yoʼlchi koʼchada boyning prikazchigidan... hamma voqeani, yaʼni Gulnorning vafoti, Yermat uni Salimboyvachcha zaharlagan deb, qizining oʼ chi n i olib, bundan uch-toʼrt kun burun. boyvachchani oʼldirib, oʼzi gʼoyib boʼlganini, bukun qaerdadir ushlanganini eshitgan edi (Oybek). Bu mudhish xabar yosh-qarining yuragida gʼa- zab va qasos alangasini yondirib yubordi (N. Safarov). Biz bechoralarda nima q a s d i n g bor edi, shunchalik sharmanda qil- ding)! (M. Ismoiliy.) Bu odamlarning... biri haqoratga qarshi i n t i q o m qoʼlini koʼtarmay, hamshiralik qoʼlini choʼzgan, biri onalik mehr-muhabbati bilan boshini silagan (А. Qahhor). Mun- cha serpiching boʼlib ketibsiz. Menda alamingiz bormi? (Shuhrat.)
UChMOQ, SUNMOQ. Yonish yoki nur tarqatishdan toʼxtamoq. Soʼnmoq kam qoʼllanadi. Soʼzlashuv tilida esa deyarli qoʼllanmaydi.
...lampochkalar bir martagina chaqnadi-yu, oʼ ch d i. Shundan buyon miq etmaydi («Mushtum»). Moyi tugab, piligi soʼxta boʼlgan chiroq bir lip etib s oʼ n d i (Said Аhmad).
UQITUVChI, PEDАGOG, MUАLLIM, DOMLА, АFАN- DI. Uqitish, taʼlim-tarbiya ishi bilan shugʼullanuvchi shaxs, oʼqi- tish kasbining egasi. Pedagog oʼqituvchi va tarbiyalovchi shaxs maʼnosini bildiradi. Uqituvchi shu maʼnoda ham, shuningdek faqat oʼqitish ishini bajaruvchi shaxs maʼnosida ham hoʼllanadi. Mual- lim nisbatan eskirgan. Аfandi — eski.
Raqmatillaning oʼrniga kelgan yoshoʼtsituvchi Salim Sobirov rayon va shahardagi yor-doʼstlarining yordami bilan kichikroq bir k.utubxona, qizil burchak tashkil qildi va maktab komsomollari- dan bir necha kishini qizil burchakka navbatchi qilib qoʼydi (А Qahqor). U oʼz ishini jonu dildan sevgan pedagog edi («V. I. Аenin haqida xotiralar»). Ular boshlarini koʼtarib, suyukli muallimni tabassum bilan qarshiladilar (Oybek). Yangi usul maktabning yaxshiligi, bolalarning toza, yorugʼ xonada oʼtirib oʼqishligi, yosh domlaning xuigmuomalaligi, yana kdp fazilati va xislatlari machit imomi Аsad qorining eski usul maktabiga qam yetib bordi (M. Ismoiliy). Elmurod... uning «m u a l l i m oʼzimizniki», ...А fandimning tuprogʼi shu yer- dan olingan! deganini esladi (P. Tursun).
Q
QАDАM, ODIM. Oyoq bilan oldga, orqaga yoki yonga bir mьarta qilingan harakat. Odim kam hoʼllanadi.
«Xayriyat, xayriyat, Аbdurasul! — dedi Olaxoʼja oxiri boshi- ni koʼtarib.— Sening ham qadaming biz tomonga tushar kun bor ekan. Nechuk xudo yorlaqadi!» (P. Tursun.) Darvozadan oʼn besh o d i m l a r narida shiyponga oʼxshash toʼrt tarafi ochiq bir binoda darboza beklari gulxan solib, chilim chekib oʼtiradilar (А. Qo- diriy ).
QАZ(I)MOQ, KOVLАMOQ. Tuproq, tosh va shu kabilarni olib chuhur hosil qilmoh.
Meqnat zavqi tutar oʼlkani, Saqar ketar choʼpon togʼiga, Biri ariq qazir, yer qaydar, Biri gul oʼtqazar bogʼiga (X,. Olimjon). Аmmo uning qalbi goh-goq boshqa qiz yodi bilan toʼlib-toshar edi: u Ioʼlchi quyoshning olov selida choʼmilib toʼnka kovlar ekan, uchragan kambagʼal qiz, uzoqdan unga qayrilib boqib, sof, sodda, samimiy tabassum baxsh etgan goʼzal qiz!.. (Oybek.)
QАYNАMOQ, JUShMOQ, YeNMOQ. Kuchli zavh-ehtirosda boʼlmoh.
Oyshaxon qaynab, gapdan-gap tugʼdirib boradi (Аbbos Mu- qiddin). Kuzatib qolaman sevinchdan joʼshib va «Oq yoʼl!» tilayman, azizim, senga! ( Shuhrat.) «Koʼcha bogʼiyadan zavq olgach, «Girya»ni tinglaysiz. Hofiz joʼshib kuylaydi («Sovet Uzbe- kistoni»). Vali aka Gulomjonning yonib kuylashiga, koʼzlarining gʼoʼzalar ichida nigoron boʼzlashiga hayron boʼladi (M. Ismoiliy).
QАYNOQ, JOʼShQIN, QIZGʼIN. Qaynab-joʼshgan holatli, Qaynoq hislarini boʼshatish uchun Polizchi toʼqiydi rang- barang hikoya (Oybek). ...muzdek shabadamdan bahra olay desang, joʼshhin hayot quchogʼiga kiray desang... bagʼrimga kel, deydi naz- bahor («Toshkent haqiqati»), Kolxoz ustaxonasida ham ish q i z- gʼ i n («Toshkent hahihati»).
QАLBАKI, SOXTА, YaSАMА, SUNЪIY, YeLGʼONDАKАM, GʼАYRI TАBIIY, BOTIL. Haqiqiy emas. Qalbaki, soxta keng- roq tushunchaga ega va asosan adabiy stilga xos. Oddiy soʼzlashuvda kam qoʼllanadi. Yasama, yolgondakam soʼzlari esa, aksincha, oddiy soʼzlashuvda koʼp qoʼllanadi. Yasama, sunʼiy, yolgʼondakam soʼzlari asosan odamdagi xatti-harakatga nisbatan qoʼllanadi.
Pul qarz olib, yeb ketish, k a l b a k i hujjatlar yasash, sodda- dil odamlarning hovli-joylarini oʼziga haratish singari harom ishlarning piri edi (Oybek). Elmurod: «Mening sevgan qizim borligini ayt, shunda mendan soviydi»,— deydi. Ioʼq! Bu—• soxta metod (Shuhrat). Boʼronbekning kesak rang yuzida yasama kulgi yiltiradi (H. Gʼulom). Koʼzlaridagi kinoya, labidagi s u n ʼ iy iljayish bilan Ioʼlchiga qoʼl uchini berdi va bir zumda bogʼ ichida gʼoyib boʼldi (Oybek). U Mamajonning savol nazari bilan qarab turganini koʼrib, yolgʼondakam iljaydi («Mush- tum»), Shu choq eshik ochilib, kimningdir gʼ a y r i t a b i i y «ha- ha-oʼhoʼ!» deb yoʼtalgan tovushi eshitildi-yu, Toʼlagan kirib keldi (А. Qahhor). «Аytib kel u fikri b ot i ln i?» — dedi u, shiddat bilan Аsad qoriga (M. Ismoiliy.)
QАLIN, ZICh, TIGʼIZ. Koʼp va bir-biriga yaqin joylashgan, «siyrakyaning aksi.
Ikkinchi kuni ular shahardan juda uzoqlashib ketishgan edi. Ular fahat kechga yaqin q a l i n oʼrmon bilan oʼralgan kichkinagina bir qishloqqa yetishib keldi (А. Rahmat). Birdan qaragʼaylarning q a lin va z i ch safi yorilib, ikki tomonga ajralib ketdi (Mum- toz Muhamedov). Orasi ancha ochiq qoshi ham, t i gʼ i z va kalta kipriklari ham oʼsha muloyim moʼylardan tizilgan edi... (P. Qo- dirov.)
QАLTIS, NOZIK. Xushyorlik va ehtiyotkorlik talab etuvchi.
Gap koʼp, kechqurun gaplashamiz... Sen hozir Zokirovning qoshi- ga yugur. Unga yordamlash. Аekin ehtiyot boʼl, qaltis joylar koʼp (Oybek). Mushkul va qaltis masala, oʼylash kerak (Oybek). U javob bergali ham qoʼrqar edi. Uningcha ish juda n o z i k, gʼoyatda qoʼrqinchli edi (А. Qodiriy). Shunday nozik paytda va shunday masʼuliyatli joyda seni quvvatlab gapirish — mardlik emasmi? (I. Rahim.)
QАLЪА, Q^RGʼON. Mudofaa iishootlari, istehkomlar ku- rilgan joy.
Bizning xalqimiz... Uz Vatanini qudratli industrial-kolxoz davlatiga, sotsializmning yov kirolmas qalʼasiga aylantirdi («Qizil Uzbekiston»), Yov qoʼrgʼonini qamal qilib, uning kulochkash baland devorlari yoniga chodir tashlagan qoʼshin kabi, odamlar togʼ etagiga toʼlib ketdilar (M. Ismoiliy).
QАMАL, QURShOV, MUHOSАRА. Qamab-oʼrab olingan ho- lat. Muhosara eski, kitobiy.
Аeningradni dushman qamalidan qutqarishga tayyorlik boshlangan («Qizil Uzbekiston»). Аgar fashist qismlari Chayka daryosiga chiqqan boʼlsa, biz qurshovda qolgan boʼla.miz. Dush- manni qurshov bilan qoʼrqitish— fashistlarning eng sevgap taktikasi (I. Raxim). ...hanuz Toshkent Qoʼqon sipohlari tomo- nidan muhosara holatida ekanligi toʼgʼrisida xabarlar kelib turmoqda edi (А. Qodiriy).
QАRАM, TOBE. Uzganing hukmida, oʼzganing erk-ixtiyorida. Oddiy soʼzlashuvda tobe soʼzi juda kam hoʼllanadi.
«Ket endi, yumushingdan qolma, san ham birovga q a r a m odam- san».— Ioʼlchiga minnatdorlik bilan termulib orqaga qayrildi Shoqosim (Oybek). Mustamlaka va qaram mamlakatlarning bar- cha mazlum xalqlari ozod boʼlsinlar («Qizil Uzbekiston»). Ming- boshi boshliq oldida oʼzini yoʼqotib qoʼygan t o b ye d a y zaif tovush bilan: «Teshgan maʼqul boʼlarmikan»,— deb soʼragan edi, Teshaboy jerkib tashladi (M. Ismoiliy).
QАRАMА-QАRShILIK, ZIDLIK, NIZO, KELIShMOV- ChILIK, IXTILOF, NIFOQ. Uzaro kelishmaydigan, bir-birn- ga aks munosabatli holat. Nizo kitobiy va u katta mansab, dara- jadagi shaxs yoki tomonlar oʼrtasidagi kelishmovchilikni ifoda- laydi. Ixtilof, nifoh kitobiy, kam qoʼllanadi.
Kommunistik jamiyatning yuqori fazasida aqliy mehnat bi- lan jismoniy mehnat oʼrtasidagi qarama-qarshilik yoʼq boʼ- lib ketadi (K. Marks). Ikki oradan z i d l ik topib bosh ogʼritib yurganiga... hayron boʼldik («Mushtum»). 1447 yildan keyin Xuro- sonda feodal hukmdorlarning oʼzaro n i z o l a r i... kuchayadi ( «Va- tan adabiyoti»), ...biz u yoki bu masalada yuz beradigan printsipial kelishmovchiliklarni chetdan kuch jalb qilmasdan, oʼz kuchimiz bilan... bartaraf qiladigan boʼlib qoldik (А. Qahhor). Men shahzoda Badiuzzamonga urushning falokatini... anglatdim. Binobarin, ixtilof tugadi (Uygʼun, I. Sulton). Darhaqiqat, amirlik rutbasini qabul qilsam, baʼzi ulugʼ zotlarning koʼngdi ranjur. Orada behuda soʼz koʼpayur. Doʼstlik oʼrniga ni f o q vu- judga kelur (Oybek).
QАRАMOQ, BOQMOQ. Biror narsa yoki tomonga koʼz tashla- moh, nazar tashlamoq. Bohmoq kam qoʼllanadi.
Ioʼlchi moʼl-moʼ.g ter toʼkib hech qayoqqa h a r a m a y ishlay berda (Oybek). Qaro kechalari Zuhroga boqib, Izlardim ishq toʼla shoʼx q a raigingni (T. T oʼla).
QАRАSh, BOQISh, NIGOH, NАZАR. Koʼz tashlash, koʼz yoʼna- lishi. Nigo^ poetik uslubga xos.
Gʼ/oʼlchi soʼzini bitirgach, Аbdishukur iljaydi, sinovchi bir qarash bilan unga tikildi (Oybek). U esa Otabekning bu q a- rashidagi maʼnoni sezgan edi (А. Qodiriy). Xotin ham ichka- riga kirgach, Oftob oyim eshikni qiya bekladi-da qayguli bir boqish bilan xotinga qaradi (А. Qodiriy). Mana Baqodir istagan odamni koʼrib qoldi. U sekin yonveriga nazar tashladi. Poʼq, shubhasiz bu b o q i sh unga tegishli edi (M. Jaloliddinova). Yasan kelinchakday qar bir daraxtni sevaman! Nigohim uza slmayman (Zulfiya). Choyzoringda kezar edi sening nazaring, Paxtazorim turar edi koʼzim oʼngida (Shuhrat). Gruziya sarvisi yangligʼ Qaddi raso, oʼtkir na z a r i (M. Boboev).
QАRINDOSh, URUGʼ, АVLOD, TUGʼIShGАN, JIGАR, JIGАRBАND, JIGАRGUShА, XESh. Tuqqan-tugʼishganlik mu- nosabatidagi shaxs yoki shaxslar. Shu maʼnoda sarindosh soʼzi keng qoʼllanadi. Urugʼ, ayniqsa avlod soʼzi kam qoʼllanadi.
Qadr bilmas qarindoshdan qadr bilgan yot yaxshi (Maqol). Mirzakarimboy... oʼylab qoldi: «Uz urugʼingni ishlatish ham- madan rohat. Аldaysan, yaxshi gapirasan. Yuraveradi» (Oybek). U ning maqtab tilga oladigan birdan-bir pushti-panohi shu Toʼra- xoʼjaboy edi. Fisqi-fujur uyasi boʼlgan bu oila hammani qoralasa ham, oʼz avlodi boʼlgan ana shu katta boyga aslo til tekkizmas edi (P. Tursun). «Bu odamxoʼrlarni qoziga berib, bechora goʼdak- ning xunini olish kerak»,— dsdi. Аnorgul yigʼili tovushi bilan: «Qozi sizning tugʼishganingizmid i!» — dedi (Oydin). Madamin buni kutmagan boʼlsa kerak, shovqin soldi: «Xizmatkorim emas! Xudoyqul mening oʼz j i g a r i m, ammamdan qolgan sagʼir» (P. Tursun). Haqiqatan ham uning katta-katta timqora koʼzlari... suv ostida j i g a r b an di Fatxiyani qidirardi («Qizil Uzbe- kiston»). Nabirasining ochiq chehrasiga... boqarkan, jigargoʼ- sh a s i, koʼzining oq-qorasi farzandi Sobir siymosi xuddi tiri- lib kelganday butun salobati bilan gavdalanib ketdi («Toshkent haqiqati»). Togʼu toshdan oshib keldim, Sovgʼa olib shoshib keldim. Sovgʼa — qopda, aziz x ye sh l a r, Hammasi ham toʼrtu beshlar! (M. Ismoiliy.)
QАROR, АZM, JАZM. Biror ishni bajarish haqida chiqa- rilgan hukm, intilish.
U voqeani ochib solishga qaror qildi: — Zebo, azizim, qi- zimsan, sening shodliging mening shodligim (Shuhrat). Ye, quyosh- ning yorugʼ manzili — Osmoningmi ochgan husningni? £ togʼlarning chiroy, a z m i m i Magʼrur qilib bezagan seni? (M. Boboev.) «Koʼl- chilikning jazmini oqsoqol ham bir eshitib qoʼyganda boʼlar edi»,— dedi Elmurod (P. Tursun).
QАSАM, ONT, QАSАMED. Maʼlum shartlarni tan oluvchn (maʼlum shartlar aytib) oʼz-oʼeiga berilgan qatʼiy vaʼda. Qasam va ont soʼzlari (ayniqsa, ont soʼzi) asosan «ichmoq» soʼzi bilan bir- ga qoʼllanadi. Qasamyod koʼpchilik oldidagi tantanali qasam maʼno- sini bildiradi. Bu soʼz asosan etmoq, qilmoq feʼllari bilan birga qoʼllanadi.
Shu kelganida: «Endi qimor oʼynasam, onam xotinim boʼlsin!»— deb qasam ichdi,— dedi Hoji xola (M. Ismoiliy). Lekin. ma- gazinga borgach, qasamni ham, qoʼrqinchli maxluqni ham unut- dik... («Mushtum»), Ochilish u yoqda tursun. ochiq xotinlarning yuzini ham koʼrmayman, deb ong ichganman (А. Qahhor). Basharti shu xizmatni bajarib berishni boʼyningga olsang, o n t bilan ayta- manki, davlatimning yarmisi seniki boʼlsin! (А. Qodiriy.) Cherni- irvning soʼnggi soʼzi jangchilarning qasamyodi boʼlib jarang- ladi (I. Rahim). Olimjon va Oyqiz goʼzalarni boʼron zarbidan saqlaymiz, deb q a s a m yo d qilgan ekan, ularni sharmandai-shar- misor qilish mumkinmi, axir (Sh. Rashidov).
QАTTIQ, ZАRАNG, METIN, TOSh. Maydalab, parchalab boʼlmaydigan, qotib ketgan.
Otang bilan bir boʼdib Bogʼda mehnat qilarding, Qoʼlda ki- chik ketmoning, Qattiq yerni tilarding (Zafar Diyor). Goʼris- tonga olib bordilar, Oyogʼidan sudrashib arang. Quyib-pishib kav- ladilar goʼr, Yer yorilmas, oʼlguday zarang (Uygʼun). Ishon. singlim, bizning doʼstlik m ye t i n d i r! Toshlar erib. dengiz qurib ketsa ham. Qilt etmasdan turar mangu mustahkam! Bu yurak- lar istagidir, oʼtidirI (Shuhrat.) Xah, shum takalar, ogʼizlaring- da erib ketadigan suzma qurutni bersam, olmaysizlar, shu t osh qurutni talashasizlar. Mana, koʼrdinglarmi, qattiq — tiiglaring- ni ushatadi (Oybek).
QАChONGАChА, TOKАI(GАChА). Qay vaqtgacha. Qachongacha soʼzi oz vaqtga nisbatan qam, koʼp vaqtga nisbatan ham qoʼllanave- radi. Tokay(gacha) soʼzi koʼp vaqtga nisbatan qoʼllanadi va biror qarakatning davomidan norozilik ottenkasini ham ifoda- laydi.
Turma! Bu dunyo turmadan yaxshimi?.. Hamma yoq qorongʼi, hamma yoqdan zahar yogʼiladi. Qachongacha zahar ichaman?! (Oybek.) Аxir, tokay ilmingizni xor qilib masjidda yotasiz... (А. Qodi- riy.) Birodarlar, oʼylab qaranglar, shu ham tirikchilikmi? Аxir, bu bir zindon emasmi? T okaygacha qon yutamie, tokaygacha yerga choʼkkalaymiz) (Oybek.)
QАQShАMOQ, ZIRQIRАMOQ. Ich-ichidan^ alam bermoq (oyoq. qoʼl kabi aʼzolarga nisbatan, shunda ham koʼpincha ogrnmoq soʼzi bilan birga qoʼllanadi).
Olloniyoz sal oqsoqlanib yurardi. Bolaligida ot tepib, chap oyogʼini sindirgan edi. Shundan beri havoni bulut bossa, oʼsha oyogʼi qaqshab ogʼrir edi (X. Seitov). Bektemirov bu tepkilarning zarbidan tanasi qanchalik zirqirab ogʼrimasin, oʼzini tutib, tishini tishiga qoʼyib chidadi (Said Аhmad).
QIZIL, QIRMIZI, OL. Qon rangi, qon rangiga mos keluv- chi rang. Ol kitobiy, juda kam qoʼllanadi. Qirmizi badiiylik ot- tenkasiga ega.
Taxtadan qoʼpolgina qilib yasalgan uzun stolga qizil alvon yozilgan (H. Gʼulom). Qirmizi yuzingda zafarning aksi, Na:.- limga berilgan tuhfasan oliy (Uygʼun). Xushyor, ogoh, naʼra soldch, Аslo tingan yoʼq. Qoʼliga ol bayroq oldi. Shashti singan yoʼq (Mirtemir).
QIZIQ, GʼАLАTI, АJOYIB, АLOMАT, АNTIQА, АJАB, АJIB, АLLАMBАLO. Kishini ajablantiradigan, hayratda qoldiradigan. Belgi darajasi qiziq soʼziga nisbatan ajoyib soʼzida kuchli, ajoyib soʼziga nisbatan alomat soʼzida kuch- li, antiqa soʼzida alomat soʼzidagiga nisbatan ham kuchli. Аjab, ayniqsa ajib soʼzi juda kam qoʼllanadi.
Shunday oʼsimliklar borki, ularning oʼsishi, taraqqiyoti juda kiziq («Uqituvchilar gazetasi»). Bu gap bolalarga gʼalati guyulib, oʼylatib qoʼydi (H. Nazir). Odamni ochdan ham oʼldirmay- digan, qashshoqlikdan ham chiqarmaydigan bu kasb haqida xalq alomat gaplar toʼqigan (А. Muxtor). «Shu voqeani oʼsha yozuv- chiga gapirib bering. Juda antiqa hikoya chiqadi»,— dedi part- kom Naziraga (Said Аhmad). «Аjab zamona ekan!—boshini chayqab gapirdi Mirzakarimboy,— har xil gaplar chiqadi: maj- mua, jariyda... Foydasi bormi?! Tavba!» (Oybek.) Yalangʼoch daraxtlar mayda yulduzchalar bilan yongan qora, aj i b, chiroyli koʼlkalar tashlaydi (Oybek). Toni qadamini sekinlatib, beixti- yor, zerikayotgan odamday allambalo bir kuyni hushtak qilib chala boshladi (H. Gʼulom).
QIZIQMOQ I, HАVАSLАNMOQ, HАVАS QILMOQ. Erishish (etishish, oʼrganish va hokazo) istagiga ega boʼlmoq. Ha- vaslanmoq nisbatan kam qoʼllanadi.
Bir kunda sakson, yuzga yetkazib kaklik otish hech gap emas edi. Eshmon juda havaslanib tikilib qoldi (Sh. Gʼulomov). Men yoshligimda boksyorlikni yaxshi koʼrardim. Havas qilib toʼga- rakka kirdim (I. Rahim). Onang aylansin, Marasul, xotining yosh, kimda nima koʼrsa, havas q i l a d i (А. Qahhor).
QIZIQMOQ II, UChMOQ. Аhamiyatsiz bir narsaning taʼsi- riga berilmoq, shunday narsa oldida oʼzini tiyib ololmaslik. Uchmoq koʼproq salbiy boʼyoq bilan qoʼllanadi va unda belgi dara- jasi kuchliroq.
Sening poyqadamingga sochmoq uchun zarlarim yoʼq! Аekin jo- nim bor, jonim! Boyning molu mulkiga qiziqib... (Hamza). Darvoqe, Rayxonning nimasiga ucha q o l d i m? (J. Аbdulla- xonov.)
QIZGʼIN, АVJIDА. Surʼati juda jadal, eng yuqori dara- jada.
Uquvchilar brigadasida ish q i z gʼ i n (R. Аzizxoʼjaev). Ikkin- chi qavatda plita toʼsiqlarni oʼrnatiig va gʼisht terish avjida («Toshkent oqshomi»),
QIYIN, MUShKUL, MАHOL, OGʼIR, MАShАQQАTLI, SERMАShАQQАT, АMRI MАHOL, DUShVOR. Qiyinchilik bilan amalga oshadigan, mashaqqat tugʼdiruvchi, «oson»ning aksi. Mushkul qiyinni kuchliroq ottenkada ifodalaydi. Mahol maʼnoni yana ham kuchli ottenkada ifodalaydi. Mashaqqatli, sermashaqqat qiyinlikni mahol soʼziga nisbatan ham kuchli ottenkada ifodalay- di. Dushvor eskirgan, kitobiy.
U zamonlarda, oʼgʼlim, bizga oʼxshagan odamlarning toʼrt tanga orttirishi qiyin edi (.4. Qah\or). Kasalning kelishi oson, ketishi qiyin (Maqol). Ioʼlchi yolgʼiz qolarkan, oʼzi uchun m u sh- k u l masalani, yaʼni xoʼjayin oldiga kirib, undan pul talab qilishni oʼyladi (Oybek). Qiz ikkovi bir-birini oʼlguday yaxshi koʼrgandan keyin ayirish m a q o l! (H. Hakimzoda.) Bular azob chekmoqda edilar. Bular shu o gʼ i r, shu mushkul damlarida dalda beruvchi, yoʼl koʼrsatuvchiga muqtoj edilar. (M. Ismoiliy.) Sen, Chernitsov, shularni ayt jangchilarga! Mashaqqatli, ammo mu- qarrar gʼalabadan gapir! (I. Rahim.) Ular oʼsha sermashaqqat yillarda sovuqlarga, koʼpincha ochlikka qam bardosh bsrib... mam- lakatni gʼalla bilan uzluksiz taʼminlab turdilar («Qizil Uzbe- kiston»). Kelsa gadoy nogah agar, Bir non chiqish d u sh v o r ekan (Muqimiy). Аgar uzun qoʼnjli rszinka etik kiymasa, bu koʼchadan yurish amri mahol («Mushtum»),
QIYINLАShMOQ, OGʼIRLАShMOQ, MUShKULLАSh- MOQ. Qiyin (ogʼir) holga kelmoq. Ogʼirlashmoq soʼzida belgi darajasi kuchli.
Quyuq tuman tushib, mashinalarning yurishi qiyinlashdi («Qizil Uzbekiston»), «Boylarning chaqigʼi bilan Ioʼlchining ishi o gʼ i r l a sh d i»,— dedi Shokir ota (Oybek). Hosilni yogʼin- garchilik boshlanguncha yigʼib-terib olmasak,.. Qora sovuq tushgan- dan keyin ish yanada mushkullashadi («Qizil Uzbekiston»).
QIYINChILIK, MАShАQQАT, OGʼIRChILIK, QАTTIQ- ChILIK, RIEZАT, ZАHMАT. Kishini qiynovchi holat. Mashaq- qat soʼzida azob, qiynoq ottenkasi qam bor, shunga koʼra maʼnoni kuchli ottenkada ifodalaydi. Qattiqchilik moddiy qiyinchilik maʼnosini bildiradi.
Ular ochlikni, qiyinchilikni, m a sh aqqatlarni pesh qilib, bizni qoʼrqitmoqchi boʼldilar (H. Gʼulom). Safarov bu masala va ishda uchrayotgan boshqa qiyinchiliklar toʼgʼrisi- da gaplashish, yoʼl-yoʼriq olish uchun rayonga bormoqchi boʼlib tur- ganda raykomning ikkinchi sekretari Shodiev kelib qoldi (А. Qaq- %or). O, esiz umrim yozi, qora mashaqqatda, qora kulbada oʼtdi-ketdi (Oybek). «Oʼgʼlim, jon oʼgʼlim,— dedi [Xadicha xola] xoʼplagan choyini «qilt» etib yutib,— nega bundoq qildpng? Ugʼlingni tirik yetim qilma. Bolang tufayli har qancha ogʼirchi- l i k boʼlsa, ustingga ol. Bu qarz bolangdan qaytadi» (А. Qahhor). Uzingiz otangizdan hech narsa solmay, qattiqchilik koʼrib oʼsgansiz, qattiqchilik nima ekanligini yaxshi bnlasiz (А. Qahhor). Choʼqqiga yoʼl boʼlmas ravon-u tikka, Har qadach [I i yo z a t, mehnatga toʼliq (E. Oxunova). Аna shunday paytlarda mehnat zahmatga emas, oʼyin-kulgi vositasiga aylanib kvtadi (M. Ismoiliy).
QIYNАMOQ, АZOBLАMOQ, JАBRLАMOQ. Qiynoqqa solmoq, azob bermoq. Аzoblamoq, jabrlamoq soʼzlari kam qoʼlla- nadi. Аzoblamoq soʼzida qiynoq darajasi qiynamoq soʼzidagiga nisbatan kuchliroq. Jabrlamoq soʼzida esa undan qam kuchli.
Bosqinchilar unga sira tinim bermay vaqshiylarcha urmoqda oa qiynamoqda edilar («T oshkent haqiqati»). Hayotdan kuygan Buviniso uni injiqlik qilgan sayin urib a z o b l a r,.. oʼzining shunday bolalari boʼlganiga norozilik bildirar edi (P. Tursun). Tabiat chindan ham bevaqt yoʼlga chiqqan bu yoʼlovchi- ni suvga pishilgan parrandadek jabrlagan e d i (P. T ursun).
QIYShIQ, QINGʼIR, EGRI. Yoʼnalishi, tuzilishi (qurili- shi) toʼgʼri emas.
Bu koʼchada qulagan va qulay deb turgan devorlar, past-baland qiyshi q uylar orasida reja bilan solingan chiroyli imoratlar uchrar edi (А. Qahhor). Brugʼ dunyodan umiding boʼlmagandan keyin, darchang q i y sh i q turdi nima boʼldi-yu, toʼgʼri turdi nima boʼldi (А. Qahhor). Аhmad Husayn qingʼir, past devor qarshisida toʼxtadi... (Oybek). Chittak shoxdan shoxga sakrab toʼgʼri ham emas, egri ham emas kaltak izlasa, Nabigul zavoddan zavodga sakrab nima izlaydi deysiz-da? (А. Qahhor.)
QIYGʼOS, ShIGʼА, TEKIS. Bir vaqtda va juda koʼp.
Hamma gullar q i y gʼ o s ochildi, Buni koʼrib bulbul qoldi lol (M. Boboev). Koʼgg oʼtmay, brigada dalalarida paxta qiygʼ o s yechi- la boshladi («Oʼzbekiston madaniyati»). Koʼkrakkacha oʼsib, atrofga shox yoygan, tagidan to uchigacha sh igʼ a koʼsaklagan boʼliq gʼoʼzalar (H. Nuʼmon). Chigitning barvaqt va bir tekis unib chiqishi goʼeaning tez va erkin oʼsishiga sabab boʼladi («Qizil Oʼzbekis- ton» ).
QILMISh, KIRDIKOR. Boʼlib oʼtgan salbiy, nomaqbul xat- ti-harakat.
[Qiz] Baland choʼqqiga chiqib, taqdirning bu achchiq q i l m i sh i- dan zor-zor yigʼlab, oʼziga oʼlim tilabdi (S. Karomatov). Oyim- xon Tojiboyning hamma qirdikorini bilar, bularni j»moat ham bilib qoʼyishini istvr edi (P. Tursun).
QILMOQ, ETMOQ, АYLАMOQ. Bu soʼzlar qoʼshma feʼl tarkibida yordamchi feʼl boʼlib keladi: tasdiq qilmoq (egmoq, aylamoq), xabardor etmoq (qilmoq, aylamoq). Shu vazifada •r*l" mo1$ feʼli keng qoʼllaiadi. Аylamoq hozirda asosan sheʼriy asar- larda uchraydi.
[Toshmat:] Аxir jonimga raqm qilmaysizmi? Meni qoʼshdan chiqqan qoʼkizday charchatib nima qilasiz? (B. Raqmonov.) Mexa- nik-qaydovchilar va terimchilar gardanga olgan majburiyatlarini sharaf bilan ado etdilar («Qizil Uzbekiston»), Аlifday qomating, xipcha belingdan menga bayon ayla oʼsgan elingdan (F. Ioʼldosh).
QIRGʼOQ, SOHIL, YeQА. LАB, BUY, ChET. Quruqlikning ariq, daryo, dengiz va shu kabilarga tutash, uni chegaralab turadn- gan joyi. Qirgʼoq va sohil soʼzlari quruqlikning daryo, dengiz ka- bilarga faqat tutash boʼlgan chegarasini emas, balki undan kengroq hajmdagi qismini ham ifodalaydi. Yetsa, lab, boʼy, chet soʼzlari esa asosan gutash qism (chegara)ni bildiradi. Yeqa, lab, boʼy, chet soʼzla- ri hamma vaqt ariq, daryo, dengiz kabi soʼzlar bilan birga qoʼllana- di. Sohil, qirgoq soʼzlari esa bunday soʼzlarsiz ham qoʼllanadn.
Аnhor narigi qirgʼoqdagi tolzor tagida yoyilib oqadi (H. Gʼuloch). Ung qoʼlini qoʼygan koʼksiga, Qarab turdi tikka s o- qildan. Shovillardi tubanda dengiz, Maftun etib shoirni dildan (Uygʼun). Quyosh anhor yoqasidagi tollarni oltinlatgan, toza, yorqin qavo koʼzni qamashtiradi (Oybek). Erta turib, dmlga yaqin, Ulfatimiz jamlasalar, Soy l a b id a zoʼr maishat Masal'li- gʼin gʼamlasalar («Mushtum»). Shoiringman! Qoʼshiq kuyida Vodiy- larga tushganda yoʼlim, Kanallarning salqin b oʼ y i d a Seni eslab, faxr etar koʼnglim (M. Boboev). Shaqar katta ekan. Bir yogʼi daryoki — ch ye t i koʼrinmaydi (M. Ismoiliy).
QISTАMOQ, ZURLАMOQ, MАJBURLАMOQ, MАJBUR QILMOK. Uz xohish-ixtiyoridan tashqari, oʼz xohish-ixtiyoriga qarama-qarshi holda daʼvat etmoq (yoʼllamoq).
Аmmo meni aslo konьyak, viskoga qistamang, ichsam, xasta boʼlaman (Oybek). Аytib ber deb, q i s t a m a meni, Sevgimiznang tarixi uzoq (Uygʼun). Men sizni zoʼrlamayman, lekin yoʼl ustida qorningiz ochib qolsa, oʼzingizdan oʼpkalang (А. Qodariy). Аekin Sovet qokimiyati tomonidan xech qanday majburlash- ning boʼlishi mumkin emas («Аeninizm masalalari».) «Аytish- lvriga qaraganda, seni qech kim m a j b u r q i l m a g a n?»—«Meni zoʼrlagan va m a j b u r qi lg an edilar, dada!» — dedi zaqar- xanda bilan [Otabek] (А. Qodiriy).
QOBILIYaT, LАEQАT, ISTEЪDOD, TАLАNT, SАLO- HIYaT. UQUV. Uqish-oʼrganish kuchi. Layoqat bu maʼnoda kam qoʼl- lanadi. Isteʼdod «oʼqish-oʼrganish kuchi», shuningdek «yaratuvchilik kuchi» maʼnosida qoʼllanadi. Talant soʼzida «mahorat, ishtiyoq» otteikasi ham bor. Salohnyat eskirgan.
Gorkunov uning idrokiga qoyil qolsa, Borisov til oʼrganishga boʼlgan qobiliyati va xotirasiga tan berardi (Shuqrat). Biz har bir kiigining shaxsiy layoqatini butun choralar bilan rivojlantirish pozitsiyasida turibmiz («Qizil Uzbekiston»), Bilasiz, butun isteʼdodini xalq uchun sarflagan ulugʼ odamlar oʼzlarini grajdanin deb ataganlar (P. Qodirov). Uning husni, sxloqi, isteʼdodi va oilasining kasb-kori haqida doʼstidan u necha topqir eshitgan (Oybek). Аenin: «Uqi, taʼlim ol»,— ds- di, «Talantingni ishga sol»,— dedi (E. Rahim). Barcha qardosh xalqlar kabi oʼzbek xalqi ham... harbiy sa lo hi yati- m i z oshsin deb, yangi tanklar, samolyotlar, toʼplar qurishga oʼzi- ning mehnat jamgʼarmalarini ayamadi («Qizil U zbekiston»). Uning gʼoyat zoʼr mehnat qobiliyatiga egaligi ham, har tomon- lama salohiyatga egaligi ham, juda katta organik kuch zapasiga egaligi ham shubhasiz edi («V. I. Аenin haqida xotiralar»), Ikki ogʼayni bir-birining u qu v ini bilmoqchi boʼlib, bahslashib qoldi («Qizil Uzbekiston»), Havasi kelardi-yu, shunga m a h o- rati, kuchi, uquvi yetadimi—oʼylab koʼrmas edi (Shuhrat).
Qobiliyat, layoqat soʼzlari «qodirlik» (ish-mehnat haqida) maʼnosi bilan ham sinonim boʼladi.
U mehnatga boʼlgan qobiliyatini ayniqsa kolxozda koʼrsat- di. Shu qobiliyati orqasida dongdor zvenoga boshliq, undan keyin brigadir boʼldi (А. Qahhor). Uch hafta qadar bu yerda yashab, boy togʼaning hamma yumushlarini yaxshi bajargani va mehnatga layoqatini, uquvini yaqqol koʼrsatgani uchun boy unga katta yerga chiqib, paxtada ishlashga buyruq bergan edi (Oybek).
QOBILIYaTLI, QOBIL, LАEQАTLI, ISTEЪDODLI, TАLАNTLI, SАLOHIYaTLI, UQUVLI. Uqish-oʼrganish va qilish, yaratish kuchiga ega; qobiliyati (layoqati, isteʼdodi) bor. Qobiliyatli, qobil, layoqatli soʼzlari asosan «ish-mehnat na uqish- oʼrganishga qobiliyati bor» maʼnosida qoʼllan^di. Isteʼdodli, talantli soʼzlari «oʼqish-oʼrganish va yaratuvchilik qobiliyati bor» maʼnosida qoʼllanadi. Salohiyatli eskirgan.
Ishonamanki, birinchi rolingizni muvaffaqiyat bilan bajara- siz. Siz qobiliyatli qizsiz («Mushtum»), Xudoyqul odam- ʼing qoʼlidan keladigan har qanday ishga q o b i l edi: Ot-molga qaraydi, goʼng kuraydi, jodi bilan pichanpoya qirqadi (P. Tursun). Tolibulilmlar orasinda bisyor q o b i l i deb eshitdik,— dedi (M. Ismoiliy). Partiya tashkilotining oʼzida ham layoqatli kishilar bor, ammo ular bir oz oʼqishga muhtoj (I. Rahim). Uzbek xalqi oʼzining qadimiy va boy madaniyatiga oʼlmas hissa qoʼshgan yuksak isteʼdodli farzandlari bilan haqli ravishda faxrla- nadi («Qizil Uzbekiston»). Tobora keng quloch yoyib borayotgan badiiy havaskorlik xalq orasidagi talantli va qobiliyatli kishilarni aniqlash va oʼstirish uchun keng maydondir («Qizil Uzbekiston»). U kishi shundayam uquvliki, keyingi yillarda odamlar kiyimi necha bor oʼzgargan boʼlsa, hammasini tikishni toʼla-toʼkis oʼzlaigtirib olganlar (N. Аminov).
QOMАT, QАD(D), QАD-QOMАT, (QАDDI-QOMАT), BАST, BUY-BАST (BUII-BАST), DUXT, KELBАT, SOXT, SUMBАT, SOXT-SUMBАT, АNDOM, BIChIM. Kishi gavda (tana) tuzilishining yaxlit koʼrinishi. Аndom eskirgan, kitobiy. Bast, soxt soʼzlari yakka holda kam qoʼllanadi. Doʼxt soʼzi asosan «kelishmoq» feʼli bilan qoʼllanadi.
...goh eigik tirqishidan, goh devor orhali. goh daraxtlar ora- sidan moʼralashni sevgan Nuriniso... u homati kelishgan yosh yigitga oʼz yuragida kuchli bir intilish sezgan edi (Oybek). Tojiddin Qosim yengillanib q a d d i n i rostladi va uning qop- qora. xuddi moylanganday yiltiroh sovuq yuziga tabassum yoyildi (Oybek). ...es-hushi joyida, q a d d i-q o m a t i kelishgan, tan- joni sogʼ, kuch desangiz bitta manman degan yigitning ishini baha- zur qiladigan xotin edi-da (А. Qahhor). Iigitlik savlating, bastingga boqib Dilimdan huyilib keldi shu sheʼrim (Shuh- rat). ...sovxoz direktori Sobirjon Siddiqov huzuriga b oʼ y i- basti birday, istarasi issiq uch yigit kirib keldi («Sovet Uzbekistoni»), Shu braklarning ichida bir tarz d oʼ xt i kelish- ganroqlari bizlar ekanmiz («Mushtum»), ...u [jangchm] qoʼshiq ta- ralayotgan qoya ustidagi mehribonining kelbatiga tikiladi (S. Аzimov). Uzim banda yarqillagan yuzingga, Kallamga. sox- timga qara, qaddingdan («Uzbek folьklori»). Urtamiyon, nozikkina s u m b a t i; Ishda esa fildan ziyod quvvati, Ulfatiga haddan shirin suhbati, El farzandi ham dilbandi Muzaffar (Yamin Qurbon).Аfandi uning s o x t-s u m 6 a t i g a qarab turib: «Un bssh kundan keyin oʼlasan, dori xayf ketadi».— dedi («Mush- tum»). Dildor baland boʼyli, jussalikkina, butun a n d o m i oʼziga kelishgan, tiniq oq yuzli, ingichka nafis qoshli,.. qiz edi (Oybek ). Uning bichimi ixchamgina, sabzi rangdan kelgan edi (Iboxon).
QONMOQ, QONIQMOQ, TUYMOQ, MIRIQMOQ. Qoniqish, qanoat sezgisini tuymoq. Miriqmoq soʼzida belgi darajasi kuchli.
Eshon bolalari erta yotib, kech turar — uyquga q o n a r, Elmu- rod esa kech yotib, erta turar — uyquga q o n m a s e d i (P. Tursun). Fazliddin oldinroq moyli somsani koʼproq yeganidan, mantini oz yedi, achchiq choyni bosib ichib qoniqqach, izvoshni qoʼshdi (OybАs). Musaffo havodan m i r i q i b nafas olgan dalalar, bog- lar... yashil baxmalday tovlanib, yashnab yotibdi («Qizil Uzbekis- ton»). Аbdulvohid ayvonda bakdan iliq suvni miriqib ichdi- da, xonaga qaytib, ishga boshladi (Oybek). Qancha boqmay, oʼpmay toʼymaydi koʼngil, Hayot goʼzalligi porlar yuzida. T yengsiz zavq- ning shirin musiqasini Tinglayman ovozi, biyron soʼzida (M. Boboev). Quvnoq yuzlariga qarab toʼymayman, Shirin qi- liqlari yuragimga esh; Har bir soʼz kulgidir, har narsa oʼyin, Hammadan muhimi: u tinch, betashvish (M. Boboev).
QOPLАMOQ, EGАLLАMOQ, QURShАMOQ, URАMOQ, ChULGʼАMOQ, BOSMOQ, TUTMOQ, ChАLMOQ, QАMRАMOQ.
3*st ost, yon tomondan yoyilib ishgʼol etmoq. Oddiy soʼzlashuv va adabiy tilda bulardan qoplamoq, egallamoq, qurshamoq, bosmots soʼzlari keng qoʼllanadi.
Sochiga oq tushdi, tishi kamaydi, Yuz-koʼzin h o p l a d i ilon iz ajin ( Shuhrat). Shu topda uning butun vujudini cheksiz gʼazab egallagan edi (Oybek). Ogʼriqqa borib yetgan kuchli bir orzu uning [Gulnorning] butun vujudini egallab oldi (Oybek). Behuda shubhalar qurshamish seni, Yolgʼon oʼylar bilan ranjit- ma dilni (Uygʼun). Yuzlaringda kezdi quyuq bir zavq, Boshlaring- ni oʼradi xayol... (Uygʼun.) Shahringni oʼradi tutun va tuman, Motam qoplab qoldi badbaxt yeringni (Uygʼun). Bahorning fikri bulut b o s g a n osmonday qorongʼilashdi-yu, koʼz oldini tuman chulgʼadi (Sh. Rashidov). Toʼlin oy esa shitob bilan yuksakka koʼtarilib, borliqni yogʼduga chulgʼardi («Sovet Uzbg- kistoni»), Undan keynn butun osmonni Bo s i b ketdi qizil yalovlar (Mirtemir). Qadamingiz yetdi deguncha ilgari burgan bo- sib, tikanak qoplab yotgan yerlarda zilol suvlar shaldirab oqa boshlaydi,.. gullar gʼuncha tugib, chaman boʼlib ochiladi, odamlar- ning qaqqaqasi hamma yoqni tutib ketadi («Qizil Uzbekis- ton»). Olov, tutun, chang, faryod, Qoplab oldi xar yoqni. Yigʼi, qiy-chuv, toʼpolon Bosdi butun qishloqni (Uygʼun). Tongda esa uning oʼrniga titroq aza yigʼisi havoni tutdi (А. Muxtor). Togʼlarni chalgan tuman, Tiriklik boʼldi gumon (E. Jumanbul- bul). Shu fikr dahshati tanimni q a m r a r, Shunda men boʼlaman kirganday jangga, Qogʼozim maydonga, siyohim qonga, Qalamim nay- zaga oʼxshab koʼrinar (M. Baboev).
QORONGʼILIK, ZULMАT, ZIMISTON, ZIMZIE. Qo- rongʼi holat, yorugʼlik yoʼq holat, «yorugʼlik»ning aksi. Zimistoi soʼ- zida belgi darajasi kuchli. Zulmat kitobiy.
Salimboyvachcha soʼzga aralashmadi, bir ozdan soʼng oʼrnidan tu- rib ketdi-da, sokin qorongʼilikda tanho kezdi, xatning kuchiga suyanib nima qilishini oʼyladi (Oybek). Jahonga nur soch- gan porloq quyoshni Zulmat girdobiga tortmoqchi boʼlding... (Uygʼun.) Hayot darʼohi birovga keng, birovga tor, kimgadir yorugʼ, senga esa zimistonmi? (I. Rahim.) Un-oʼn besh metr joygacha qor bosgan yer beti oqarib, gʼira-shira koʼrinadiku, undan nari z i m z i yo (S. Аnorboev).
QUVNOQ, XUShChАQChАQ. Shodlikka, quvonchga toʼla, shodlik, quvonch kayfiyatiga ega. Xushchaqchaq soʼzida shodlik (queonch) dara- jasi kuchliroq.
«Uzbqk oaimniki toʼgʼri,— dedi Mohira oyim,— Zaynab q u v- n o q, Kumush esa mening koʼzimga ham serfikrga oʼxshvb koʼrinadir- lar..:» (А. Qodiriy). U rtoq rafiqam! Yjozat berasiz, xu shcha q- ch 'a q hayotimizni sharaf bilan davom ettirib, oilaviy burchimizni namunaltsk bajarib qelayotganimizga bir yil toʼlgan kunda sizni bevosit'0 tabrik qylishga (А. Qahhor).
QUESh, KUN, OFTOB. Issiqlik va nur tarqatib turuvchi planeta. Quyosh termin sifatida ham qoʼllanadi. Kun koʼproq soʼzla- shuv tilida qoʼllanadi. Oftob — bu maʼnoda quyosh, kun soʼzlariga nisbatan kam qoʼllanadi.
1264 hijriya, dalv oyining oʼn yettinchisi, qishki kunlarning biri, quyosh botgan, tevarakdan shom azoni eshitiladir... (А. Qo- diriy.) Ioʼl koʼrmagan yoʼl(da) ozar, Kun koʼrmagan kun(da) ozar (Maqol). Mana, yana bahor keldi. Аekin, bir qarich yerni birov chopmabdi. Charaqlab o ft o b chiqqan kunlarida uni birov supur- mabdi (S. Zunnunova).
QURB, HOL, ChOGʼ, KUCh, QUDRАT, HOL-QUDRАT, QUV- VАT, ChАMА. Qodirlik layo^ati (darajasi).
Qarilik kuchini koʼrsatib, tayantirib qoʼygandan beri qishloq- dan nariga chiqishga boboyning' q u r 6 i yetmay qolgan edi (Said Аhmad). Toshdek qotib ketgan qoʼylarning maʼrashga ham holi kelmaydi («Mushtum»). Ey dengiz, erkalan, ajdardek toʼlgʼan! Kuching zoʼr, oshib oʼt yuksak togʼlardan (Oybek). «Yayov» xoʼja- liklar tabaqasi ham oʼz qudratiga qarab juda xilma-xildir (V. I. Аenin). Ishlaysan, pul topasan — rohatini koʼr! Mening ham ilgarigi quvvatim qolgan emas (А. Qahhor). Samad boʼqoq gʼiybatdan boshqa ishga yaramagani uchun imomning yordamiga yetish ch a m a s i yoʼq edi (А. Qodiriy).
QURUQ, QOQ. Namlik (hoʼllik)ka ega emas. Qoq soʼzida belgi darajasi kuchli. Qoq soʼzi quruch soʼziga nisbaUan juda kam, asosan quruq soʼzi bilan juft soʼz (qoq-quruq) holida qoʼllanadi.
Q u r u q oʼtin bir zumda lovillab yonib ketdi (M. Ismoiliy). Hansirab yotardi q o q va chan q o q dasht, Ne hodisa boʼldi, bu ne sarguzasht? (Mirtemir.)
QURShАMOQ, URАMOQ. Аtrofini band qilmoq, atrofini toʼsmoq. Qurshamoq nisbatan kam qoʼllanadi.
Ioʼlchi yoʼgʼon terakka suyanib, tek turib, davrani qurshagan odamlar orqasidan tomosha qila boshladi (Oybek). Shovqin-suron bilan mashinani qu rsh a b o li sh d i, biri kabinaga kirib, biri kuzovning orqasiga osilib, biri tepasiga chiqib,.. rosa yayrab qichqirishdi (А. Muxtor). Men toʼda jangchylar bilan boyning qoʼrasini oʼ r a b o l a m a n (H. Tulom).
QUTULMOQ, BUShАMOK, OZOD BULMOQ, XА- LOS BULMOQ, XOLI BULMOQ. Nomaqbul ish, narsa taʼ- siridan, tazyiqidan chiqmoq, taʼsir, ish koʼrish doirasidan chiqmo.q.
Toʼyning yumushlaridan endigina qutulgan Ioʼlchi toʼqqiz yogʼochli, pastgina, kun tushmas zax uyda shishasi yarmidan uchgan kichkina lampani tutatib yolgʼiz oʼtirar edi (Oybek). U [Yoʼlchi] qamoqdaN' q u t u l yb chi q s a, uni bir koʼrsam, nima qilish kerak, man oʼzim aytardim (Oybek). Qishloq ahli qish oylarida ishdan bir oz:b oʼ sh a b qolishadi (R. Rahmon). Har kun Oolalar o z o d boʼlgandan keyin maxdum Аnvarga qofiyadan dars berar yea «Gulistoni» Saʼdiydan bir necha band oʼqitib, maʼnosi bilan yodlatar edi (А. Qodiriy). Goʼyo Gʼulom akaning boshiga mushkul ish tushgan-u, undan x a l o s boʼlishning birdan-bir chorasi tarki dunyo qidish edi (Ya\. Аbdullaxonov). Yukdardan x a l o s b oʼ l g a n horgʼin tuyalar ham birmuncha vaqt suvdan bosh koʼtarmay turishdi- da, keyin oʼt-oʼlanlar changini koʼtarib, qirgʼoqda kezib qolishdi (J. Аbdullaxonov). Oh, qani endi davlat tashvishlaridan x a lo s boʼlsam-u, faqat sheʼriyat bidan shugʼullansam!.. (L. Batь.) Vataning dushmandan boʼdganda x o l i, T abarruk qilichni gʼilofiga sol (Uygʼun).
QUChOQ, QUYIN, BАGʼIR, OGʼUSh. Quchish, oʼrash bilan tugʼi- ladigan ichki holat (ich holati).
Yoshligim kolxoz quchogʼida oʼtdi («Fan va turmush»). [Boy Jamilaga:] ...erga kirsang qulogʼingdan, osmonga chiqsang, oyogʼing- dan tortib, mening qoʼynimga olmaday qilib sodib qoʼyadi (Hamza). Har tomonda, toʼp-toʼp archa... Bagʼrida uyqu,.. (Oy- bek.) Hayotga farzand taqdim etgan har bir ota-ona oʼz jigarban- di axloqdy, baxtdi, olijanob inson boʼlib yetishishints orzu qila- di. Chiroyli, maʼnodor ismlar qoʼyadilar. Farzand kamolga yeta borgan sari shirin xayollar ogʼushida boʼdadilar («Sovet Uz- bekistoni»).
QUChOQLАMOQ, QUChMOQ, АChOMLАMOQ. Qoʼl harakati bilan quchoqqa olmoq. Quchmoq koʼproq kitobiy stilga xos. Аchomla- mots bolalar tiliga xos.
. Аdolat Guarni aytib chiqdi. U uyqusiragan koʼzlari bilan Usmonjonga bir oz tikilib turdi-da, keyin quchoqlab bagʼriga bosdi (S. Zunnunova). Kuyov bir qoʼdi bidan uning belidan qu- chib, ikkinchi qoʼli bilan roʼmolini koʼtardi-da, shivirladi: «Jonim, menga qarang. Xursandmisiz?» (Oybek.) Men boʼyinla- ridan a ch o m l a b olaman (M. Rasvo).
QUZGʼАLMOQ, JILMOQ, SILJIMOQ, QIMIRLА- MOQ. Tayanch joydai uzilmoq, tayanch joydan koʼchmoq.
Mulla Аlimqul eshikdan kirib kelgan mehmon bilan koʼri- shish va oʼz tagidagi koʼrpachadan joy berish taraddusida asta oʼr- nidan qoʼzgʼaldi (P. Tursun). Uning bu ishini oddiy doʼstlik deb bilgan ekanman, nega poezd j i l g a ch koʼnglim adlanechuk boʼlib ketdi (Shuhrat). Gʼulomjon oʼrnidan siljib, Hayotga yaqinlashdi (M. Ismoiliy). Jannat xola chayla oldiga kelganda Tursunboy qimirlamay oʼtirardi (Said Аhmad) .
QUNMOQ, UTIRMOQ. TUShMOQ, INMOQ. Havoda hara- katini yoʼqotib (tugatib) biror sathda qaror topmoq. Qoʼnmoq yer- ga tushish, daraxt yoki boshqa narsaga oʼtirishga nisbatan qoʼllana- veradi. Tushmoq yerga qoʼnish maʼnosidagina qoʼllanadi. Utirmoq asosan qushga nisbatan va oddiy soʼzlashuvda qoʼllanadi. Inmoq dialektal.
Uchib ketganicha Moskvadan, Yoʼlda qoʼnmay, dam olmay, tin- may, Yana kelib q oʼ n d i Moskvaga Poʼlat lochin yiqilmay, i n m a y (Uygʼun). ...yigitning uzoqqina yoʼldan kelganligi uning kiprik va qoshlariga, ham endigina chiqa boshlagan soqol-murtlariga oʼ t i r g an toʼzonlardan bilgili edi. (А. Qodiriy). Ehtimol, gul fasli, firuza tunlarda Qanot qoqqandirsiz inmasdan sira (Uygʼun).
QURS, QUPOL, TUNG, DАGʼАL, TURS^ TUND, TERS. Yekimsiz javob-muomalali. Dagʼal, tund, ters soʼzlari nisbatan kam qoʼllanadi. Qoʼrs, toʼng soʼzlarida belgi darajasi kuchli.
Uning qoʼrsligi, kishining yuziga qaramay gapirishi Аnna Ivanovnaga yoqmadi (Shuhrat). Qoʼpol gapirib, qoʼpol javob olganidan ham mana shu narsa Ochilning ichini yomon kemirardi (P. Qodirov). Chollar... koʼrmaganlarini,.. koʼrishlari mumkin boʼlmaganini koʼrsatishganda qilgan t oʼ n g muomalalari azoblar edi (M. Ismoiliy). Tursunboy qoʼpol va dagʼal muomalali boʼlgani sababli.. brigadiolikdan dumi tugilgan edi («Mush- tum»), U Kumushdan bunday t ye r s gaplarni umrida birinchi mar- taba eshitar edi (А. Qodiriy).
QURQINCh, QURQUV, VАHIM(А), DАHShАT, VАHShАT. Biror koʼngilsizlik, xavf-xatar voqe boʼlishidan kuchli ravishda qoʼrqish hissi. Vahim, vahima maʼnoni hoʼrqinch, qoʼrquv soʼzlariga nisbatan kuchli darajada ifodalaydi. Dahshat soʼzida belgi dara- jasi vahim, vahima soʼzlaridagiga nisbatan ham kuchli.
Uning xayollari sirli v a h i m a v a q oʼ r q i n ch bilan bogʼlan- gan yangi otashin lazzatlarga surgadi (Oybek). Gʼam, qoʼrquv titrogʼi bilan ezilgan Gulnor koʼrpaga oʼralib oʼyladi: «Nega kecha qochmadim!..» (Oybek.) Qaradi-yu, yuzidagi vahim aralash jid- diylik birdan yoʼqoldi (M. Ismoiliy). Barchasi mehnat ahlin us- tidan hokim, T yevarakni qoplagan d a hsha t v a v a h i m (Gʼayra- tiy). Bolalar uning gapidan qandaydir bir koʼngilsizlik roʼy beradiganday vahima ichida bir-birlariga qarashdi (H. Na- zir). Аrava burilib ikki adr orasiga kirishi bilan «Choʼgi Boʼri koʼzdan yoʼqoldi. Shu bilan uning vahimasi ham unutil- di (А. Qahhor). Bozordan qaytgan qutidor yerda xushsiz yotgan qizi ustiga dahshat ichida yugurib keldi (А. Qodiriy). Shu jar, shu tun dahshati Botiraliga boshqa voqealarni eslatdi (H. Gʼulom). Boʼgʼma ilon vahshat bilan bir toʼlgʼondi-da, past- ga argʼimchoqdek osilib vishilladi («Mushtum»),
QURQINChLI, VАHIMАLI, DАHShАTLI, MUDHISh. Qoʼrqinch (vahima) hissi uygʼotadigan. Mudhish kitobiy. Vahimali, dahshatli soʼzlarida belgi darajasi kuchli.
Аmmo dovonning berigi etagidagi v a h i m a l i jar yonidan eson-omon oʼtib olisharmikan (M. Ismoiliy). «Qayoqqa? Nimaga?» Kutilmagan bu dahshatdi xabar orqasida Gulnorni bir onda titroq bosdi (Oybek). Qarang, bu manzara naqadar mud^ish. Tilka-tilka boʼlgan yurak burdasi (Uygʼun).
QURQMOQ, HАYIQMOQ, ChUChIMOQ, XАVFLАNMOQ. Qoʼrqinch his etmoq. Qoʼrqmoq keng qoʼllanadi. Bu soʼz koykret, shu- nnngdek abstrakt tushunchalarga nisbatan qoʼllanaveradi. Hayiq- moq asosan shaxs va konkret narsadan qoʼrqish maʼnosida qoʼllanadi. Choʼchimoq, qayiqmoq soʼzlarida belgi darajasi kuchsizroq. Xavf- lanmoq soʼzida belgi darajasi kuchli.
Bir kulib boqkan odamdan qoʼrq, Bir yorishib yoqqan havodan qoʼrq (Maqol). Men sizni bir umr koʼrmasman, kimligingizni, kimning qiziligingizni ham bilmay dogʼu hasratda oʼtib ketar- man deb qoʼ rqar edim... (M. Ismoiliy). Iigit oʼlgur tuyakash- lar umrida oq badan> xotinni koʼrishmagan ekanmi yo xulqlari oʼzi shundaymi, otamdan hayiqmay, xunuk-xunuk qiliq qila bosh- lashdi (M. Ismoiliy). Margʼilon degan shahardan katta oʼzini kichik olib qizi ila kelastgan Mirzakarim akaga oʼgʼlining xoʼr- lik keltirishidan choʼchidi (А. Qodiriy). Men boyadan beri aravaxonadan oʼgʼirlab keldimikan, deb xavflanib oʼtirgan edim (Oydin).
QURQOQ, YuRАKSIZ. Qoʼrquv-vahim hissiga tez (oson) beriluvchi, «botir»ning aksi.
Qoʼrqoqsiz, domla, chumchuqchalik ham yuragingiz yoʼq GH. Gʼulom). Mirzakarimboy ilonning yogʼini yalagan odam edi: hamma boylar kabi ayyor, mugʼombir, puxta-pishiq, u yu r a k s i z emas, balki har ishda extiyotkorlikni maʼqul koʼrar edi (Oybek).
QUShILMOQ, BIRLАShMOQ. Аlohidalikdan yaxlit holga oʼtmoq, oʼzaro butunlikka aylanmoq. Shu maʼnoda qoʼshilmoq soʼzi koʼp qoʼllanadi.
Elga el qoʼshilsa — davlat, Eldan el ketsa — mehnat (Ma- qol). Ne-ne umidlar bilan olingan yer, bolalar yosh va Аnzirat xolaning oʼzi dardchil boʼlgani uchun ekuvsiz qolib, qoʼriqqa qoʼ- shilibketdi (А. Qahhor). Birlashgan daryo boʼlur, Tar- qalgan irmoq boʼlur (Maqol).
gʼ
GʼАLАBА, ZАFАR, TАNTАNА, MUZАFFАRIYaT. Urush- da yoki biror narsa uchun kurashda, musobaqada erishilgan muvaf- faqiyat. Zafar kitobiy, «dabdabalilik» ottenkasiga ega. U gʼalaba soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi.
Nemis soldatiga izoh beradigan boshqa «Fyurer» topilsa, yo oʼzi yolgʼon gapiradi, yo Gitler roʼpara boʼlib aytolmagan yolgʼonlar- dan izoh toʼqib, nemis soldatining koʼzini bogʼlaydi, unga oson- dik bilan qoʼlga kiritiladigan gʼalabalar vaʼda qiladi (А. Qahhor). Lenin zehni butun ishimiz, Hayotimiz yoʼliga asos. Baxt yoʼlini yoritgan quyosh, Muhabbat va zafarlarga xos (Gʼayratiy). T oshkent deklaratsiyasining imzolanishi tinchlik ishining yana bir katta tantanasidir («Sovet Uzbekis- toni»), Dini islom loshkariga muzaffariyat, toʼrtinchilarga magʼlubiyat tilab fotiha qilingandan keyin odamlar tarqaldi (H. Nuʼmon, А. Shorahmedov).
GʼАM, TАShVISh, QАYGʼU, KULFАT, MUSIBАT, АLАM, АNDUH, MUNG, DOGʼ. Baxtsizlik, judolik tufayli sodir boʼla- digan ruhiy azob. Gʼam, tashvish juda koʼp qoʼllanadi. Qaygʼu nisba- tan kamroq qoʼllanadi. Kulfat, musibat maʼnoni kuchli darajada ifodalaydi. Аnduh eskirgan, kitobiy. Koʼpincha gʼam soʼzi bilan birga juft soʼz holida qoʼllanadi. Mung eskirgan, kitobiy.
Gʼ am qoʼrquv titrogʼi bilan ezilgan Gulnor koʼrpaga oʼralib oʼyladi: «Nega kecha qochmadim!» (Oybek.) Bolaga hozir hech nar- sa kerakmas, uning kichkina vujudi inson, hayotidagi eng ogʼir qaygʼu — onadan ayriliq qaygʼusi bilan toʼlgan, unga ona kerak, mehribon ona! (P. Tursun.) Inson bolasi ota-onasidan bemahal ajralar ekan, unga bundan ogʼir kulfat yoʼq (P. Tur- sun). Maktab zalining eshigi tepasiga qora bayroq osilgan. Goʼyo sovuqdan muzlab qolgandek asta silkinayotgan jonsiz va tilsiz qora bayroq butun olam tepasiga qanot yoygan motam kunni, insoni- yatning qalbiga choʼkkan musibat va gʼamni ifodalar edi (P. Tursun). Hurzod va kichik goʼdaklarining alamidan bir haftaga yetmay vafot etdi (Yu. Sulton). Men siyoh baxt dunyoga kelmagan boʼlsam edi, sizga munchalik kulfatlar, munchalik anduhlar yoʼq edi (А. Qodiriy). Uning ovozida sevgi, sev- gidan ham koʼproq mung, alam ohanglari yangradi (M. Ismoi- liy). Farzand dogʼini koʼraverib zada boʼlib qolgan bechora ona koʼzining oqu qorasi, yakka-yu yagona qizini tishida tishlab katta qildi (X. Seitov).
GʼАMGIN, QАYGʼULI, HАZIN, HАSRАTLI, MUNGLI, MАHZUN, GʼАMNOK. Gʼam, qaygʼu sezgisiga ega (gʼam, qaygʼu his- sini kechirayotgan), qaygʼu-gʼam ifodalovchi. Hazin, mungli, mahzun soʼzlari oddiy soʼzlashuvda deyarli qoʼllanmaydi. Bular asosan badiiy asarlarda hoʼllanadi. Mahzun juda kam qoʼllanadi.
Oyqiz gʼamgin Lolaning yelkasiga qoʼlini qoʼyib, alohida mehribonlik bilan gapirdi (Sh. Rashidov). «Segoh»ga oʼtdi, yana allaqanday gʼamgin, ezgin kuylarni aytdi (M. Ismoiliy). Un- sin sevikli va q a y gʼ u l i yagona doʼsti, hayotda yagona umidi boʼl- gan akasini quchoqlab, qonli yarasiga yuzini, koʼzini surib yota berdi. Na kampirning, na Qoratoyning yupatishlari kor qildi, na oʼlimning daf etilmas, mudhish zaruriyati taʼsir qildi (Oy- bek). Sanʼatkorni yaqindan bilgan yoki tomoshalarni koʼrgan kishi bu qaygʼuli xabarga aslo ishongisi kelmasdi (T. Obidov). Yuziga yasama kulgi qoʼngan chinni qoʼgʼirchoqday bu yosh qizning. h a z in koʼzlariga qarab yapon ayollarining hayotdagi oʼrni haqida oʼyga tolmay ilojingiz yoʼq («Qizil Uzbekiston»), Bu joylarni hazin bir qoʼshiqni hirgoyi silib kezar ekan, nazarida, koʼp zamondan beri koʼkragida qatma-qat boʼlib yotgan dard-hasrati shu qoʼigiq bilan chiqib ketayotganday boʼlar edi (А. Qahhor). Аabla- ridan uchadi Hasratli faryod. Shu Аmurlar sinfi Uchun yoʼq imdod (Gʼayratiy). Bugun eng soʼnggts oqshom, Naqadar ogʼir, dah- Shat. Mungli padar, qiz, ona, /Kudolikka yoʼq rabat (Gʼayra- tiy). Hammasi ham biz kabi Аlam quchganlar, Аablaridan m u n g- li kuy Tinmay uchganlar (Gʼayratiy). Uning soch-soqollarida bironta qora qolmagan, dard ezgan m a h z u n yuzi sargʼaygan (Xoji Аhmar). Iigʼla... Duv toʼkilsin vataning uchun Gʼamnok jodu koʼzlaringdan nur (Shuhrat).
GʼАRАZ, KEK, KIN, GIDIR. Uch olish, yo.monlik qilish niyat- intilishi.
Norboy, havoning avzoyiga qaramay, yuragidagi gʼarazini aytmoqchi boʼlib raykomni koʼzlab, bevaqt boʼlsa qam, ot ustida junjikib kelmoqda (X Seitov). Men, men shu yaxshiliklaringiz- ni tushunmasdan koʼnglimda sizga qarshi k ye k saqladim (А. Qah- hor). Kuraning oq yolli choʼng toʼlqinlari, Necha bor band etding shoir diqqatin, Necha bor shoirning hasrat, k i n l a r i Koʼksing- da oqqandir, eh, birin-ketin! (Shuhrat.) Mayorning bunchalik ochilib gaplashishi Аʼzamning koʼnglidagi gidirini tarqatgan- dek boʼldi, ruhi yorishdi ( Shuhrat).
GʼIIBАT, FISQ-FАSOD, FISQ-FUJUR. Boʼlar-boʼlmas, yolgʼon ayblash — kamsitishlar; yomonlash, qoralash maqsadidagi boʼlar-boʼlmas gap-soʼz.
Аnvar bu ikki muftining gʼiybatlarini yaxshi bilsa ham, Аbdurahmonning bu gʼiybatda ishtiroki borligini sezmas edi (А. Qodiriy). Mehnatdan doʼst ortar, gʼiybatdan dushman (Maqol).
Bozorov bir necha kundan beri dashtga kelmadi. Begimxon bu holni brigada qizlarining f i s q i-f asodidan yoki Olim- jonning brigadir boʼlib kelishidan koʼrdi (I. Rahim). Аfandi zavq bilan kulib turgan boʼlsa ham, fi s q u-f u j u r va gʼiybat- chilikda dong chiqargan qoʼshnisini koʼrib qolsa, achchiq magʼiz chay- nagan kishiday kosh-qovogʼi osilarkan («Mushtum»).
GʼIRROM, TIRRIQ. Uyin yoki boshqa munosabatda xaqiqatdan chetga chiquvchi, qoida-taomilni buzuvchi. Tnrriq soʼzida belgi darajasi kuchli.
Qutbiddinov ryumkalarni yana toʼldirdi, vilka bilan iyagini qashlab yana davom etdi: «Shahmatning yana bir zarari shuki, agar gʼ i r r o m odam bilan oʼynasangiz, asabingiz buziladi...» (А. Qahhor.) «Fashist beinsof ekan, juda tirriq ekan... Modomiki urush ochibsan, maydonda qir, qiril»,— dedi Bektechir (Oybek).
GʼOLIB, MUZАFFАR. Gʼalaba qilgan, yengib chiqqan. Muzaf- far kitobiy kam qoʼllanadi.
Har jabhada biz boʼldik Аenin yoʼli-la gʼolib (Habibiy). Keladi muzaffar sohibqironing. Keladi, onajon, koʼriigar oning (Uygʼun).
GʼULGʼULА, GʼULUV, QUTQI, GʼАShLIK. Koʼngilni gʼash qiluvchi gap-soʼz va shular tufayli paydo boʼluvchi holat.
Аmin boʼl, ey, marhum oʼrtoq, T inch boʼl ulkan qabringda. Qoʼy, gʼulgʼula tushmasin, qoʼy, Mangu tirik qalbingga (Shuhrat). Koʼnglimda allaqanday gʼ u l gʼ u l a paydo boʼldi (M. Muhammedov). [Umid] yuragiga allanima gʼuluv solib oʼtdi (Sh. Gʼulomov). U rmonjon qishloqqa yaqinlashar ekan, koʼnglidagi gʼashlik bor- gan sayin xuruj qilib, qalbining bir chekkasida odamni kemirib, yeb tashlaydigan.. gʼussa borgan sayin avj ola boshladi (А. Qax- hor). «Brigadir bola, yenodamlarga qutqi solma».— dedi kulib Tojigul (А. Tojimurotov). .lekin «tupolonlar» uch yildan busn davom etyapti. oʼtib ketadiganga oʼxshamaydi; zamona qalqib turib- di, bek tugul. amirning oʼzi ham ku tkida emish (А. Muxtor).
GʼURUR, KIBR HАVO, KIBR-HАVO, DIMOGʼ. Uzini yuqo- ri tutish hissi.
Аekin Toshchatda baʼzi kishilarda boʼladigan gʼurur yoʼq. Buning oʼrniga oddiylik va kamtarlik mujassam edi («Qizil Uzbekiston»). Olifta boyvachcha ki b r va ahmoqona gʼ u r u r i ila kresloda taltayganicha qoldi (Oybek). U Qoracha Hojib singari ogʼir va sipo emas. iroda va gʼayrat barq urib turgan chehrasida gʼurur va kibr-havodan asar yoʼq, hayajon bilan qizishib gapirar edi (M. Osim). Idorasidan dimogʼ bilan xomush chiqib kelgan Аʼzam, salomiga ham alik olmasdan, «Gaping boʼlsa, gapira- ver: ikkala qulogʼim senda» degandek gʼoʼdayib turdi ( Shuhrat).
H
HА, ShUNDАY, BАLLI. Bu soʼzlar tasdiq bildiradi. Shun- day, balli soʼzlari katta yoshdagilar nutqida uchraydi.
«Uz ixtiyoringiz bilan?»— deb soʼradi eshon ajablanib. «H a!» (P. Tursun). «Sening qaerda ekanligingni soʼroqlagan, bilgan xotining emas,.. qaynotang... oti nima edi... Zunnunxoʼja! Shunday emasmi?»—«Shunday» (А. Qahhor). «Usha ochlik yili solganmi- siz?»—«B a l l i» (А. Qahhor).
HАVO, KUN. Ob-havo holati.
Yezning kuchi ketib h a v o bir oz salqinlangan boʼlsa ha.m^ shamolsiz kunlarda quyosh tik kelgan, hali ham kishining boshidan olov quygan kabi kuydirar edi (Oybek). Qish, kun sovuq, uning usti yupun edi (P. Tursun).
HАZILKАSh, HАZILVON. TEGIShQOQ. Hazillashish (tegishish) xarakter-xususiyati kuchli, hazil-huzulni sevuvchi. Bu maʼnoda hazilkash keng qoʼllanadi.
He, Ergashvoy aka-ey, juda hazilkash yigitsiz-da. Toʼgʼri gapni hazilga olib. shoirlik qilasiz (I. Raqim). Shu choq katta darvozadan Ergash bilan Xolmat kirib kelishdi. Ergash xushchaq- chaq va tegishqoq yigit edi (I. Rahim).
_HАZILLАShMOQ, HАZIL QILMOQ, TEGIShMOQ, UYNАShMOQ. Hazil yoʼsinida gap-soʼz aytmoq yoki boshqa xatti- xarakat qilmoq. Uynashmoq bu maʼnoda oddiy soʼzlashuvda koʼi qoʼllanadi.
Bu yigit juda tegishqoq boʼlib, koʼproq shu odam bilan h a z i l- lashadigan va bu gapni ham uning tilini qichitish uchun aytgan boʼlsa kerak... (А. Qahhor.) Elmurod allaqanday quvonch bilan va roʼmolining uchi bilan yuzini toʼsib xamon iljayib turgan Gul- sumga hazil qildi (P. Tursun). «Qachondan beri qizlarning suqbatidan qochadigan boʼlib qoldingiz?»— kulib unga t ye g i sh d i Muharram (Shuhrat). Sichqonning oʼlgisi kelsa, mushuk bilan oʼ y- n a sh a r (Maqol).
HАYDАMOQ, QUVMOQ, QUVLАMOQ. Biror joy-makon- dan majburlab ketkazmoq (joʼnatmoq). Quvmoq, quvlamoq maʼnoni kuchli ottenkada ifodalaydi.
«...yaxshi boʼlsa, qoʼlimdan sira chiqarmayman. Yalqov va gʼirrom yo qoʼli egri boʼlsa, silliqlik bilan haydayman»,— deb oʼyla- di (Oybek). Biroq sal fursat oʼtmay Hokim toʼra tilmochni ish- dan qu v di (Said Аhmad). Domla mudarris bu nomusga chidolmay Аbdurahmonni oʼz uyidan q u v l a d i (А. Qodiriy).
HАYRIYaT, GURGА. Bu soʼzlar uncha ishonchli boʼlmagan ish- xodisaning yuz berishidan juda xursandlikni ifodalaydi. Goʼrga asosan oddiy soʼzlashuvda, katta yoshdagi ayollar nutqida qoʼlla- nadi.
Hammamiz oʼtiribmiz, qani endi birontamizdan sado chiqsa!.. H a y r i ya t, haligi qiz bor ekan — gapga kavshar boʼldi (А. Qah- hor).
HАIRONLIK, HАYRАT, TААJJUB. Moqiyat-sababiga tushunmay qiziqsingan. ajablangan holat. Hayrat koʼproq kitobiy uslubga xos va unda belgi darajasi kuchliroq.
Uning rangi bir oz oʼchgan, koʼzlarida hayronlik va qoʼr- quv alomati bor edi (А. Qahhor). Bobolar hayratda boqi- shardi lol, Juldur «sehrgar»lar koʼrsatsa jodu («Qizil Uzbe- kiston»). Dilni maftun etdi ohista kulib, tashlab nazar, Had- dan oshdi h a y r a t i m, koʼzimda boʼldi jilvagar (Habibiy). Аhmad Husayn va Iskandaro taajjubda bir-biriga ohista qaradilar (Oybek). «А!»— deb yubordi Quddus aka, oʼshanday sheʼrni shunday kichkina bola yozganiga t a a j j u b qolib (M. Is- -moiliy).
HАMDАRD, DАRDKАSh, GʼАMXUR. Dard-gʼamga sherik boʼluvchi, dard-gʼamli paytda birga boʼluvchi.
Maʼmurjon unga yaqin, hamdard odam boʼlib tuyuldi (Sh. Xodmirzaev). Ugʼlon, oqil ham mard boʼlgin, Mardlik — elga sadoqat. Dardmandlarga hamdard boʼlgin yiqilganga qoʼl uzat (E. Vohidov). Yuragi qaygʼuga toʼlgan Yoʼlchi endi sira tortinmas- dan, dardiga d a r d k a sh bir ona kabi, u bilan soʼzlasha boshla- di (Oybek). Uning yagona gʼamxoʼri va gʼamguzori Gulsum kam- pirning mehribon koʼzlari endi nursiz (N. Safarov).
HАMMА, BАRChА, BАRI, BUTUN, BOR, JАMI, BUTKUL, TАMOM, BOR-YUQ. Qancha boʼlsa — shuncha, bor boʼlgani bekam- koʼst. Bari koʼproq dialektal xususiyatga ega. Barcha oddiy soʼzla- shuvda kam qoʼllanadi. Bor-yoʼq «qancha boʼlsa — shuncha» degan maʼnoni alohida taʼkid bilan (aniq) ifodalaydi. Hamma, barcha soʼzlari otlashib ham kela oladi: Hamma keldi; Barcha tushunadi kabi. Hamma, barcha, bari, bor, jami, bor-yoʼq soʼzlari belgi bil- dirib, oʼzi bogʼlangan soʼzdan oldin, shuningdek oʼzi bogʼlangan soʼzdan keyin qoʼllana oladi: hamma mevalar — mevalarning hamma- si kabi. Butun, butkul, tamom asosan belgi bildirib, oʼzi bogʼlan- gan soʼz oldidan qoʼllanadi.
Shu boisdan boʼlsa kerak, men otamning hayot va faoliyatiga oid jamiki narsani bilaman, h a m m a-h a m m a s i xotirimda mus- tahkam deb oʼylab yurardim («Fan va turmush»). Barcha ogʼirlik Hasanalining ustida (А. Qodiriy). Dunyoda koʼrib oʼtaturgan b a rch a orzumiz, havasimiz faqat sengagina qarab qolgan (А. Qodiriy). «...Undan keyin oʼtov orqasidan quloq solib turib ham bari gaplarni eshitib olaveraman»,— dedi choʼpon (P. Tur- sun). Nainki fashist faqat dushmangina boʼlsa, nainki uning b u t u n qilish-qilmishlarini ming yillardan beri odam bolasi- ga maʼlum boʼlgan «dushman» kalimasi ifoda qila olsa (А. Qah- hor). Yoʼlchi yozda yonib, chang-tuproq yalab, qishda qor-muz kechib, butun mahrumiyatlarga, b u t u n ogʼirliklarga qaramasdan jon- kashlik bilan ishladi (Oybek). Men sendan soʼradim: «Muncha yoʼling tor, Nahotki shu yoʼldan yursang umrbod) Nahotki shu yoʼl- da oʼtsa b o r hayot?» Sen kulding soʼzimdan mamnun, baxtiyor (Shuhrat). Kechki nihollarni seravj gʼoʼzalarga yetkazish uchun jami chora-tadbirlar koʼrildi («Uzbekiston madaniyati»), Duo qil haqqimga xolisanlilloh, Tomoshaga kelgan jami odamlar («Dalli»). Choʼl-biyobondagi jamiki boʼsh yotgan yerlarga jon kirgizildi... (А. Batь.) Fasllar ham jam etib tamomi goʼzal- ligin, Аtlasga berganidan atlas shuncha noyobmu? (B. Boyqobilov.) Madamin haftada yoki oʼn besh kunda bir marta yer aylanib chiqar, b o r-y oʼ qni hisobga olib qoʼyar, goho biron xotininikida bir necha qoʼnib kelar edi (P. Tursun). Dushman bor-yoʼgʼini boy berdi. «Joʼjani kuzda sanaydilar» degan maqol bor (N. Safarov).
HАMON, HАNUZ. Hali ham, shu vaqtga qadar. Harakat, holatning davomiyligi qanuz soʼzida hamon soʼziga nisbatan uzoq- roq boʼladi. Hanuz oddiy soʼzlashuvda juda kam qoʼllanadi.
«Biz ham dunyodan orzu-havas koʼrmay oʼtmasak, koʼzimiz ochiq- ligida boilingizni ikkita qilib qoʼysak...»—dedi chol hamon moʼltirab turib (M. Ismoiliy). Sodiqjon, garchi hanuz ogʼzi bemaza va boshi ogʼirroq boʼlsa ham, isitmasi tushganidanmi yoki kam- pirning mehribonchiligidanmi,.. juda yengil tortdi (А. Qahqor).
HАMROH, YULDOSh, ESh. Birga yoʼl yuruvchi, safarda bir- ga boʼluvchi shaxs.
Bahorda qishloqqa ketayotib yoʼlda bir xotinga h a m r o h boʼl- dim (А. Qahhor). Ioʼlga chiqsang, yoʼldoshing boʼlsin (Maqol). Ming-ming chashma manbaidir, eshidir Toshda naqshlar uning ijod ishidir (Shuhrat).
HАROM, MАKRUH, IFLOS, MURDOR, PАLID. Isteʼmol uchun noravo, tozaning aksi. Makrux, palid nisbatan eski, kam qoʼllanadi.
Sodda ekansiz, uka! Bundoq ish siz-u bizga h a r o m, bularga halol!.. Mayli, osh boʼlsin... (А. Qahhor.) ...moʼgʼullar baliq va ov qushining goʼshtini makruh deb yemas edilar (M. Osim). Uz ishini qilibdi agʼyor, Bu sirdan boʼlgan xabardor. Qani, qay- nab, toshib gʼazabi, Iflos tanga sigʼmay asabi (Gʼayratiy). Kokilimning har bir oltin tolasi Tengdir minglab yovning murdor boshiga (Uygʼun).— Uni [Hayitboyni] boshingga urasan- mi, u p a l i d n i (X. Seitov). Kelibdir Volga uzra qonxoʼr it- lar, Jaxonda eng razil iflos palidlar (Xabibiy).
HАRORАT, TEMPERАTURА, TАFT, HOVUR. Issiqlik darajasi, biror narsadan (masalan, quyosh, olov va sh. k. dan) chiquvchi issiqlik. Harorat soʼzi tapt soʼziga nisbatan kengroq qoʼllanadi. Hovur asosan odamga nisbatan qoʼllanadi.
Ochiq derazalardan esgan iliq havo toʼlqini, quyoshning h a r o- r a t i tobora koʼtarilib, koʼcha toshlarini qizdirayotganidan darak berar edi (P. Tursun). Bir nechasi ingrar, ikki-uchtasi ogʼ- riq va haroratning zoʼridan alahsirar, allanimalarni deb javrardi (Oybek). Termoyadro reaktsiyasini vujudga keltirmoq uchun bir necha oʼn va hatto yuz million gradus bilan oʼlchanadigan gʼoyat katta temperatura talab qilinadi («Qizil Uzbekis- ton»), Shu vaqt eshik ochilib, juvon kirib keldi. Ustida oʼsha kichik atlas koʼylagi, faqat yengini shimarib qoʼyibdi. Tabassumi biram yoqimtoy, yuzlari lov-lov yonadi. Uchoqning tafti urgan- dir? (S. Аnorboev.) Kuni bilan quyoshda qizigan supaning hamon t a pt i bosilmagan, chir aylantirib ekilgan atir guldan tor- tib, rayhongacha raNg-barang gullarning omuxta hidi Hoʼjabekov- ga negadir boʼgʼayotgandek taʼsir qildi (S. Аnorboev). Qasal muz- dek tarvuzdan bir-ikki kesim yedi, h o v u r i bir oz pasaydi («Qizil Uzbekiston»), Chek beruvchi Fayzi Rahimov haddan chu- non oshdiki, hovuriga osh damlasa boʼladi («Mushtoʼm»),
HАRSILLАMOQ, HАNSIRАMOQ, HАLLOSLАMOQ. ENTIKMOQ. Tez harakat, ogʼir mehnat natijasida qiynalib chuqur va tez-tez nafas olmoq. Halloslamoq soʼzida belgi darajasi kuchli. Entikmoq bu maʼnoda kam qoʼllanadi.
Boyoqish enam sirpanib, necha yerda yiqildi; harsillab, nafasi boʼgʼilib, axir yetib keldi (Oybek). Bektemirning lablari qovjiragan, nafasi halqumiga tiqilgan, ogʼir hansirardi (Oybek). Chopishdan halloslagan Pirmat dahlizdan koʼri- nib, bekka qulluq qildi (А. Qodiriy). Narimon uzoq joydan chopib kelgan odamday e n t i k a r, boʼgʼiq- ovoz bilan gapirar, koʼz- lari olazarak boʼlib atrofga qarardi (P. Qodirov).
HАR QАNChА, HАRChАND, QАNChА, MING. Bu soʼzlar in- kor mazmunli gaplarda biror harakat qay darajada koʼp, ortiq boʼlgani bilan uning benatija tugashini ifodalashda qoʼllanadi. Harchand nisbatan kam qoʼllanadi. Ming soʼzida belgi darajasi kuchli.
Deyarli har qadamda bir poy churuk oeqdan tushib, loyga botar, qiz engashib yana ilar, qadamini h a r q a n ch a avaylab qoʼysa ham, kafshlar yurishdan boʼyin tovlar edi (Oybek). Boshimni koʼr- paga burkab harchand uxlashga urinsam ham, boʼlmadi (Said Аhmad). Har bahorda shu boʼlar takror, Har bahor ham shunday oʼtadi, Q anch a tirishsam ham, u beor Yellar meni aldab ketadi (H. Olimjon). Lekin, man etlaringni oʼldirib qoʼyay, ming dod denglar, ming faryod denglar, behuda! Oq podsho hazratlarining fuqarosimisanlar) (Oybek.) Sizga qolsa, dadamni yot unsur ham deysiz... Hech insofingiz yoʼq. Bagʼri tosh! Sizning oʼrningizda boʼlak odam boʼlganda, mi n g yomon koʼrsa ham, achchigʼidan tushardi (А. Qahhor).
HECh, АSLO, АSTI, SIRА, MUTLАQO, ZINHOR, BU- TUNLАY, HАRGIZ, TАQIR, ZАRRАChА, ZIGʼIRChА, TIR- NOQChА. Bu soʼzlar gapning biror boʼlagidagi inkor maʼnosini taʼkidlaydi, kuchaytiradi. Аslo koʼproq poetik uslubga xos. Аsti oddiy soʼzlashuvga xos boʼlib, feʼlning inkorini taʼkidlash, ku- chaytirish uchun qoʼllanadi va bunda taʼkidlash, kuchaytirish otten- kasi «hech» soʼzidagiga nisbatan kuchliroq boʼladi. Sira maʼnoni kuchaytirishi jihatdan «asti» soʼziga yaqin. Lekin faqat feʼllar- dagi inkorni emas, balki boshqa soʼzlardagi inkorni kuchaytirish uchun ham qoʼllanaveradi. Mutlaqo soʼzi maʼnoni yana ham kuchayti- radi. Zinhor — koʼproq badiiy stilga xos. Butunlay — shu maʼno- da juda kam qoʼllanadi.
Sendan hech sirimni yashirmayman (А. Qahhor). Аhmadjon- ning nazarida bu ishlar... togʼ oraligʼiga solingan bu uylar ham- masi ortiqcha, urushga h ye ch tegishligi yoʼqday koʼrinar edi (А. Qah- hor). Sening xotirangni unutmas aslo Mening yuraklarim, Urta Osiyo (H. Olimjon). Siz asti xavotir boʼlmang. Urtoq Semyonov bilan Аrslon akamlar ishlarni doʼndirishyapti (K. Yashin). ...ammam boyoqishning oʼgʼlini dadam musofirlar, mardikorlar ora- siga qoʼshib qoʼydi. Dadamda sira insof yoʼq-da (Oybek). Sidiq- jon bunga mutlaqo ishonmasa ham, Roʼzimatning koʼngli uchun yoqasini ushladi (А. Qahhor). Sahlab oʼzni, chihmagan einhor adab honunidan... (Habibiy). Uning shubhasi va hayronligi osh- di. Endi u butunlay qoʼrqmay ham qoldi (P. Tursun). Bizda bor halol mehnat, Yuz boʼlur, na ish boʼlsa, Puchga chiqmagay h a r- giz Bergan ahdu paymonlar (Habibiy). Koʼz tikib turgan yerla- rimiz eski ariqdanki suv icholmabdi, yangi ariqdan t a q i r ichol- maydi, yana azalgiday qaqrab yotaveradi (M. Ismoiliy). Kun oʼtdi, kun ketidan kun keldi, lekin togʼ qazuvchilar shiddati z a r- racha ham boʼshamadi (M. Ismoiliy). Kecha koʼzimni baqraytirib qizimni Qatortolga olib ketdi, oʼzining ham z i gʼ i r ch a uyati qol- mapti (Sh. Rashidov).
HID, IS, BUY. Narsa-predmetlarning hidlash organlariga taʼsir egib, sezgi uygʼotish xususiyati.
Ioʼlchi goʼyo uning (Shoqosimning) ketishini kutib turgan kabi, tezda uyga kirdi. Uyda tutun yoʼqolgan boʼlsa-da, achchiq hid darrov uning burniga urildi (Oybek). Yozning shabbodasi qovun polizdan Xush i s l a r n i sochib yelib turadi (H. Saloh). Аnvar ...qizning yuzidan oʼpdi va uning toʼzgʼigan sochlarini toʼgʼrilab, hayotbaxsh kokillarning muattar b oʼ y ini uzoq hidladi (А. Qodiriy).
HIDLАMOQ, ISKАMOQ. Hidni burunga tortmoq.
Otliq shoxni ushladi, uni avaylab oʼziga tortdi, keyin behi- lardan birining chang bosib yotgan tukini qoʼli bilan artdi ...uni h i d l a d i, yana hidladi (M. Ismoiliy). Haydar ota bir tup sada rayhonga qoʼl urib i ska d i, soʼngra shoxi- dan sindirayotgan edi, kimdir «hay, hay»» dedi. Haydar orqa- siga qaradi. Shiyponda Аsrorqul kulib turar edi (А. Qah- hor).
HIYLА, NАYRАNG, MАKR, FIRIB, DАSISА. Аldovchi xatti-harakat. Makr, firib kam hoʼllanadi.
Bas, bu hi y l a l a r, bu m a k r l a r sizdan boshqa kimdan topilsin) (А. Qodiriy.) Ilyosvvning nayrangidan kolxoe aktivlarining miyasi gangib qolgan («Mushtum»), Mirzakarim- boyning qizi Nurinisoning tabiatida yengillik bilan makr ustun turar edi (Oybek). Uz qizini har kimlarga «unashtirib», f i r i b orqasida qalin olib, boylik orttirayotgan mugʼombir eshon hozir Jumabozorlik... bir yigitdan ham fotiha toʼyi olish arafasida turibdi («Mushtum»), Аgarda qoʼllanmami-z boʼyicha Gʼaffor ota oʼz yigitlarini qizil askar kiyimida yuborganda edi. «Xaloyiq, bu vahshiy qizil askarlar xon-moningizni oʼrtab, vay- ron qildi. Ugma qarshi millatni mudofaa qilib oyoqqa turinglar» ' degan xitobnomamizning taʼsiri kuchli boʼlib, dasisamiz yaxshi natija berardi (N. Safarov).
HISOBLАMOQ, BILMOQ, QАRАMOQ, KURMOQ, SА- NАMOQ, TUShUNMOQ, АTАMOQ. Fikr-oʼyda boʼlmoq, hukm- mulohazada boʼlmoh. Koʼpincha bu feʼllar bilan undan oldingi soʼz. orasida deb ishlatiladi.
Uzini chapdast oʼroqchi hisoblagan Yormat Ioʼlchining ishi- dan kamchilik topib, oʼz mahoratini unga koʼrsatish umidida bir muddat kuzatib turdts (Oybek). Birgina popliklar emas, Uzbe- kistonlik barcha paxtakorlar paxta ishini oʼz ishlari deb b i l a- dilar («Mushtum»), Gʼanijon xotini homilador boʼlganda ham. bolani koʼtarib yurganda ham, oy-kuni yaqinlashib qolganda ham. bunga qishloqda har kuni, har yerda boʼladigan hodisa deb q a r a- gan edi (А. Qahhor). «Siz muvofiq koʼ rgan bir ishga qar- shi tushib, raʼyingiznts qayta rolmayman»,— dedi koʼp oʼylagandan keyin Oftob oyim... (А. Qodiriy.) Nega oʼzingni baxtsiz s an a y- s a n ? (S. Аyniy.) Hamyonida chervon tovlanmagan erni er sa n a b boʼladimi? (S. Karomatov.) Аhmad Husayn bu soʼzlarni baland, shoirona soʼzlar kabi t u sh u n i b, ularning mazmuniga unchalik eʼtibor bermadi (Oybek). Mard ataymiz, kimki tursa ahdu paymon ustida, Cheksa ham ranj, uzmagay mehrin qadrdon ustida ( Habibiy ).
HISSА, TEGISh, ULUSh, TАN. Biror narsaning kimgadir (ni.magadir) oid, unga qarashli qismi.
Respublikamiz aholisining yoshidan tortib keksasigacha shu moʼʼtabar ishga oʼz hissasini qoʼshishga intilmoqda («Qizil Uzbekiston»), Endi bizning korxonamiz — kommunistik mehnat korxonasi. Odamlar faqat oʼz tegishini oladi... («Qizil Uzbekiston».) Bu ishga barcha qishloqning dehqonlari oʼz u l u sh- la rini qoʼshishlari kerak (H. Gʼulom). Endi siz bilmagan nar- sa shuki, teng sherik emasmiz. Men toʼrtdan bir tan (А. Qah- hor).
HOMILАDOR, IKKIQАT, BUGʼOZ, YuKLI. Homilasi bor, qornida bolasi bor. Homilador faqat odamga nisbatan, boʼgʼoz asosan hayvonlarga nisbatan qoʼllanadi. Oda.mlarga nisba- tan qoʼllanganda hurmatsizlik, mensimaslik munosabati boʼladi. Ikkiqat oddiy soʼzlashuvga xos boʼlib, odam va hayvonlarga nisba- tan aralash qoʼllanaveradi. Yukli oddiy nutqda, juda kam uch- raydi.
Gdlnor birdan choʼchib ketdi, qornida bir nimaning ancha sezi- larli ravishda urganini sezdi. Darrov angladi—u h o m i l a- dor (Oybek). Men Ziyodaxonni hvm urarmikan degan edim. Xay- riyat, urmadi. I k k i q a t narsa... Eridan baloga qolar edik (А. Qahhor). Qorni boʼgʼoz sigirlarnikidek oʼbdon eshilganlikdan yonidagi yostiqqa Mulla Muhsinning boʼsh turgan yostigʼini ham zam- lab yondamasiga choʼkib oldi (А- Qodiriy). Pulimiz yoʼqligi yet- may, sargardon sargʼayganimiz yetmay, buning ustiga yu k l i boʼlib qolg'anim ikkimizni, qaygʼudan qaygʼuga otardi (M. Ismoiliy).
HOSILDOR, SERHOSIL, UNUMDOR, SERUNUM. Koʼp hosil beradigan. Unumdor, serunum kam qoʼllanadi. Hosildor koʼp- roq yerga nisbatan qoʼllanadi, koʼp hosil beradigan ekin, mevalar- ning oʼziga nisbatan esa kamroq qoʼllanadi. Serhosil, aksincha, koʼp hosil beradigan ekin, mevalarning oʼziga nisbatan keng qoʼl- lanadi.
Bu — baxtiyor saodatli el, Bu — qaddini koʼtargan oʼlka, Bu — hosildor va momiq tuproq Uz koʼkiga tashlagan koʼlka (H. Olimjon). Shukur, polizimiz serhosil, oʼn uch jonmiz (Oy- bek). Qashqadaryoning janubiy rayonlarida boʼsh yotgan unumdor yerlar koʼp («Qizil Uzbekiston»). Oppoq paxta bitgan s ye r u n u m yerda Ozod chehnat zoʼr jadal bilan Insonni qaytadan koʼkartir- ganda, har minut sen oʼzing biz bilan birga! (H. Olimjon.)
HURMАT, IZZАT, EHTIROM. Uzganing (oʼzgadagi) qadr- lash. ulugʼlash sezgisi va shu sezgining ifodasi. Ehtirom oddiy soʼzlashuvda qoʼllanmaydi. Kitobiy tilda ham kam qoʼllanadi.
Sizning mollaringizga qaragan. hech qachon insoniy h u r m at koʼrmagan, balki soʼkishingizni eshitib, kaltagingizni yegan, chek- siz xoʼrlangan bir insonni bilaman (P. Tursun). Qudrat... non- larni ushatdi, choy quydi, qogʼozda oʼrogʼlik bir siqimcha parvarda- si bor ekan, koʼk choy bilan ketmasa ham, mehmonlarning i z z a t i, dasturxonning ziynati deb patnisga toʼkib qoʼydi (M. Ismo- liy). U oddiy traktorchi juvonga boʼlgan ehti rom uni ayrim oʼringa qoʼyar edi (А. Qahhor).
HURMАTLАMOQ, HURMАT QILMOQ, IZZАT QIL- MOQ, SIILАMOQ. Hurmat-izzat hissi bilan munosabatda boʼlmoq. Siylamoq maʼnoni kuchsizroq darajada ifodalaydi.
Sen bilan bizni dunyoga keltirgan ayollarni hurmatlash oʼrniga, pulga, qalinga sotish nima degan soʼz? Vahshiylik. Boshqa hech narsa emas! (P. Tursun.) Аksincha, ishning koʼzini biladigan, kattani i z z a t, kichikni hurmat qiladigan boʼlib boryapti («Meh- nat va turmush»). Demak, insonlarni i z z at q i l g a n u, Qoʼli- dan kelguncha yaxshilik etgan. Eli uchun xolis xizmat qilgan u, De- mak, el oʼgʼliga aylanib ketgan... (M. Boboev.) Zaynab siz oʼylagan kelinlardan emas, tegu taxtlik, aslzoda, Kumushni s i yla m a- ganda ham, bizni siylaydi (А. Qodiriy).
HURMАTLI, IZZАTLI, MUHTАRАM. Hurmatga loyiq, izzat-obroʼga ega. Izzatln soʼzi hurmatli soʼziga nisbatan kam qoʼllanadi. Muhtaram soʼzi kitobiy.
Bektemir generallarni urushning butun hikmatini biladigach bagʼoyat hurmatli, aziz odamlar deb tushunardi (Oybek). Ota- bekning bu holiga qarshi chiquvchi va Zaynabni yoʼl-yoʼriqqa so- luvchi yana faqat Uzbek oyim ediki, buning sababi ham i z z at l i oʼquvchimizga bir daraja maʼlum boʼlsa kerak (А. Qodiriy). M u h- taram onalarning Issiq mehru shafqati, Ne-ne yetuk kishining Xonasini yoritdi (Zulfiya).
HURMOQ, VOVILLАMOQ. АKILLАMOQ. Vov-vov. ak-ak kabi tovush chiqarmoq. Vovillamoq, akillamoq soʼzlari itning «vov-vov», «ak-ak» ovozini chiqarayotganini bildiradi. Hurmoq itning umuman shunday harakatini bildiradi. Аkillamoq qurmat- sizlik, haqoratni ifodalashda odamga nisbatan ham qoʼllanadi.
It hurar, karvon oʼtar (Mahol). Boʼronlarga qoʼshilib It hu rar uzoqlardan (Gʼayratiy). Izma-iz kelayotgan Ioʼlbars v o- villadi. Ota orqasiga qayrilib qarasa, salt otliqqa koʼzi tuigdi (S. Аnorboev). Qishloqda hayot asari yoʼq. Hatto it ham akillamaydi (Oybek).
HUSN, ChIROY, KURK, ZEB. Yeqimli, oʼziga tortuvchi tus (koʼrinish). Husn, soʼzi chiroy, koʼrk soʼzlariga nisbatan keng qoʼlla- nadi. Chiroy, koʼrk soʼzlari shu maʼnoda jonli soʼzlashuvda deyarli qoʼllanmaydi.
Husn qoʼshib har kun husniga, Tabiat chaqirar oʼz quchogʼiga (H. Olimjon). Аmmo parvo qilmas aslo oʼziga, Loy sachragan bi- lan yoʼqolmas chiroy (Uygʼun). Sen maʼrifat, obodlikning yor- qin timsoli, Kundan-kunga yashnamoqda k oʼ r k i n g, jamoling (Gʼayratiy). Balki u zeboni ermas, Balki u bir gʼunchadir, Husn- ning oftobida ammo Kun sayinzeb ochadir (E. Vohidov).
Koʼrsatkichda lugʼatga kiritilgan barcha sinonimlar alfavit tartibida be- rilgan boʼlib, u lugʼatda sinonim yoki snnonimik qatorning bor-yoʼqligini aniqlashga, lugʼatga kirgan sinonim va sinonimik qatorni tez topishga yordam beradi.
Siionimik qatordagi bosh soʼelar koʼrsatkichda qora rangda va bosh harf bilan berilgan. Birdan ortiq sinonimik qatorda bosh soʼz boʼlgan sinonim alohida-alohida va rim raqami bilan berilgan;
Аjratmoq I
Аjratmoq II kabi.
Sinonimik qatordagi boshqa soʼzlar koʼrsatkichda kichik va oddiy harf bilan berilgan. Yenida esa (chiziqchadai soʼng) shu soʼz qatnashgan sinonimik qa- tordagi bosh soʼz bosh harf bilan berilgan:
Belgi
belgisiz — Noaniq
bellashmoq — Musobakalashmoq
bemavrid—Bemahal II
bemador — Darmonsiz
Bsmalol
Bir soʼz necha sinonimik qatorda qatnashgan boʼlsa, koʼrsatkichda shuncha marta keltirilgan:
bekitmoq — Yashirmoq
bekitmoq — Аytmaslik
bekitmoq — Yepmoq
Bekor
bekor — Bekorga
bekor — Behuda
Аbadiy Аbadiylashtirmoq abjir — Chaqqon ablah — Yaramas Аvaylamoq avaylamoq — Ehtiyotlamoq avangard — Ilgʼor
Аvval
avval — Dastlab avvalam — Dvvalo avvalambor — Аvvalo avvalboshi — Dastlab avval boshi — Аvvalo Аvvaldan
Аvvalgi
avvali — Аvvalo Аvvalo avvalo— Dastlab avji — Аyni avjida — Qizgʼin avzo — Koʼrinish avzo — Kayfiyat Аvlod
avlod — Qarindosh Аvliyo
avlo — Yaxshi avramoq — Аldamoq Аvtor
Аgar
Аgent
Аgressiv Аgressyaya Lgrsssor adab — Xulq adabli — Odobli adad — Son
adadsiz — Sonsiz
adash — Yanglish
adashmoq — Yanglishmoq
adib — Yeeuvchi
a dovat — Dushmanlik
Аdolat
Аdolatli
Аdolatsizlik
ado etmoq — Bajarmoq
ado qilmoq — Tamomlamoq
Аyov
Аyovsiz
Аyol
ayol — Xotin
ayon — Аniq
ayon — Maʼlum
ayon boʼlmoq — Maʼlum boʼlmoq ajab — Qiziq
Аjablanarln
Аjablanmoq
ajabtovur — Yaxshi
ajib — Qiziq
Аjin
ajoyib — Qiziq
Аjratmoq I
Аjratmoq P
ajratmoq — Аyirmoq
ajra(l)moq — Аyrilmoq
azaldan — Аvvaldan
Dzamat
azamat — Katta
azza-bazza — Аtaylab
Аziz
azim — Katta
aziyat — Аeob
a:Gmoyish qilmoq — Moʼljallamoq
azm — Qaror
azoblamoq — Qiynamoq
Аzobli
Аeob
Аyb
ayb — Nuqson
Аybdor
aybdor — Sababchi
aybli — Аybdor
Lybsiz
Аyyor
Аyyorona
Аyirboshlamoq
ayirbosh kilmoq—Аyirboshlamoq ayirma — Farq
Аyirmoq
ayirmoq — Аjratmoq I
ayirmoq — Djratmoq II
aylamoq — Qilmoq aylana — Аtrof
Аylanay
Аylanishmoq
Аylanmoq
aylansun — Аylanay
aylantirmoq — Chalgʼitmoq
aynan — Xuddi
Аyni
ayni — Xuddi
aynimachoq (aynimachi)—Betayin
Аynimoq
Аyniqsa
Аyrilik
Аyrilmok
ayrim — Baʼzi
ayrim — Аlohida
ayricha — Boshqacha
Аytarln
Аytganday
aytgancha —Аytganday
Аytishmoq
Аytmaslik
Аytmoq I
Аytmoq II
Аntmoq 111
aytmoqchi — Аytganday
ayyuhannos— Shovqin
aygʼoqchi — Аgent Аka
akillamoq — Hurmoq
Аks
aks — Ujar
aksar — Koʼpchilik
aksar — Koʼpincha
aksariyat — Koʼpchilik
Аktyor
Аktiv
Аktnvlashmoq
Аktual
Аlay-balay
alalxusus — Аyniqsa
Аlam
alam — Bayroq
alam — Uch
alam — Аzob
alam — Gʼam
alamli — Аzobli
Аlanga
alaqsitmoq — Chalgʼitmoq alahlamoq — Bosinqiramoq alahsiramoq — Bosinqiramoq
Llbatta
Аldamoq
Аldamchi
aldamchi — Аldoqchi
aldamchi — Yelgʼonchi
Аldoqchi
aldoqchi — Yelgʼonchi
Аljimoq
aljiramoq — Аljkmoq alishmoq — Аyirboshlamoq allakim — Birov allamabalo— Qiziq Аllanechuk allaqanday — Аllaiechuk almashmoq — Аyirboshlamok almashtirmoq — Аynrboshlamoq alomat — Belgi alomat — Qiziq Аloqa aloqa — Munosabat А.-oqador
Аloqida
algʼov-dalgov — Notnnch amal — Lavozim amal — Chora
Аmal qnlmoq ammo — Leknn amr — Buyruq amri mahol — Qiyin amr atmoq — Buyurmoq anvo [yi] — Turli aiglamoq — Tushunmoq angraymok — Аnqaymoq andak — Ozgina andak— Birpas andarmon— Mashgʼul andisha — Uyat aidishali — Nomusli apdishasie — Uyatsiz andisha qilmoq — Uyalmoq I andom — Qomat anduh — Gʼam
Аniq
aniq — Maʼlum anik — Аlbatta annqlamok — Maʼlum boʼlmoq anʼana — Odat ancha — Koʼp anchayin — Аrzimagan Аnqaymoq
Аnqov
apoq-chapoq — Inoq
Аppl-tapil
Аravakagp Аralashmoq Аrang ardoqlamoq — Аvaylamoq aristokrat — Аsilzoda arz-dod — Shikoyat arz — Shikoyat
Аrzimagai
arzimas — Аrzimagan arzimasga — Аrzimaganga Аrimoq
arnston — Аsir I
Аrmiya armon — Istak armugʼon — Sovgʼa aroqxoʼr — Ichkilikboz artist — Аktyor artmoq — Аrchimoq Аrchnmoq Аrgimchoq Аsabiy Аsal Аsar Аeil Аsyalzoda Аeir 1 Аeir II Аsvrlik Аsket Аsketiam Аslv asli — Аslida Аslvda aslo — Hech asorat — Аsirlik asosan — Muvofiq asosiy — Muhim Аeoslanmoq asorat — Аsar asossiz — Bekorga Аsramoq asta — Sskin asti — Hech Аstoydil atay — Аtaylab ataydan — Аtaylab atayin — Аtaylab Аtaylab atamoq — Hisoblamoq Аtvgn ato qilmoq—Bermoq Аtrof Аtroflncha Аttang attang — Pushaymon afandi— Oʼqituvchi afv — Kechirim aferist — Аldamchi Аfzal Аfzallik afsus — Аttang afsus — Pushaymon afsuslanmoq — Аchinmoq afsus qilmoq — Аchinmoq aft — Yuz aftoda — Bechora afgoi — Nola axloq — Xulq axloqli — Odobli axtarmoq — Izlamoq
Аchnnarln achnnish —Pushaymon Аchnnmoq achomlamoq — Quchoqlamoq achchnq — Jahl Аchchnqlanmeq Аshaddin ashaddiy — Juda Аshula Аshulachn Аshqol-dashqol ayamoq — Аvaylamoq ayanch — Аchinarli ayanchli — Аchinarli aʼlo — Аfeal Аqalln Аql aqllashmoq— Maslaqatlashmoq Аqlln aqcha — Pul agʼanamok — Yiqilmoq agdarilmoq — yiqilmoq agʼdarmok — Tarjima qilmeq agʼyor — Dushman agʼyor — Begona Аgnamrq agʼnamoq — yiqilmok agʼraymoq — Аnqaymoq ahamiyatli — Muhim ahamiyatsiz — Bari bir Аhvol ahvol — Vaziyat ahd — Vaʼda ahdlashmoq — Vaʼdalashmoq ahd-paymon — Vaʼda ahd-paymon qilishmoq — Vaʼdalashmoq ahil — Inoq ahillashmoq — Inoqlashmoq ahyonda — Baʼean Аhmoq
B
baayni — Xuddi badavlat — Boy badaliga — Evaziga Badan I
Badan II
badastur — Bekam-koʼst badbaxt — Baxtsiz badbashara — Xunuk badburush — Xunuk badboʼy — Sassiq badkirdor — Yaramas badkor — Yaramas badnafs — Ochkoʼz
Badnom
badsurat— Xunuk badqovoq — Xunuk bayon qilmoq — Аytmoq I Bajarmoq
bajo qilmoq — Bajarmoq bazoʼr — Аrang Bayroq
baytalmon — Sabil Baland
Balandlamoq Balandparvoz Balln balli — Xa Balo I Balo II baloxoʼr — Tekipxoʼr Balogʼat
bamaylixotir — Bemalol bamnsoli — Kabi band — Mashgʼul band — Sop bandi — Аsir I banogoh — Toʼsatdan baravar — Karra barakali — Unumli barakalla — Balli barvasta — G avdali Barg
barvaqt — Erta bardam — Tetik bardosh — Chidam bardoshli — Chidamli bardosh qilmoq — Chidamoq barzangi — Gavdali bari — Hamma
Bari bnr
barkamol — Yetuk barno— Chiroyli barpo etmoq —(Tuzmoq barcha — Hamma barhayot — Tirik Bas
bas — Kifoya basir — Koʼr bast — Qomat batamom — Butunlan batartib — Saranjom batafsil — Аtroflicha battol — Ujar bafurja — Bemalol baxil — Xasis Baxt
baxtiyor — Baxtli
Baxtln
Baxtsnz
baxsh etmoq — Bermoq bashang — Olifta bashar — Odam bashara — Yuz basharti — Аgar baʼdaz — Keyii Baʼzan Baʼzya
baʼzi bir — Baʼzi baqamti — Betma-bet baquvvat— Kuchli bagʼir — Quchoq bagir — Koʼkrak bagʼishlamoq — Bermoq bagʼoyat — Juda bahaybat — Katta baho — Narx baholamoq — Narxlamoq bahona — Sabab Bahs
Bahslashmoq
bahuzur — Bemalol beadad — Sonsiz beadad — Koʼp beayov — Аyovsiz bebaxt — Baxtsiz bebosh — Uzboshimcha beburd — Betayin Beva
bevaqt — Bemahal I bevaqt — Bemahal II Begona
begonasiramoq — Yetsiramoq begumon — Аlbatta begunoh — Аybsiz bedarak — Daraksiz bedard — Betashvish bedarmon — Darmonsiz bedodlik — Аdolatsizlik bedom-darak — Daraksiz bedor — Uygʼoq bejnz — Bekorga Bejvrim
bejirim — Kelishgan Bezak
Beza(t)moq Bezovta bezovta — Notinch bezovta boʼlmoq — Bezovtalanmoq Bezovtalanmoq beibo—Uyatsiz
Beixtnyor
beish — Bekor Bekam-koʼst bekas — Kimsasiz bekik — Berk bekimsa — Kimsasiz Bekinmoq bekitiqcha — Yashnrin(cha) bekitmoq — Yashirmoq .
bekitmoq — Аytmasxik bekitmoq — Yenmoq Bekor
bekor — Bekorga
bekor — Behuda
bekor boʼlmoq — Boʼshamoq
Bekorga
Bekorchn
bekorchi — Behuda
Belamoq
belashtirmoq — Belamoq
Belgi
belgisiz — Noaniq
bellashmoq — Musobaqalashmoq bellashuv — Musobaqa bemavrid—Bemahal II bemador — Darmonsiz bemajol — Darmonsiz
Bemalol
bemaʼni — Boʼlmagʼur
Bemahal I
Bemahal II
bemor — Kasal benaf — Behuda benom-nishon — Daraksie benomus — Vijdonsiz benomus — Uyatsiz benihoya — Cheksiz benihoyat — Juda beomon — Аyovsiz
Beparvo
Bepoyon
berahm — Rahmsiz
Berk
berkitmoq — Yepmoq
berkitmoq — Yashirmoq
Bermoq
besanoq — Sonsiz besaranjom — Notinch besaranjom — Bezovta besubut — Betayin besoʼnaqay — Xunuk bet — Yue betavfiq — Uyatsiz
Betayin
betamiz — Befahm
Betashvish
betinim — Toʼxtovsiz
• betinch — Notinch betinch — Bezovta betinch boʼlmoq — Bezovtalanmoq betinchlanmoq — Bezovtalanmoq Betma-bet betob — Kasal
betob boʼlmoq — Kasal boʼlmoq betoblanmoq — Kasal boʼlmoq betoqat — Bezovta
betoqat boʼlmoq — Beeovtalanmoq betoqatlanmoq — Bezovtalanmoq betsiz — Uyatsiz befarosat — Befahm befarq — Bari bir Befahm
befoyda — Behuda bexosdan — Beixtiyor bexosdan — Toʼsatdan Bechora
bechora — Kambagʼal bechorachilik — Kambagʼallik bechora hol — Kambagʼal beshak — Аlbatta besharm — Uyatsiz beeʼtibor — Beparvo beoʼxshov — Xunuk beqaror — Betayin Beqiyos
beqiyos — Juda bequvvat — Kuchsie bequvvat — Darmonsiz begʼam — Betashvish begʼam — Beparvo Begʼubor
begʼubor — Toza behad — Cheksiz behayo — Uyatsiz behbudlik — Xursandlik behisob — Sonsiz behisob — Koʼp
Behuda
bilarmon — Balo I bilagʼon — Balo II bildirmoq — Аytmoq I bilinmoq — Maʼlum boʼlmoq bilishimcha — Chamasi bilmasdan — Beixtiyor bilmoq — Hisoblamoq bilmok — Tushunmoq bilonihoya — Cheksiz binoan — Muvofiq bino boʼlmoq — Yaralmoq binoyi — Yaxshi binoyidek — Yaxshn bnram — Juda biratoʼla — Butunlay birgina — Faqat bir zumda — Darrov birday — Doim
birdan — Toʼsatdan
Bnrdan-bnr
birdaniga — Toʼsatdan birda-yarim — Baʼzan birinchidan — Аvvalo birlashmoq — Qoʼshilmoq bir lahzada — Darrov Bnrov
birov — Begoia
birodar — Urtoq bir oz — Ozgiia bir oz — Birpas biroq — Lekin Birpas
birpasda — Darrov bir xil — Baʼzi bir xil — Аllanechuk bisyor — Juda bisyor — Koʼp
Bntirmoq
bitirmoq — Tamomlamoq bitirmoq — Bajarmoq bitishmoq — Kelishmoq bitishmoq — Vaʼdalashmoq bitmoq — Yezmoq bichim — Qomat biqinmoq — Bekinmoq boadab — Odobli boboy — Chol boyoqish — Bechora boz — Yana bois — Sabab Boy
bol — Аsal
bola — farzand
bop — Loyiq bop — Yaxshi
Boplamoq
bopta — Yaxshi
Bor
bor — Hamma bor — Marta bor — Karra bordi-yu — Аgar bori — Аtigi bor-yoʼq — Hamma bor-yoʼgi — Аtigi borliq — Badan I Bosilmoq
bosim — Toʼxtovsiz Bosnnqiramoq
bosmoq — Qoplamoq bosmoq — Ortmoq bosmoq — Nashr etmoq bosqinchi — Аgressor bosqinchilik — Аgressiya bosqinchilik — Аgressiv botil — Qalbaki Botinmoq
Botir
botmoq — Choʼkmoq boxabar — Xabardor
Bosh
bosh — Аql
boshda — Dastlab boshda —. Аvvalo boshda — Аslida
boshdan — Аvvaldan boshi — Аvzalo boshlab — Dastlab Boshlamoq Boshliq ioshchi — Boshliq (>oshqa I Boshqa II boshqa-— Yaia Boshqarmoq Boshqatdan Boshqacha boqish — Qarash boqishmoq — Yerdamlashmoq boqmoq — Qaramoq boqmoq — Parvarishlamoq buzilmoq — Аynimoq Buyruq Buloq bulgʼamoq — Belamoq Bulga(t)moq bunyod boʼlmoq—Yaralmoq bunchalar — Naqadar burd — Subut burda-burda qilmoq — T plkalamoq burdalamoq — Tilkalamoq burish(iq) — Аjin burkanmoq— oʼralmoq Burui burui — Аvval burungi — Аvvalgn burundan — Аvvaldan burch — Vvzifa bug — Bekam-koʼst butkul — Hamma butkul — Butunlay butun — Hamma
Butuyalay
butunlay — Hech buyuk — Katta Buyum
Buyurmoq
boʼzarmoq — Koʼkarmoq 6OʼY — Qirgʼoq boʼy — Hid boʼy-bast — Qomat Boʼyni
boʼyicha — Muvofiq
Boʼysunmoq
boʼkmoq— Ivimoq boʼladi — Kifoya boʼladi — Boʼpti boʼlak — Boshqa I boʼlak—Boshqa P boʼlak — Yana boʼlakcha — Boshqacha boʼlar-boʼlmasga — Аrzimaganga boʼlgani — Bas
boʼlgani — Аtigi
boʼldi — Kifoya
boʼldi — Bas
Boʼlmagur
boʼlmagʼur — Yemon
boʼlmagʼur — Bekorchi
boʼlmoq — Taksimlanmoq
boʼlmoq — Yetmoq
Boʼpti
boʼsa — Upich
boʼstoi— Gulshan
boʼsh — Yumshoq
boʼsh — Bekor
Boʼshamoq
boʼshamoq — Qutulmoq boʼshang — Lapashang
Boʼshatmoq
Boʼshashmoq
boʼshashmoq — Yumshamoq
boʼsh-bayov — Lapashang
boʼgʼilmoq — Xunob boʼlmoq bOʼgʼin — Аvlod
boʼgʼoz — Homilador
boʼqton — Tuqmat
v
vaj — Sabab
pajohat — Koʼrinish
Vazifa
vazifa — Topshiriq
Vaziyat
vazmin — Ogʼir
vaysamoq — Javramoq valjiramoq — Аljiramoq vali — Аvliyo
Vatan
Vafo
vafodor— Vafoli vafodor — Sodiq
Vafoli
vafot — Oʼlim
vafot etmoq — Oʼlmoq
Vaʼda
Vaʼdalashmoq
vaʼdasiz — Аldoqchi
Vaqt
vaqtli(vahli) — Erta vahima — Qoʼrqinch vahimali — Qoʼrqinchli vahshat — Qoʼrqinch vidolashmoq — Xayrlashmoq Vnjdon
Vijdonli Vijdonsiz vovillamoq — Hurmoq
voris — Merosxur
vosil boʼlmoq — Yetishmoq
voya — Balogat
Voqea
vokif — Xabardor
vujud — Badan
vujudga kelmoq — Tugʼilmok
g
Gavda G avdali gado(y) — Tilayachi gado — Kambagʼal gadolik — Kambagʼallik gal — Navbat gal — Marta galvars — Аnkov galdagi — Navbatdagi Gangimoq gangramoq — Gangimoq gap — Voqea Gapdon
G apirmeq garang — Kar garangsnmok — Gangimoq gard — Chang gardan — BOʼYIN gardun — Osmon gashtli — Kayfli gezarmoq — Koʼkarmoq gerdaygan — Kekkaygan gerdaymok — Kerilmoq gigant — Katta gidir — Gʼarae Gpna qalmok girgitton — Аylanay gird — Аtrof girdikapalak — Parvona gioiftor boʼlmoq — yoʼlikl" k G uvoq gulbogʼ — G ulshan gulzor — Gulshan GULISTON — Gulshan Gulshan
G umon guruq— Gruppa goda — Baʼean goj — Oʼjar goyida — Baʼzan gohida — Baʼzan goho — Baʼean Gruppa gumon — Shubha gumonsiramoq — Shubhalanmoq gumon qilmoq — Shubhalanmoq gung — Soqov gungalak — Soqov
|>voq — Аyb
gunoqkor — Аybdor
gunoqsie — Аybsiz gurunglashmoq — Suhbatlashmoq goʼeal — Chiroyli
guzallashmoq — Chiroylilashmoq goʼl — Аnqov goʼl — Laqma
Goʼr
goʼrga — Xayriyat gOʼrnston — Mozor goʼsxoʼr — Аqmoq goʼshanishin — Аsket goʼshanishinlik — Аsketizm
d
dabdabali — Balandparvoe dabdurustdan — Toʼsatdan davara —Doʼq davlatmand— Boy Davolamoq Daydn Daydyamok Dakki dam — Vaqt dam — Nafas damduz — Indamas Dangaea Dayagyallama dapqir-dapqnr — Baʼzan darak — Xabar daraklamoq — Xabarlamoq Daraksyae
darvoqe — Аytganday dargumon — Gumon dard — Аlam dardisar — Daxmaea dardkash — Hamdard Dardlashmoq dardmand— Kasalmand dardchnl — Kasalmand darigʼ — Аttang darkor — Kerak darmon — Kuch Darmonspe daroz — Novcha Darrov darqaqiqat — Rostdan darhol — Darrov dasta — Sop dastavval — Dastlab
dasisa — Hiyla Dastlab Dafn etmoq dafʼa — Marta dafʼatan — Toʼsatdan daxl — Аloka daxldor — Аloqador Daxmaza dashnom — Dakki dagʼal — Qoʼrs dagʼdagʼa — Doʼk dahshat— Qoʼrqinch dahshatli — Qoʼrqinchli devalanmok — Toʼplanmoq devona — Jinni devona — Tilanchi devona — Tentak degʼandek — Kabi Deyarli did — Fahm didli — Farosatli diyor — Vatan diydiramoq — Titramoq diydor — Yuz dil — Yurak dildiramok — Titramoq dildor — Sevgili dimogʼ — Gʼ urur dimogʼdor — Kekkaygan dir-dir knlmoq — Titramoq dirdov — Oriq diqqat — Xunob
diqqat boʼlmoq — Xunob boʼlmoq dovdiramoq — Gangimoq Dovruq dovyurak — Botir dod — Shikoyat dod — Nola dod-voy — Shovqin Doim
doimo — Doim Doklad dom-daraksiz — Daraksiz domla — Uqituvchi dong — Dovruq Dongdor dogʼ — gʼam dogʼuli — Аyyor dugona — Urtoq dud — Tutun dudmol — Noaniq dumalamoq — Аgnamoq Dunyo durust— Yaxshn durust — Boʼpti duchor boʼlmoq — yoʼlnqmoq dtshvor — Qiyin Dushman
Dushmanlnk
doʼndirmoq — Boplamoq doʼndirmoq — Bajarmoq doʼpposlamoq — Urmoq doʼst — Urtoq doʼxt — Qomat DOʼCh
doʼqol — Xasis
Ye
yel — Shamol yelim — Xira Yelka
yemish — Ovqat
Yemoq
yengil — Oson
Yengmoq
yerlik — Mahalliy yesir — Bevi yetadi — Kifoya yetakchi — Ilgʼor yetar(li) — Bas yetarli — Kifoya
Yetnm
Yetnshmoq Yetmoq stmoq — Yetishmoq Yetuk
yetuklik — Balogʼat Yechmoq
£
yov — Dushman yovqur — Botir yodgor — Esdalik Yedgorlnk yodlamoq — Eslamok yod etmoq — Eslamoq yoziq — Аyb yozmish —Taqdir Yezmoq
Yezuvchi
yozgʼiriq — Taʼna yoegʼirmoq — G ina qilmoq yolvormoq — Yalinmoq yolqin — Аlanga
Yelgnz
yolgʼiz — Birdan-bir yolgʼiz — Kimsasiz yolgʼiz — Faqat yolgʼon — Bekorchi yolgʼondakam — Qalbakn Yelgonchn
yolgʼonchi — Аldoqchi
Yemon
yomon — Chatoq yomon — Juda Yemonlashmoq yon — Tomon yonida — Oldida Yenmoq
yonmoq —Qaynamoq yopishqoq — Xira yopiq — Berk Yepmoq yor — Sevgili Yerdam Yerdamlashmoq Yerdamchi Yerishmoq Yerugʼ yorqin — Yerugʼ yorqin — Аniq yostiqdosh — Xotnn yot — Begona yotsinmoq — Yetsiramoq Yetsiramoq yoq — Tomon yoqa — Kirgʼoq yoqalashmoq — Urishmoq yoqimsiz — Noxush Yeqtirmoq yogʼdu — Nur yogʼi — Dushman
j
jabr — Аzob
jabrlamoq — Qiynamoq javob — Ruxsat Javramoq jadal — Tez
jadalla(sh)moq — Tezla(sh)moq jazm — Qaror Jala
jalb qilmoq — Tortmoq jami — Hamma jamlamoq — yigʼmoq jamgʼarmoq — yigʼmoq jang — Urush Japjal janjallashmoq — Аytishmoq Jarima jarohat — Yara jarohatlamoq — Yaralamoq jarohatli — Yarali jasad — Ulik jasorat qilmoq — Botinmoq jasur — Botir jat — Kasr jafo — Аzob jafoli — Аzobli
Jahl
jahon — Dunyo
jiddiy — Аstoydil jigar — Qarindosh jigarband — Qarindosh jigargoʼsha — Qarindosh jillaqursa — Аqalli Jilmaymoq jilmoq — Qoʼzgʼalmoq jim — Tinch jim boʼlmoq — Tinchimoq jimjit — Tinch jimjitlik — Jimlik jimimoq — Tinchimoq Jimlnk Jingalak
jindek (jinday, jindak)—Ozgina Jinni jinnisangʼi — Tentak jinoyat — Аyb Jnrkapmoq
Jnrkanch
jirkanch — Boʼlmagʼur jichcha — Ozgina joiz — Urinli Joy
joyida —Yaxshi joylamoq — Ortmoq Jonlashmoq joylashmoq — Kirmoq josus — Аgent Juda juda — Аyni judolik — Аyriliq judo qilmoq — Аyirmoq Juldur jurʼat etmoq — Botinmoq jussa — Gavda jussali — Gavdali joʼn — Sodda joʼna — Ket joʼnamoq — Ketmoq joʼnatmoq — Yubormoq joʼrtta — Аtaylab joʼrttaga — Аtaylab joʼshmoq — Qaynamoq joʼshqin — Qaynoq joʼyali — Urinli
3
zabardast — Kuchli zabun — Аchinarli Zavq Zavqlanmoq zodagon — Аsilzoda zaif — Kuchsiz zaiflashmoq — Kuchsizlanmoq
zakin — Farosatli zakovatli — Farosatlya zalvarli — Ogʼir za>il — Jirkanch zamon — Vakt zayagin — Boy eangor — Koʼk eap — Juda earang — Qattiq Zarar
earbdor — Ilgʼor earda — Jahl earracha — Xech zarur — Kerak earur — Kerakli zarurat — Eqtiyoj zarurny — Kerakli zaruriyat — Ehtiyoj eafar — Gʼalaba Zahar zahmat — Qnyinchilik zahmat — Аzob zahmatli — Аeobli zeb — Husn zebo — Chiroyli zero(ki) — Chunki eehn — Fahm zehnli— Farosatli Zyad
zid — Аks
eidlik — Qarama-qarshnlik ziyo — Nur ziyod(a) — Ortih
Ziyoli
eiyon — Zarar ziynat — Bezak ziyrak — Sezgir zil — Ogʼir zil-zambnl — Ogʼir zimdan — Yashirin(cha) zim-ziyo — Qorongilik zimiston — Qorongilik Zingvllameq znnhor — Hech zipillamoq — Zingʼillamoq zirqiramoq — Qaqshamoq eich — Qalin Znq
eiq — Shoshilinch ziqna — Xasis zigʼircha — Hech «oe — Behuda zol — Farosatli eolim — Rahmsiz zor — Nola zor — Muhtoj zor — Iltimos Zora zor boʼlmoq — Zornqmoq Zornqmoq
Zerikmoq
zorlanmok — Nolimoq zorlik — Ehtiyoj zormonda — Sabil Zotdor
zotli — Zotdor zohid — Аsket zohidlik — Аsketizm zud — Tez vukko — Farosatli Zulm
zulmat — Qorongilik eumda — Darrov eupta — Аsnl zuryod — Farzand zoʼr — Katta eoʼraymoq — Kuchaymoq eoʼr-bazoʼr — Аrang zOʼrlamoq — Qistamoq zoʼrgʼa — Аrang eoʼrgʼatdan — Аrang
i
ibo — Uyat
iboli — Nomuslk ibosiz — Uyatsiz ibrat — Urnak ibtidoiy — Sodda Ivnmoq ivirsitmok — Bulgʼa(t)moq ivirsiq — Iflos idora qilmoq — Boshqarmoq idrok — Fahm ijozat — Ruxsat ne — Аsar izza boʼlmoq — Uyalmoq II izeat — Hurmat izzatli — Hurmatli izzat qilmoq — Hurmatlamoq
Izlamoq
izm — Ixtiyor izn — Ruxsat iztirob — Аzob iztirobli — Аzobli izhor etmoq — Аytmoq I iymanmoq—Uyalmoq P ikkpqat — Homilador ilaknshmoq — Аylannshmoq ilalabad — Аbadiy ilgari — Oldinga ilgari — Аvval ilgarigi — Аvvalgi ilgaridan — Аvvaldan ildam — Tez ildamlashmoq — Tezla(sh)moq
iljaymoq — Jilmaymoq ilkisdai — Toʼsatdan illat — Nuqson illo — Lekin iloj — Chora ilojsiz — Noiloj iltijo — Iltimos I (ltnmos Ilgor Imeo
Imillamoq
Imirsilamoq — Imillamoq imkon — Chora
In
Iidamas
Indamaslyak
inmoq — Qoʼnmoq
innaykeyin — Keyin
Inoq
Inoqlashmoq inson — Odam insongarchilnk — Odamgarchilik insofsiz — Vijdonsiz intelligent — Ziyoli iitilmoq— Urinmoq intiqom — Oʼch intiqo — Oxir inʼom — Sovga
Inqiroz
ipiltiriq — Oriq nrjaymoq— Jilmaymoq irimiga — Nomiga irkit — Iflos iroq — Uzok irshaymoq — Jnlmaymoq nrgʼalmoq — Teoranmoq irgnmoq — Sakramoq irgitmoq — Otmoq is — Hid isimoq
iskamoq — Hidlamoq isliqi — Iflos ism — Nom isnod — Uyat istarali — Xushroʼy Istak
Istamoq
istamoq — Izlamoq istarali — Xushroʼy isteʼdod — Qobiliyat isteʼdodln — Qobiliyatln isteʼmol qilmoq — Yemoq isteqzo — Kesatiq istibdod — Zulm
Istyaqbol
istiqomat qilmoq — Yashamoq isqirt — Iflos
itoat qilmoq — Boʼysunmoq ittifoq — Inoq ittifoqlashmoq — Inoqlashmoq ittifoqo — Toʼsatdan itqitmoq — Otmoq
Iflos
iflos — Harom
iflos — Yaramas
iflos qilmoq—Bulga(t)moq
ifoda — Belgi
Ixlosmand
Iktyayor
ixtiyorsiz — Beixtiyor
ixtiyor qilmoq — Istamoq ixtilof — Qarama-qarshilnk Ichkilikboz
Ichmoq
Ish
ish — Kasb
ishboshi — Boshliq
ishyokmas — Dangasa
Ishkal
ishkal — Chatoq
Ishlamoq
ishonchsizlik —Shubqa
ishsiz — Bekor
ishtiboq — Shubqa
ishtiyoq — Istak
Ishchan
ishshaymoq— Jilmaymoq
yashq — Sevgi
ishqnboz — Ixlosmand
iqbol — Baxt
iqna — Iflos
p
yirganmoq — Jnrkanmoq
nirik — Katta
yiroq — Uzoq
yiqilmoq
yngilish — Yigʼin
yyagnn
yigʼishtirmoq — Tashlamoq
yigmoq
yigʼnamoq — Yigmoq
yoʼl — Marta
YOʼL — Chora
Yoʼlatmoq
yoʼlboshchi — Boshliq
yoʼldosh — Hamroq
yOʼliga — Nomiga
yoʼlvqmoq
yoʼliqmoq — Uchrashmoq
yOʼllamoq — Yubormoq
Yoʼlovchya
yoʼlchi — Yoʼlovchn
yoʼsinda — Tareda
yoʼqlamoq — Eslamoq yoʼqol — Ket yoʼqotmoq — Tamomlamoq yoʼqsil — Kambagʼal yoʼqchilik — Kambagʼallik yoʼq qilmoq — Tamomlamoq
k
Kabi
kajbahs — Ujar
kazzob — Yelgʼonchi
kayf — Kayfiyat
Kayfiyat
Kayfli
kalaka qilmoq— Masxaralamoq kalvak — Аnqov
kalla — Bosh
kalla — Аql
kallali — Аqlli
kalovlanmoq — Gangimoq kalompo — Boshliq kalondimogʼ — Kekkaygan Kalta
kaltaklamoq — Urmoq
Kam
Kamaymoq
Kambagʼal
Kambagʼallnk
kambagʼalchilik -- Kambagʼallik
kam-koʼstsiz — Bekam-koʼst
kamob — Kamchil
kamol — Balogʼat
kamoli — Juda
Kamchil
kamchilik — Nukson
kamquvvat — Darmonsiz
kamquvvat — Kuchsiz
Kanikul
Kar
karvon — Аravakash
karvonboshi — Ilgʼor
karmon — Choʼntak karomatchi — Аvliyo
Karra
karra — Marta
Kasal
Kasal boʼlmoq
kasallanmoq — Kasal boʼlmoq
Kasalmavd
Kasb
kasb-kor — Kasb
kasofat — Kasr
Kasr
Katta
katta — Boshliq
katta boʼlmoq — Usmoq kattakon — Boshliq kez — Vaqt kezak — Vaqt kezi — Xonasi Keyin keyin — Orqa keyingi — Oxirgi kek — Gʼ araz Kekkaygan kekkaymoq — Kerilmoq Keksa keksa — Chol Keksaymoq kelajak — Istiqbol kelbat — Qomat Kelishgan
kelishmovchilik — Qarama-qarshilik Kelishmoq
kelishmoq — Yarashmok kelishmoq — Vaʼdalashmoq kelishtirmoq — Boplamoq keltirmoq — Yoʼlatmoq kemirmoq — Mujimoq kengash — Maslahat kengashli — Maslahatli kengashmoq — Maslahatlashmoq kengashchi — Maslahatchi kengchilik — Moʼlchilik kepata — Аhvol
Kerak
Kerakln
kerik — Kekkaygan
kerilgan — Kekkaygan
Kerilmoq
Kesatnq
keskir — Utkir
Kesmoq
ketvorgan — Kelnshgan Ket
ket — Oxir ket — Orqa ketma-ket — Toʼxtovsiz Ketmoq ketmoq — Yarashmoq ketmoq — Аrimoq Kecha
kechasi — Kecha
Kechikmoq
Kechnrim
kechmish — Utmish kibr — Gʼurur kibrlanmoq — Magʼrurlanmoq kibr-havo — Gʼurur
Knyim
kiyim-bosh — Kiyim kiyim-kechak — Kiyim Kimdir — Birov kimsa — Odam
Kimsasiz
kin — Gʼaraz kinoya — Kesatiq kirdikor — Qnlmish Knrish
kirishmoq — Boshlamoq Knrmoq
kiroyi — Juda kissa — Choʼntak Knfoya
kifoya — Bas
kifoya qilmoq — Yetmoq kift — Yelka
kishi — Odam kishi — Begona kovlamoq — Qaz(i)moq kovlamoq — Titkilamoq kovlashtirmok — Titkilamoq kovshamoq — Channamoq koinot — Dunyo koyishmoq — Аytishmoq koshki — Zora
Kuy
kuyinmoq — Аchinmoq kuymoq — Yenmoq quymoq — Аchinmoq Kulgi
kulimsiramoq— Jilmaymeq kulfat — Gam kulfat — Musibat kun — Quyosh kun — Havo kunchi — Rashkchi kurash — Musobaqa kutnlmaganda — Toʼsatdan Kutmoq
kutmoq — Tergamoq Kuch
kuch — Qurb
Kuchaymoq
Kuchli
kuchli — Аeamat
Kuchsiz
Kuchsizlanmoq
kushod — Butunlay kOʼzlamoq — Moʼljallamoq Koʼk
koʼk — Osmon Koʼkarmoq koʼkarmoq — Koʼklamoq Koʼklamoq
Koʼkrak
koʼkrak — Yurak koʼks — Koʼkrak koʼlaga — Soya koʼlanka — Soya koʼlka — Soya koʼmak — Yerdam koʼmakdosh — Yerdamchi koʼmaqlashmoq — Yerdamlashmoq koʼmmoq — Dafn etmoq koʼngil — Istak koʼngil — Yurak KOʼNGILSIE — Noxush Koʼnikmoq
Koʼnmoq
Koʼp
KOʼP — Juda
Koʼpaymoq
Koʼpincha
Koʼpchnlik
Koʼr
koʼra — Muvofiq
kurgilik — Taqdir
Koʼrnnish
koʼrishmoq — Salomlashmoq koʼrk — Husn
koʼrkam — Chiroyli koʼrkamlashmoq — Chiroylilashmoq koʼrmoq — Hisoblamoq koʼtarilmoq — Balandlamoq koʼtarilmoq — Otlanmoq koʼtarmoq — Ichmoq koʼtarmoq — Chidamoq
koʼtoq — Kalta koʼhlik — Chiroyli
l
lab — Qirgʼoq
labbaygoʼy — Xushomadgoʼy labbaygoʼylik — Hushomadgoʼylnk lavand(lavang) —Lapashang Lavozim
laganbardor — Xushomadgoʼy laganbardorlik — Xushomadgoʼylik layoqat — Qobiliyat layoqatli — Qobiliyatli layoqatli — Yaroqli lazzat — Rohat
lazzatlanmoq — Rohatlanmoq lazzatli — Mazali
lazzat qilmoq — Rohatlaimoq laziz — Mazali
lakalov — Аnqov lak-pak — Аnqov lang — Choʼloq landovur — Lapashang lapanglamoq — Tebranmoq Lapashang
latofatli — Chiroyli latta — Lapashang lattachaynar — Ezma lashkar — Аrmiya lash-lush — Аshqol-dashqol
laqillamoq— Daydimoq laqillatmoq— Аldamoq laq-luq — Аshqol-dashqol Laqma
lahad — Goʼr
lahza — Vakt
lahzada — Darrov
Leknn
libos — Kiyim
loaqal — Аqalli lobar — Kelishgan
Loyiq
lop atib — Tusatdan lof — Mtbolaga loqayd — Beparvo logʼar — Oriq loʼttiboz — Nayrangboz
m
mabodo — Аgar mavjud — Bor mavzu — Tema mavrid — Vaqt magar — Аgar madad — Yerdam mador — Kuch madorsiz — Darmonsiz majburlamoq — Qistamoq majbur qilmoq — Qistamoq majlis — Yigin
majol — Kuch
majolsiz — Darmonsiz majruh — Yarali maea — Taʼm maza — Rohat
Mazali
mazax — Masxara
maza qilmoq — Rohatlanmoq mazaxlamoq — Masxaralamoq mazax qilmoq — Masxaralamoq maziyat— Аfzallik mazmun — Maʼno
mayda-chuyda — Аshqol-dashqol mayl — Ixtiyor mayl — 'Istak mayli — Boʼpti
mayna qilmoq — Masxaralamoq makkor — Аyyor makkorona — Аyyorona makr — Hiyla makruh— Harom maktub — Xat malay — Xizmatqor malomat — Taʼna mamlakat — Vatai
manglay — Peshapa mangu — Аbadiy mangulashtirmoq — Аbadiylashtirmoq manjalaqi — Shallaqi manzara — Vaeiyat maiman — Kekkaygan mansab Lavoeim
manfaat — Foyda manfur — Jirkanch
Maosh
Mard
mard — Botir mardum — Xalq maroq — Zavq maroqlanmeq —Zavqlanmoq Marta
marta — Karra
Maslahat
maslahatgoʼy — Maslahatchi Maslahatlashmoq
Maslahatlya Maslahatchi maslahat qilmoq — Maslahatlashmoq masrur — Xursaid maston — Аyyor
Masxara
Masxaralamoq
masxara qilmoq — Masxaralaioq masʼud — Baxtli
matonat — Chidam matonatli — Chidamli mato(x) — Buyum maxsus — Аtaylab maxfiy — Yashirin(cha) mashaqqat — Qiyinchnlik mashaqqatli — Qnyin mashvarat — Maslahat mashvarat qilmoq — Maslahatlashmoq mashmasha — Janjal mashshoq — Sozanda
Mashgul
mashhur — Dongder
maʼlum
maʼlum boʼlmoq
maʼmurchilik — Moʼlchilik
Maʼno
maʼnosiz — Behuda maʼraka — Yigʼin maʼruza — Doklad maʼyus — Xomush maʼyuslanmok — Xomushlanmoq maʼqul — Urinln maqbul — Loyiq
Maqsad
magʼzava — Ezma
magʼlub qilmoq — Yengmoq Magrurlavmoq
magʼrurlanmoq — Faxrlaimoq
mahal — Vaqt
Mahalliy
mahbuba — Sevgili mahzun — Gʼ amgin mahka.m — Puxta mahovat — Mubolaga mahol — Qiyii mahoratli — Usta mahrum qilmoq — Аyirmoq mengrovsimoq — Gangimoq merov — Аnqov Merosxoʼr metin — Qattiq Mehmon
mehnat qilmoq—Ishlamoq mijgov — Ezma ming — Har qancha mingʼaymas — Indamas mirishkor — Usta miriqmoq — Qonmoq miskin — Kambagʼal miskinlik — Kambagʼallik misli — Kabi mislsiz — Beqiyos mislsnz — Juda misol(i) — Kabi miya — Аql miyali — Аqlli miqdor — Son
miq etmaslik — Indamaslik moviy — QOʼK mojaro — Janjal mojarolashmoq — Аytishmoq moziy — Utmish
Mozor
mozor — Goʼr
mozoriston — Mozor mol — Buyum monand — Loyiq monand — Uxshash mondalamoq — Boplamoq mos — Loyiq moyana — Maosh mohir — Usta muallim — Uqituvchi muallif — Аvtor muattar — Xushboʼy Mubolaga muborakbod — Tabrik muborakbod qilmoq — Tabriklamoq mubohasa — Bahs mubtalo boʼlmoq —-Ioʼliqmoq mubham — Noaniq muvaffaq boʼlmoq — Yetishmoq Muvofvq muvofiq — Loyiq muddao — Maqsad muddat — Vaqt
19 L. Hoj-aev mudom — Doim mudhish — Qoʼrqiichlts mujda — Xushxabar Mujimoq mujmal — Noanik muzaffar — Gʼolib muzaffariyat — Gʼalaba muznkant — Sozanda Muzlamoq mukammal — Bekam-koʼst mukammal — Аtreflicha mulk — Vatan mullajiring — Pul muloyim — Yumshoq muloyimlashmoq — Yumshamoq muloqot etmoq — Uchrashmoq mumsik — Xasis mumtoz — Аsil munavvar — Yerugʼ mung — Gʼam mungli — Gʼamgin munoeara — Bahs munozaralashmoq — Bahslashmoq munozara qilmoq — Bahslashmoq Munosabat munosib — Loyiq muovin — Urnnbosar murda — Ulik murdor — Harom mured — Maqsad murtad — Sotqin musaffo — Toza musaffo — Begʼubor
Musnbat
musibat — Gʼ am
Mueobaqa
Musobaqalashmoq
mustahiq — Loyiq mustahka.m — Puxta mutlaq(o) — Butunlay mutlaqo— Hech muttasil — Toʼxtovsiz muttaham — Vijdonsiz mufassal — Аtroflicha muxlis — Ixlosmand muxelif — Raqib muchchi — Upich mushkul — Qiyin mutsjullashmoq — Qiyinlashmoq. mugnkullashmoq — Yemonlashmoq mushtarak — Umumpy mushtlashmoq — Urishmoq muyassar boʼlmoq — Yetishmoq muqaddima — Kirish muqarrar — Аlbatta mugʼombir —Аyyor mugʼombnrona — Аyyorona
muhabbat — Sevgi '
muhayyo — Tayyor
Muharrir
Muhim
muhoraba — Urush muhosara — Qamal muhtaram— Hurmatli muhtasham — Dangʼillama Muhtoj
muhtoj boʼlmoq — Zoriqmoq muhtojlik — Kambagʼallik moʼysafid — Chol MOʼL — Koʼp
Moʼljallamoq
moʼljal qilmoq— Moʼljallamoq moʼl-koʼlchilik — Moʼlchilik MOʼLTONI— Аyyor Moʼlchilik moʼmits — Yuvosh moʼhmal — Noaniq
n
nav —Tur Navbat navbat — Marta Navbatdagi nadomat — Xunuk nadomat — Pushaymon naear — Qarash nazarimda — Chamasi nazdnmda nazr — Sadaka naynov — Novcha nayrang — Hiyla Nayrangboz namuna — Oʼrnak naridan-beri — Аpil-tapil narsa — Buyum
Narx
Narxlamoq
nasib — Taqdir
Nasvhat
nasldor — Zotdor
Natnja
natijalamoq — Yakunlamoq natijasida — Sababli naf — Foyda
Nafas
nafratli — Jirkanch nafsilamr — Toʼgʼrisi Nashr etmoq nashʼali — Kayfli naq — Huddi
Naqadar
negaki — Chunki nechogʼlik — Naqadar neʼmat — Ovqat nigor — Sevgili nigoh — Qarash nido — Ovoz nizo — Qarama-qarshilik nimjon — Kuchsiz
nifoq — Qarama-qarshilik nishon — Аsar nishon — Belgi nishona — Belgi niyat — Maqsad
nihoya — Oxir nihoyatda — Juda nihoyati — Аtigi Noaniq
noaniq — Gumon Nobop — Boʼlmagʼur nobop — Yaramas nobop — Yemon nobop — Noqulay nobud boʼlmoq — Oʼlmoq
Novcha
nogahon — Toʼsatdan nodurust — Boʼlmagʼur nojoʼya — Chakki nojoʼya — Boʼlmagʼur nozanday — Yaxshi nozik — Qaltis
noil boʼlmoq — Yetishmoq Noiloj
noinsof — Vijdonsiz nokas — Xasis
nokasta — Xasis
Nola
Nolimoq
Nolish
nolish — Nola
Noloyiq
Nom
nom — Dovruq noma — Xat momard — Yaramas nomaʼlum — Noaniq nomaʼlum — Gumon nomaʼqul — Chakki nomaʼqul — Boʼlmagʼur nomdor — Dongdor
Nomiga
nom-nishonsiz — Daraksiz nomunosib — Noloyiq nomus — Uyat nomus — Vijdon
Nomusli
nomusli — Vijdonli nomussiz — Uyatsiz nomussiz — Vijdonsiz nomus qilmoq — Uyalmoq I nopok — Iflos noppa-nozik — Yaxshi
norgʼil — Gavdali nosogʼ — Kasal notavon — Bechora notayin — Noaniq notanish — Begona Notinch notiich — Bezovta notob — Kasal notiq — Gapdon notoʼgʼri — Yanglish Noxush nochor — Noiloj noshud — Lapashang nooʼrin — Chakki nooʼrin — Bekorga Noqulay Nur nurafshon — Yerugʼ nurli — Yerugʼ nufuz — Obroʼ NUQS — Nuqson Nuqsoi nuqul — Doim noʼsh etmoq — Ichmoq ojiz— Kuchsiz ojiz — Koʼr ojiz — Bechora oz — Kam ozaymoq — Kamaymoq Ozgina
ozgina — Birpas oziq — Ovqat oz-moz — Ozgina Ozmoq
Ozod
ozoda — Toza
ozod qilmoq — Boʼshatmoq ozod boʼlmoq — Qutulmoq ozod qilinmoq — Boʼshamoq ozor — Аzob ozgʼin — Oriq ozgʼinlamoq — Ozmoq oid — Аloqador oidlik — Аloqa
Oila
oila — Xotin oydin — Аniq oydinlashmoq — Ravshanlashmoq oylik — Maosh
o ol — Qizil olam — Dunyo oldin — Dastlab
obbaqolam — Chamasi obdan — Juda obdiramoq — Gangimoq obida — Yedgorlik Obroʼ ovloq — Xilvat Ovoe ovoza — Dovruq Ovora ovora — Mashgʼul ovsar — Аnqov Ovunmoq Ovunchoq Ovqat ogoh — Xabardor Odam Odamgarchilnk odamzod—Odam Odat odatlanmoq — Koʼnikmoq odat qilmoq — Koʼnikmoq oddiy — Sodda odil — Аdolatli odillik — Аdolat odim — Qadam odob — Xulq Odobli odoq(adoq) — Oxir oyoq — Oxir oyoqlanmoq — Otlanmoq oldin — Аvval Oldida Oldinga
oldingi — Аvvalgi olib sotar — Chayqovchi oliy — Yuqori olinmoq — Boʼshamoq olis — Uzoq Olifta
olishmoq — Аytishmoq olishmoq — Urishmoq olmoq — Yemoq olmoq — Аytmoq III Olov
olchoq — Yaramas olgʼa — Oldinga omil(kor)— Usta omon — Аyov omonlashmoq — Salomlashmoq omonsiz — Аyovsiz on — Vaqt ont — Qasam or — Uyat ora — Munosabat oraz — Yuz ora-sira — Baʼzan orasta — Saranjom ora-chora — Baʼzan ordona — Sabil orzu — Istak
19
orzulamoq — Istamoq orzu qilmoq — Istamoq oriyat — Uyat oriyatli — Nomusli Oraq oriqlamoq — Ozmoq orlanmoq — Uyalmoq I orsiz — Uyatsiz ort — Orqa Ortiq ortiq — Аfzal ortiq — Boshqa II ortiqlik — Аfzallik ortiqcha — Behuda Ortmoq Orqa orqasida — Sababli or qilmoq—Uyalmoq I osilmoq — Аylantirmoq Osmon
Oson Ost osuda — Tinch ot — Nom otamlashmoq — Suhbatlashmoq otash — Olov Otlanmoq otlanmoq — Tayyorlanmoq Otmoq otmoq — Ichmoq ofarin — Balli ofat — Balo I oftob — Quyosh
Oxir Oxirgn ochilmoq — Yerishmoq ochiq — Rost ochiq — Аniq ochigʼi — Toʼgʼrisi Ochkoʼe ochmoq — Tuzmoq ochofat — Ochkoʼz oshiyon — In Oshiq oshiq — Ortiq oshiqmoq — Shoshmoq oshigʼich — Shoshilinch oshkor(oshkora) — Maʼlum oshna — Urtoq oqibat — Natija oqibatida — Sababli oqil — Аqlli oqsamoq — Choʼloqlanmoq oqsoq — Choʼloq oqsoqol — Chol oqsuyak — Аsileoda oqshom — Kecha oga — Аka
ogʼayni — Urtoq
Ogʼir
ogʼir — Qiyin
ogʼirlashmoq — Yemonlashmoq ogʼirlashmoq — Qiyinlashmoq ogʼirchilik — Qiyinchilik ogʼrimoq — Kasal boʼlmoq ogʼriq — Kasal ogʼu — Zahar ogʼush — Quchoq oh — Nola ohista — Sekin
p
payvasta — Tutash paydar-pay — Toʼxtovsiz paydo boʼlmoq—Tugʼilmoq paydo boʼlmoq — Yaralmoq payt — Vaqt payti — Xonasi
Payqamoq
palid — Harom palla — Vaqt pana — Xilvat pand — Nasihat pandavaqi — Аnqov papalamoq (poʼpalamoq) — Аvaylamoq parazit — Tekinxoʼr parvosiz — Beparvo
Parvarish
Parvarishlamoq
parvarish qilmoq — Parvarishlamoq parvoz qilmoq — Uchmoq
Parvona
pasaymoq — Sekinla(sh)moq pastkash — Yaramas pachava — Chatoq paqqos — Butunlay pedagog — Uqituvchi peshvo — Boshliq Peshana peshana — Taqdir Peshin
peshqadam — Ilgʼor
Pnyoda
piyonista — Ichkilikboz pinhon — Yashirin(cha) pirovard — Oxir pismiq — Indamas picha — Ozgina picha — Birpas piching — Kesatiq pishiq — Puxta pnshiq — Xasis poyon — Chegara poyonsiz gg- Bepoyon
poylamoq — Kutmoq pok — Toza pokiza — Toza polvon — Аzamat poralamoq — Tilkalamoq pora-pora qilmoq—Tilkalamoq porloq — Yerugʼ posbon — Soqchi poshshaxon — Yaxshi poshshaxon — Аsil Pgʼl pullamoq — Sotmoq pul qilmok — Sotmoq pusmoq — Bekinmoq Puxta Pushanmon poʼpillatmoq — Urmoq poʼyaisa — Doʼq poʼrim — Olifta rozi boʼlmoq — Koʼnmoq rozilik — Ruxsat royish — Yuvosh
rosa — Juda
rosa — Аyni
rosa — Xuddi
Rost
rostakam(nga) — Аstoydil
Rostgoʼy
Rostdan
rostdan — Аytganday
rosti — TOʼGʼrISI
rostchi — Rostgoʼy
Rohat
Rvhatlanmok
roqat qilmoq — Rohatlanmoq
Ruxsat
ruxsor — Yuz
roʼbaroʼ — Betma-bet
roʼzgʼor — Oila
R roʼpara — Betma-bet
rav — Ket
ravishda — Tareda ravnaq — Rivoj ravona bOʼlmoq — Ketmoq ravshan — Yerugʼ
ravshan — Аniq Ravshanlashmoq razil — Yaramas razil — Jirkanch razil — Boʼlmagʼur ramaqijon — Oriq Rang
rasvo — Boʼlmagʼur rasvo — Chatoq rasve — Yemon rasm — Surat rasm — Odat raso — Yetuk rafika — Xotin Rashkchi
raʼy — Istak
Raqnb
raqs — Uyin
raqs etmoq — Uynamoq ragʼbat — 'Istak
raqbar — Boshliq raxm — Аyov Raqmat
Rahmsie
rahnamo — Boshliq redaktor — Muharrir Rivoj
Rivojlanmoq
riyoeat— Qiyinchilik
rioya qilmoq — Аmal qilmoq robiga — Munosabat
606 s
Sabab
sabab(ki) — Chunki sababdan — Sababli sababkor — Sababchi Sababli
Sababchv
Sabil (savil) sabo — Shamol sabotsiz — Betayin savalamoq — Urmoq savamoq — Urmoq savdo — Musibat savdo— Tashvish savdoyi — Tentak Savol
Sadaqa
sadaqa — Аylanay
sadaqachi — Tilanchi sado — Ovoz
sadoqat — Vafo
sadoqatli — Vafoli sadoqatli — Sodiq sazo — Ovoz saylamoq — Saralamoq sayr etmoq — Аylanmoq sakillamoq — Daydimoq Sakramoq sal — Birpas sal — Ozgina salanglamoq — Daydimoq salga — Аrzimaganga saldan-salga — Аrzimaganga sallamno — Balli sallanmoq — Tebranmoq salom-alik qnlishmoq — Salomlashmoq
salomatlik — Sogʼliq Salomlashioq salohiyat— Qobiliyat salohiyatli — Qobiliyatli samarali — Unumli samo — Osmon sanamoq — Hisoblamoq sandiroqlamoq — Daydimoq sannamoq — Аljimoq sanoq — Son Sanoqln sanoqsiz — Sonsiz sanoqsiz — Koʼp sanqi — Daydi sanqimoq — Daydimoq saodat — Baxt saodatli — Baxtli sara — Аsil Saralamoq Saranjom sarafroz — Xursand sarbast — Ozod sarvar — Boshliq sargardon — Ovora sardor — Boshliq sarishta — Saranjom sarkarda— Boshlnq sarkash — Oʼjar sarson — Ovora sarf — Chiqim Sarflamoq
sarf qilmoq — Sarflamoq sarxnl — Аsil sarxillamoq — Saralamoq sarhisob etmoq — Yakuiyaamoq sas — Ovoz
Sasenq
sataig — Olifta Saf
safar — Marta safo — Rohat safoli — Kayfli Saxiy Saxnylnk saxovat — Saxiylik saxovatli — Saxiy saqlamoq— Ehtnyotlamoq saqlamoq — Аsramoq sagʼir — Yetim
Sevgv Sevgnlv Sevnnmoq sevinch — Xursandlik Sevgn Sezgnr
Sezmoq
sezmoq — Payqamoq
Sekin sekiyala(sh)moq sel — Jala sergak — Sezgir sermashaqqat — Qiyin serob — Koʼ» serobgarchilik — Moʼlchilik seroblashmoq— Koʼpaytmoq serobchilik — Moʼlchilik serunum — Hosildor sergʼayrat — Ishchan serharakat— Ishchan serhasham — Dangʼillama serhosil — Hosildor siyosat — Doʼq siyoh — Koʼrinish snylamoq — Hurmatlamoq siyna — Yurak siyna — Koʼkrak siljimoq — Qoʼzgʼalmoq singari — Kabi sinoat — Voqea sira — Hech sira — Navbat sirasi — Toʼgʼrisi sirpanmoq — Sirganmoq sirpanchiq — Sirgʼanchiq Sirt Sirganchnq sitam — Аzob sihat — Sogʼliq sobiq — Аvvalgi sovuq — Xunuk
Sovga Sodda Sodnq sodiq — Vafoli sodiqlik — Vafo Soz soz — Yaxshi Sozanda solishmoq — Urishmoq Solnshtnrmoq solmoq — Urmoq Soi son-sanoqsiz — Sonsiz Sonsiz sonsiz — Koʼp Sop soplamoq — Tamomlamoq sop qnlmoq — Tamomlamoq Sotmoq Sotqnn sof — Toza sof — Begʼubor sofdnl — Vijdonli soxt — Qomat soxta — Qalbaki soxt-sumbat — Qomat
Soya
soyapar(var) — Dangasa Soqov Soqchi
Sogʼaymoq
sogʼinmoq — Istamoq
Sogʼliq
sogʼu soʼl — Аtrof sohib — Ega sohibjamol — Chiroyli sohil — Qirgʼoq Subut subutsiz — Betayii suvsamoq — Chanqamoq suvsoq — Tashna sudralmoq — Imillamoq sukunat — Jimlik sulloh — Xnra suluv — Chnroyli sumbat — Qomat sunʼiy — Qalbaki Surat suratda — Tarzda suron — Shovqin surunkasiga — Toʼxtovsiz surur — Xursandchilik sust — Sekin sustlashmok — Sekinla(suhbat qilmoq—Suhbatlmimoq soʼzamol — Gapdon soʼzlamoq — G apirmoq soʼzsiz — Аlbatta soʼylamoq — Gapirmoq soʼkishmoq — Аytishmeq soʼkishmoq — Urishmoq soʼkmoq — Urmoq soʼl — Chap SOʼlu sogʼ — Аtrof soʼng — Keyin soʼngʼ — Oxir soʼnggi — Oxirgi soʼngra — Keyin soʼnmoq — Uchmoq soʼramoq — Boshqarmoq soʼrashmoq — Salomlashmeq soʼroq — Savol soʼtak — Laiashang soʼqir — Koʼr soʼqqabosh — Kimsasiz
t
taajjub — Аjablanarli taajjub — Hayronlik taajjublanarli — Аjablanarli taajjublanmoq — Аjablanmoq taalluq — Аloqa taalluqli — Аloqador taassuf — Pushaymon taassuf — Аttang Tabrik Tabriklamoq
tabrik qilmoq — Tabriklamoq tavallo — Iltimos tag — Ost tag(i) — Аsl(i) tadbir — Chora tadorik — Tayyorgarlik tajang — Аsabiy tajovuz — Аgressiya tajovuzkorlik — Аgressiya tajovuzkorlik — Аgressiv tajovuzkor — Аgressor Tayyor Tayyorgarlvk
Tayryolamoq Tanyorlanmeq tayyorlik — Tayyorgarlik tayin — Аlbatta tayin — Subut tayinsiz — Betayin tayinsiz — Noaniq takabbur — Kekkaygan taklif qilmoq—Аytmoq II Takrorlamoq talab — Ehtiyoj talab — Istak talay — Koʼp talant — Qobiliyat talantli — Qobiliyatli talafot — Zarar talashmoq — Bahslashmoq talmovsiramoq — Gangimoq tamnz — Fahm tamom — Butunlay tamom — Hamma tamom — Bas tamoman — Butunlay tamomila — Butunlay Tamomlameq tamomlamoq — Bitirmoq tamom qilmoq — Bitirmoq tamom qilmoq — Tamomlamoq tam-tem — Kelishgan tamtaroqli — Balandparvoz tan — Hnssa tan(a)— Badan I
tan(a) — Badan II tanazzul — Tushkunlik tanazzul — Inqiroz tanbal — Dangasa tang — Shoshilinch tannts — Belgi tanlamoq — Saralamoq tanovul qilmoq — Yemoq tantana — Gʼalaba tanti — Mard tanti — Saxiy tanqis — Kamchil tanho — Yelgʼiz tanho — Birdan bir tanho — Faqat taom — Ovqdt taomil — Odat tapt — Harorat taraddud — Tayyorgarlik taraddud — Tashvish taraf — Tomon taraqqnyot — Rivoj taraqqiy — Rivoj taraqqiy vtmoq — Rivojlanmoq tarbiya — Parvarish tarbiyalamoq — Parvarishlamoq tarbiya qilmoq — Parvarishlamoq Tarjima qnlmoq Tarjimon Tarzda tariqa — Tarzda garona — Kuy garsaki — Shapaloq gartibli — Saranjom Tasalln tasanno — Balli taskia — Tasalli taslim qilmoq — Yengmoq tasqara — Xunuk tafovut — Farq taxlitda — Tarzda Taxmin taxminlamoq — Tusmollamoq taxmin qilmoq — Tusmollamoq taxmnn qilmoq — Moʼljallamoq taxt — Tayyor gʼaxchil — Kamchil tash — Sirt tashakkur — Rahmat tashashmoq — U rishmoq Tasheish tashvish — Gʼam tashvish — Musibat Tashvishlammoq
tashvish qilmoq — Tashvishlanmoq tashkil etmoq — Tuzmoq Tashlamoq Tashna tashna boʼlmoq — Chanqamoq tashnalik — Chanqov tashqari — Boshqa II taʼb — Istak taʼviya — Xunuk
Taʼm
taʼmli — Mazali
Taʼna
taʼtnl — Kannkul
tayanmoq — Аsoslanmoq
Taqdnr
taqir — Xech Taqsnmlanmoq
taqqoslamoq — Solishtirmoq tagʼin — Yana
tahammul — Chidem tahdid — Doʼq
tahlika — Xavf tahlikali — Xavfli
tahsin — Balli
Tebranmoq
tevarak — Аtrof tegish — Hissa tegishli — Аloqador tegishmeq — Hazillashmoq tegishqoq — Hazilkash tegra — Аtrof Tez
tez — Darrov
tezda(n) — Darrov
Tezla(sh)moq tok — Tinch tekintomoq — Tekinxoʼr Teknnxoʼr tekis — Qiygʼos telba — Tentak telba — Jinii
Tema
temperatura — Harorat
teng —Tengdosh
Tengdosh
Teng-toʼsh — Tengdosh tengqur — Tengdosh Tentak
tentak — Аhmoq tentiramoq — Daydimoq teran — Chuqur Tergamoq
Termnlmoq
termoq — Saralamoq ters — Ujar ters — Qoʼrs
teskari — Аks
Tetnk
tiyrak — Sezgir
tikilmoq — Terilmoq tiklaimoq — Аytishmoq tikmoq — Ekmoq
tilak — Istak tilamots — Istamoq Tnlaichi
tilyogʼlama — Xushomadgoʼy Tnlkalamoq
tilka-pora qilmoq — Tilkalamoq tilka-tilka qilmoq — T"lkalamoq tilmoch — Tarjimon tnlsiz — Soqov tin — Nafas tinglamoq — Eashtmoq tinimsiz — Toʼxtovsiz tinmoq — Bosilmoq
Tinch
Tyanchimoq
tinchsizlanmoq — Bezovtalanmoq tirjaymoq — Jilmaymoq
Tirik
tiriktovon — Daqmaza tirikchilik — Turmush tirish — Аjin tirishmoq — Urinmoq tirishqoq — Ishchan tirnoq — Farzand tirnoqcha — Xech tirriq — Gʼirrom tirgʼanmoq — Sirgʼanmoq tirgʼanchiq — Sirgʼanchnq Titknlamoq titmoq — Titkilamoq Tatramoq Titroq tixir — Oʼjar tish — Sirt Tiqmoq tigʼiz — Ziq tigʼiz — Qalin tigʼiz — Shoshilinch toabad — Аbadiy tob — Sogʼliq tob — Chidam tobe — Qaram yuvlamachi — Аldamchi tovush — Ovoz Toza toza — Begʼubor toza — Juda toymoq — Sirgʼanmoq toygʼanoq — Sirganchiq toygʼoq — Sirganchiq toifa — Tur tokay(gacha) — Qachongacha tole — Baxt toleli — Baxtli tolesiz — Baxtsiz toliqmoq — Charchamoq tolmoq — Charchamoq tomir — Oʼrtoq
Tomon
tomoq — Ovqat
Tomchi
Topshiriq
topqir — Marta
Tortinmoq
tortishmoq — Bahslashmoq tortishuv — Baqs tortiq — Sovgʼa
Tortmoq
tortmoq — Ichmoq tot — Taʼm totli — Mazaln totmoq — Yemoq totuv — Inoq totuvlashmoq — Inoqlashmoq tosh — Qattiq toqat — Chidam toqatli — Chndamli toqatsizlanmoq — Bezovtalanmoq toqat qilmoq — Chidamoq tub — Ost tuban — Boʼlmagʼur tugallamoq — Bitirmoq tugatmoq — Bntirmoq tugatmoq — Tamomlamoq tuzalmoq — Sogʼaymoq tuzatmoq — Davolamoq
Tuzioq
tuzuk — Yaxshi tuzuk — Boʼpti tuymoq — Sezmoq tuyqusdan — Toʼsatdan tuygʼu — Sezgi tuygʼun — Sezgir tul — Beva tulki — Аyyor tullak — Аyyor tumshuq — Burun tun — Kecha tund — Qoʼrs Tur tur — Ket turkum — Gruppa Turli turli-tuman — Turli turmoq — Yashamoq Turmush turq — Koʼrinish tus — Rang gus — Koʼrinish tusamoq — Istamoq tusmol — Taxmin Tusmollamoq
t»sm l qilmsq— I usmollameq Tutam
tutinmoq — Boshlamoq
Tutmoq
tutmoq — Qoplamoq Tutun
tuturuqsiz — Betayin tutqun — Аsir tutqunlik — Аsirlik tufayli(dan) — Sababli tush — Peshin tushirmoq — Urmoq tushirmoq — Yemoq Tushkunlik tushmoq — Qoʼnmoq tushmoq — Boʼshamoq Tushunmoq
tushunmoq — Hisoblamoq tuyuqsindan — Toʼsatdan Tugʼilmoq
tugʼilmoq — Yaralmoq tugʼishgai — Qarindosh T uqmat
tuhfa — Sovgʼa ?oʼda — G ruppa toʼdalamoq — yigʼmoq toʼdalanmoq — Toʼplanmoq toʼzimli — Chidamli toʼzon — Chang toʼymoq — Qonmoq toʼkinchilik — Moʼlchilik toʼkis — Bekam-koʼst toʼla — Аtroflicha toʼla(toʼliq) — Bekam-koʼst toʼla-toʼkis — Bskam-koʼst toʼliq — Аtroflicha toʼng — Qoʼrs toʼigmoq — Muzlamoq toʼnmoq — Termilmoq toʼp — G ruppa toʼplamoq — Yigʼmoq Toʼplanmoq toʼpolon — Janjal toʼrs — Qoʼrs Toʼsatdan toʼsindan — Toʼsatdan Toʼsyaq toʼs-toʼpolon — Notinch toʼsqinlik — Toʼsiq toʼxtamoq — Bosilmoq Toʼxtovsiz toʼsh — Koʼkrak toʼgʼanoq — Toʼsiq toʼgʼri — Roet tOʼgʼri — Vijdonli Toʼgʼrisi uvvalo — Juda udarnik — Ylgʼor uddaburoi — Balo uddalamoq — Eplamoq udum — Odat uzilmoq —Oʼlmoq uzilmoq — Аrnmoq uzluksie — Toʼxtovsiz uzor — Yue
Uzoq
uzoqlamoq — Kechikmoq uzr — Kechirim uzun — Novcha uy — Oila uyqusie — Uygʼoq
Uygʼoq
ulgi — Urnak ulkan — Katta uloqtirmoq — Otmoq ulus — Xalq uluj! — Hissa ulugʼ — Katta ulugʼ — Boshliq ulfat — Urtoq ulgʼaymoq — Uoioq
Umr
umrbod — Аbadiy
Umumin
un — Ovoz
unamoq — Koʼnmoq unar-unmasga — Аrzimaganga unda-bunda — Baʼzan unnamoq — Urinmoq unumdor — Hosildor Unumli
uicha — Аyzarli unchalik — Аytarli urinmoq
U rinchoq — Ishchan Urvshmoq
urishmoq — Аytishmoq Urmoq urmoq — Yemoq
Urush
urugʼ — Qarnndosh urf — Odat
Usta
usta — Balo ust-bosh — Kiyim ustomon — Balo ustomon — Аyyor ustun — Аfzal ustunlik — Аfzallik
U Uchmoq
uchmoq — Qiziqmoq II
u-bu — Аlay-balay uvada — Juldur uchramoq — yoʼlnqmoq
Uchrapmoq uchqur — Chopqir
ushlamoq — Tutmoq uyulmoq — Toʼplanmoq uya — In
Uyalmoq I
Uyalmoq II Uyat
uyatli — Badnom
Uyatsia
uqmoq — Tushunmoq uqubat — Аeob uqubatli — Аzobli uquv — Fahm uquv — Qobiliyat uquvli — Qobiliyatli
f
favqulodda — Toʼsatdan fadaj — Shol
falak — Osmon falokat — Balo faol — Аktiv faollashmoq — Аktivlashmogʼ faraz — Taxmin farang — Usta farah — Xursandlik faryod — Nola
Fareaid
farmon — Buyruq farosat — Fahm Farosatli farosatsiz — Befahm Farq
farqlamoq — Аjratmoq farqsiz — Bari bir farq qnlmoq — Аjratmoq fason — Olifta fatila — Jingalak Faxrlanmoq
faxr vtmoq — Faxrlanmoq Faqat
faqat(gina) — Аtigi faqir — Kambagʼal faqirlik — Kambagʼallik Fahm
fahmlamoq — T ushunmoq fahmlamoq — Payqamoq fahmsie — Befahm fidokor — Sodiq firib — Hiyla firibgar — Аldamchi firoq — Аyriliq fisq-fasod — Gʼiybat fisq-fujur — Gʼiybat fngʼon — Nola
Foyda
foydasiz — Behuda
fursat — Vaqt fursati — Xonasi futur— Zarar
X
Xabar
Xabardor
Xabarlamoq
xavotirli — Xavfli
Xavf
xavflanmoq — Qoʼrqmoq
Xavflv
xayr — Sadaqa
Xayrnyat
Xayrlashmoq
xaloyiq — Xalq
xalos boʼlmoq — Qutulmoq
Xalq
xanda — Kulgi
xarajat — Chiqim
xarjlamoq — Sarflamoq xarajatlamoq — Sarflamoq xarajat qilmoq — Sarflamoq xarj — Chiqim
xarj qilmoq — Sarflamoq
Xasvs
xasta — Kasal
Xat
xatar — Xavf
xatarli — Xavflv
xato — Yanglish
xesh — Qarindosh xiyol — Ozgina xiyonatkor — Sotqin Xizmatkor
xizmatchi — Xizmatkor
xizmat qilmoq — Ishlamo!.
xiylagar — Аyyor
xil — Tur xil — Аsil
Xilvat
xilda — Tarzda
xillamoq — Saralamoq xnlma-xil — Turli xilof — Zid
Xnra
xiraxandon — Xira
xirpa — Аyyor xoin — Sotqin xoli boʼlmoq — Qutilmoq xolos — Faqat
Xomush
Xomushlanmoq
xonadon — Onda xonanda — Аshulachi
Xonasv
Xotjv
xotin — Аyol xotin-xalaj — Аyol xotin-qiz — Аyol xotira — Esdalik xotirlamoq — Eslamoq xohish — Istak xohlamoq — Gʼ.qtirmoq xohlamoq — Istamoq Xuddi Xudbin Xulq Xunob Xunob boʼlmoq Xunuk xurjun — Chatoq xurram — Xursand Xursand Xursandlnk xususan — Аynnqsa xufiya — Yashirin(cha) xushbichim — Bejirim xushbichim — Kelishgan Xushboʼn xushvaqt — Xtrsand xushlamoq — Gʼqtirmoq xushnud — Xursand xushomad — Xushoiadgoʼylik Xushomadgoʼy Xushomadgoʼylik Xushroʼn xushroʼy — Chiroyli xushtaʼm — Mazali xtshtor — Oshiq Xushxabar xushxoʼr — Mazali xushchaqchaq — Quvnoq xushqomat — Kelishgan xOʼja — Ega xoʼjayin — Ega xoʼjayin — Boshliq xoʼp — Boʼpti xoʼp(xoʼb) — Juda xoʼrak — Ovqat xoʼshlashmoq — Xayrlashmok chamalamoq — Tusmollamoq chamamda — Chamasi chaman — Gulshan
chamanzor — G ulshan
Chamasi
chama qilmoq — T usmollamoq Chang
chandon — Karra
chandon — Juda
Chanqamoq
Chanqov
chanqoq — Tashna Chap
Chapak
chapdast — Chaqqon
chappa — Аks
charogʼon — Yerugʼ
Charchamoq
Charchoq I
Charchoq II
Chatoq
chatoq — Yanglish
chatoq — Ishkal chashma — Buloq Chaqnrmoq
chakirmoq — Аytmoq
Chaqqon
chaqqon — Balo
Chegara
chek — Chegara
chet — Qirgʼoq
Cheksie
cheksiz — Bepoyon chechak — Gul chechan — Chakqon chechan — Balo chehra — Yuz
Chidam
Chndamli
chidamli — Puxta
Chndamoq
chizi — Ozgina
chin — Rost
chinakam(iga) — Аstoydil chindan — Rostdan chirmamoq — oʼramoq
ch chiroy — Husn
Chiroyli Chiroylnlashmoq
Chaynamoq
chayqalmoq —Tebranmoq
Chayqovchi
Chakki
chalmoq — Qoplamoq
Chalgʼntmoq
chama — Taxmin
chama — Qurb
chamalamoq — Moʼljallamoq chikarmoq — Sugʼurmoq
Chiqim
chiqim qilmoq—Sarflamoq
Chol
cholgʼu — Soz
cholgʼuchi — Sozanda
chopagʼon — Chopqir chopmoq — Yugurmoq chopmoq — Kesmoq
chop vtmoq — Nashr etmoq Chopqir
Chora
chorlamoq— Chaqirmoq chor-nochor — Noiloj chogʼ — Vaqa' chogʼ — Qurb chogʼi — Chamasi chogʼi — Аftidan chogʼimda — Chamasi chogʼishtirmoq — Solishtirmoq chogʼlamoq — Moʼljallamoq chulgʼamoq — Qoplamoq Chunki chunon — Juda
churq etmaslik — Indamaslik Chuqur
Choʼkmoq
choʼllamoq — Chaiqamoq Choʼloq Choʼloqlanmoq Choʼntak
choʼpqot — Oʼrtoq
choʼtlamoq — Moʼljallamoq choʼchimoq — Qoʼrqmoq
sh
shabada — Shamol shavq — Zavq shavqlanmoq — Zavqlanmoq shay — Tayyor
shaylamoq — Tayyorlamoq shaylanmoq — Tayyorlanmoq shayton — Аyyor shaksiz — albatta shalviramoq — Boʼshashmoq Shallaqi shalpaymoq — Boʼshashmoq Shamol
Shapaloq
shapati — Shapaloq sharm — Uyat sharmanda — Uyatsiz sharmanda — Badnom sharmsiz — Uyatsiz sharmsor — Badnom sharoit— Vaziyat shafqat — Аyov shafqatsiz — Аyovsiz shafqatsiz — Rahmsiz shaxt — Tez shekilli — Chamasi shijoatli — Botir Shnkoyat S.IKOYaT — Nolish shikoyatlanmoq — 1 !olnmoq shnkoyat qilmoq — Nolimoq shilqnm — Xira shinavanda — Ixlosmand shirin — Mazali shigʼa — Qiygʼos shov-shuv — Shovqin Shovqin shovqin-suron — Shovqin shod — Xursand shodlanmoq — Sevinmoq shodlik — Xursandlik Shol gʼgen — Dovruq ptosha-syapa — Аpil-tapil Shoshilinch shoshilmoq — Sheshmoq Shoshmoq shoyad — Zora shohid — G uvoq shpion — Аgent shtraf — Jarima Shubha Shubhalanmoq
shubha qilmoq — Shubhalanmoq shubhasiz — Аlbatta shunday — Ha shuʼla — Nur shuhrat — Dovruq shoʼr — Tashvish shoʼrish — Tashvish shoʼrish — Janjal shoʼrlik — Bechora shoʼrpeshana — Baxtsiz
e
Evaziga Ega egallamoq — Qoplamoq egasiz — Sabil egilik — Ezgulik egn — Kiyim egoist — Xudbin egri — Qiyshiq Ezgulik Ezma ezmachuruk — Ezma Ekmoq el — Xalq el — Vatan eng — Аyni engil — Kiyim engil-bosh — Kiyim endi — Yana endigi — Navbatdagi entikmoq — Harsnllamoq ep(ev) — Chora
vpashang — Lapashang Eplamoq
vpchil — Chaqqon vnchil — Balo vr — Mard
erishmoq —Etishmoq erkin — Ozod ermak — Ovunchoq
Erta
es — Аql
esankiramoq — Gangimoq esvos — Tentak
Esdalik
esie — Аttang
Eslamoq
vsli — Аqlli et — Badan etmoq — Qnlmoq esh — Hamroh 'Eshitmoq eshmoq — Boplamoq eʼzozlamoq — Аvaylamoq eʼzoz etmoq—Аvaylamoq eʼtibor — Obroʼ eʼtiborsie — Beparvo ehson — Sadaqa
Ehtiyoj
ehtiyotlamoq — Аvaylamoq ehtiyot qnlmoq — Аvaylamoq ehtirom — Hurmat
yu
Yubormoq Yuvosh Yugurmoq yugurik — Chopqir Yuz
yuzaga kelmoq — Tugʼilmoq yuzma-yuz — Betma-bet
yuzsiz — Uyatsiz yuklamoq — Ortmoq yukli — Homilador yuksak — Yuqori yuksalmoq — Rivojlanmoq yumalamoq — Аgʼnamoq
yumush — Ish Yumshamoq Yumshoq
yupanmoq — Ovunmoq yupayach — Tasalli yupanch(iq) —Ovunchoq
Yuraj
yurakli — Botir yurmoq — Koʼnmoq
yurak qilmoq — Botinmoq yurmad —Koʼnmoq
yurt — Vatan
Yuqori
yuqori — Baland
yuqori — Аfeal
yuqorilamoq — Balandlamoq
ya
yagona — Birdan-bir yayov — Pnyoda yakan — Pul yakka — Yelgʼiz yakkash — Doim yakkayu-yagona — Birdan-bir yakun — Natija Yakunlamoq
yakun qilmoq—Yakunlamoq yalang — Doim Yaliyamoq yalov — Bayroq yaltoq — Xushomadgoʼy yaltoqlik — Xushomadgoʼylik yalqov — Dangasa Yana yana — Boshqatdan yangidan — Boshqatdai Yanglnsh
Yanglnshmoq yangligʼ — Kabi yaproq — Barg Yara yarador — Yarali Yaralamoq Yarali Yaralmoq Yaramas yaramas — Boʼlmagʼur yaramas — Yemon Yarashmoq Yaroqli yasama — Qalbaki yasamoq — Boplamoq yasatmoq — Beza(t)moq yaxlamoq — Muzlamoq Yaxshi yaxshi — Boʼpti yaxshilik — Ezgulik yasha — Balli yashavor — Balli Yashamoq Yashnrin(cha) yashirinmoq — Bekinmoq Yashirmoq yashirmoq — Аytmaslik yaqinlashtirmoq — yoʼlatmoq yaqqol — Аniq
U
oʼbdon — Juda oʼgit — Nasihat Ujar Uzboshnmcha oʼzga — Bsgona oʼzga — Boshqa I oʼzga — Boshqa II oʼzgaruvchan — Betayin oʼzgacha — Boshqacha Uyin oʼylamasdan — Beixtiyor Uynamoq oʼynashmoq — Hazillashmoq oʼkinmoq — Аchinmoq oʼknnch — Pushaymon oʼksiz — Bechora oʼlarday — Juda oʼlarmon — Xasis oʼlarcha — Juda oʼlgunday — Juda oʼlib-tirilib — Аrang Ulnk
Ulim
oʼlmang — Balli
Ulmoq oʼlchovli — Sanoqli oʼmiz — Yelka oʼmrov — Koʼkrak oʼngkash — Doim oʼngu soʼl — Аtrof oʼngʼay — Oson oʼngʼaysiz — Noqulay Upnch oʼpkalamoq—Gnna qilmoq Uralmoq Uramoq oʼramoq — Qoplamoq oʼramoq — Kurashmoq oʼrganmoq — Koʼnikmoq oʼrgilay — Аylanay oʼrgilsin — Аylanay oʼrin — Joy oʼrin — Lavozim Urnnbosar oʼrinlatmoq — Boplamoq oʼrinla(t)moq— Bajarmoq oʼrinlashmoq — Joylashmoq Urnnln oʼrinsiz — Bekorga oʼrinsiz — Chakki oʼrlamoq — Balandlamoq Urnak oʼrnashmoq — Joylashmoq oʼrnashmoq — Kirmoq oʼrni — Xonasi oʼrtanmoq — Yenmoq
Urtoq Usmoq oʼsmoq — Rivojlanmoq oʼt — Olov oʼta — Juda oʼtaketgan — Juda oʼtaketgan — Аshaddiy oʼtamoq — Bajarmoq oʼtinch — Iltimos oʼtirmoq — Qoʼnmoq oʼtkinchi — Yoʼlovchi Utknr
Utmish
oʼtqazmoq — Ekmoq oʼxshatmoq — Boplamoq Uxshash
Oʼxshash — Kabi
Uch
Oʼ ch.choq
Uqntuvchn
oʼqtin-oʼqtin — Baʼzan oʼgʼrincha — Yashirin(cha)
q
qabilda — T arzda qabiq — Jirkanch qabiq — Boʼlmagʼur qabr — Goʼr qabriston — Moeor kad — Qomat
Qadam
qadim — Аvval qadimgi — Аvvalgi qadimdan — Аvvaldan qadrdon — Iioq qadrdon — Аeiz qadrdonlashmoq — Inoqlashmoq qadrli — Аeiz qad-qomat — Gavda
Qae(n)moq
qazo — Ulim
kazo kilmoq—Ulmoq Qaypamoq
Qannoq
qaysar — Ujar qayta — Boshqatdan qayta — Yana qayta — Marta qaytadan — Boshqatdan qaytarmoq — Takrorlamoq qaytmoq — Sekinla(sh)moq qaygʼu — Gʼam qaygʼu —- Tashvish qaygʼulanmoq— Tashvishlanmoq qayguli — Gamgin qaygʼurmoq — Tashvishlanmoq qaygʼusiz — Betashvish qalb — Yurak Qalbaki Qalin
qalin — Inoq
qalinlashmoq — Inoqlashmoq qallob — Аldamchi kaltiramoq — Titramoq Kaltiroq — Titroq
Qaltis
qalt-qalt qilmoq — Titramoq Qalʼa
Qamal
qamramoq — Qoplamoq qandaydir — Аllanechuk qani — Zora qani edi — Zora qani endi — Zora qancha — Xar kancha qanchalik — Naqadar Karam
qarama-qarshi — Аks Karama-qarshnlik Qaramoq
qaramoq — Parvarishlamoq qaramoq — qisoblamoq Qarash
qarashmeq — Yerdamlashmoq qari — Ke-ksa qariyb — Deyarli karimoq — Keksaymoq Qarindosh kariya — Chol karov — Parvarish Qaror qarorsiz — Betayin (arsak — Chapak qartaymok — Keksladrk qarshi — Аks karshilik — Toʼsiq
Qasam
qasamyod — Qasam qasd — Uch qasos — Oʼch qat — Marta qatla — Martg qator — Saf katra — Tomchi Qattnq qattiq — Juda qattiq — Xasis kattiqchilik — Qiyinchilik Qachongacha
kashshoq — Kambagal qashshoqlik — Kambagʼallik kaqillamoq — Jovramoq kaqir-ququr — Аshqol-dashq°4 Qaqshamoq qahr — Jahl qaqrlanmoq — Аchchiqlanmoq qahrli— Rahmsiz kidirmoq — Izlamoq qizimoq — Ieimoq qiyoslamoq — Solishtirmoq qiyos qilmoq — Solishtirmoq qiyofa — Koʼrinish qizarishmoq — Аytishmoq Qizil
kitimoq — Isimoq
Knznq
(QIZNQM0Q I
Qnznqmoq 1] qiegʼanchiq — Xasis Qnzgʼin
qizgʼin — Qaynoq
Qiyin
Qiynnlashmoq Qiynnchnlnk qiyiq — oʼjar qiymat — Narx kiymoq — Boplamoq Qiynamoq kiy-chuv — Shovqin Qnyshnq Qnngʼos
qila olmoq — Eplamoq kilvir(i) — Аyyor Qnlmnsh
Qnlmoq
qiltiriq — Oriq qimirlamoq — Qoʼzgʼalmoq qimmatli — Аziz qimtinmoq — Tortinmoq qingʼir — Qiyshiq qirmizi — Qizil qirriq — Аyyor kirqmoq — Kesmoq
Qirgoq
qismat — Taqdir kistalang — Shoshnlinch Qistamoq
kisqa — Kalta kitday — Ozgina kobil — Yuvosh kobil — Qobiliyatli Kobilnyat
Kobnliyatli
qobiliyatli — Yaroqli qoyil — Balli qoyil — Yaxshi qoyillatmoq — Boplamoq koyilmaqom — Yaxshi qoyil qnlmoq — Boplamoq kolmoq— Bosilmoq Qomat
qomatdor — G avdali
koniqmoq— Qonmoq
Qonmoq Qoplamoq qorishtirmoq — Belamoq qormoq— Belamoq qorovul — Soqchi Korongʼnlik qotishmoq — Аralashmoq qoshida — Oldida qoq—— Quruq qoq — Xuddi qoqvosh — Xasis qoqindiq — Аylanay QUV — Аyyor quvvat — Kuch quvvat — Qurb quvvatsiz — Darmonsiz quvlamoq — Xaydamoq quvmoq — Haydamoq quvnamoq — Sevinmoq Quvnoq quvonmoq — Sevinmoq quvonch — Xursandlik qudrat — Qurb Quyosh qul — Аsir qulamoq — Yiqilmoq qulamoq — Oʼlmoq qullik — Аsirlik qulluq — Rahmat qur — Marta Qurb
qurbon boʼlmoq — Oʼlmoq quritmoq — Tamomlamoq qurumsoq — Xasis Quruk Qurshamoq
qurshamoq — Qoplamoq qurshov — Qamal qurshov — Аtrof qusur — Nuqson
qutlamoq — Tabriklamoq kutlov — Tabrik
Qutulmoq
qutqu — Gʼulgʼula KUChMOQ — Quchoqlamoq Quchoq
Quchoqlamoq Qoʼzgalmoq qoʼzgʼalmoq — Otlanmoq qgyib yubormoq — Boʼshatmoq qoʼyin — Quchoq qoʼymoq — Tashlamoq qoʼymoq — Bosilmoq qoʼymoq — Dafn etmoq qoʼl — Imzo qoʼlansa — Sassiq
Qoʼameq qoʼnoq— Mehmon qoʼngʼiroq — Jingalak qoʼpol — Qoʼrs KOʼriqchi — Soqchi
Qoʼrs
Qoʼrqnnch
Qurqinchln
qoʼrqinchli — Xavfli qoʼrqmas — Botir
Qoʼrqmoq
Qoʼrqoq
qoʼrquv — Qoʼrqinch
qoʼrgʼon — Qalʼa
Qoʼpgalmoq
qoʼshilmoq — Аralashmoq qoʼshin — Аrmiya qoʼshiq — Аshula
qoʼshiqchi — Аshulachi qoʼqqisdan — Toʼsatdan
gʼ
gʼavgʼo — Janjal
gʼaddor — Sotqin
gʼajimoq — Mujimoq gʼazab — Jahl
gʼazablanmoq — Аchchiqlanmoq gʼayir — Begona Gʼayratli — Ishchan gayritabiiy — Qalbaki Gʼalaba
gʼalaba qilmoq — Yengmoq gʼalat — Yanglish
gʼalati — Qiziq
gʼalatn — Аllanechuk gʼala-gʼovur — Shovqin gʼalva — Janjal
Gʼam
gʼam — Tashvish
Gʼamgin
gʼamsiz — Betashvish gʼamxoʼr — Hamdard
gʼam qilmoq — Tashvishlanmoq gʼanim — Dushman
Gʼaraz
gʼarib — Kimsasiz
gʼarq boʼlmoq — Choʼkmoq gʼashlik — Gʼ ulgʼula gʼijillashmoq — Аytishmoq Gʼiybat
gʼing-ping — Аlay-balay gʼirillamoq — Zingʼillamoq gʼiring-piring — Аlay-balay Gʼnrrom gʼov — Toʼsiq
gʼovur — Shovqin gʼovgʼa — Shovqin Gʼolib gʼoyat — Juda gʼoyatda — Juda gʼubor — Chang gʼ.uborsie — Toza gʼuln — Gʼulgʼula Gʼulgʼula Gʼurur
gʼururlanmoq — Magʼrurlanmoq gʼururlanmoq — Faxrlanmoq
h
ha — Аytganday havas — Istak havaskor — Ixlosmand havaslanmok — Qizikmoq I Havas qilmoq— Qiziqmoq II Havo haeo — Gʼ urur havolanmoq — Magʼrurlanmoq havo raig — Koʼk had — Chegara hadeb — Doim hadya — Sovgʼa hadya — Sadaqa had qilmoq — Botnnmoq hayo — Uyat hayoli — Nomusli hayon — Foyda hayosiz — Uyatsiz hayot — Umr hayot — Turmush hayot — Tirnk hayotiy — Аktual hajr — Аyriliq hazar qnlmoq — Jirkanmoq hazilvon — Hazilkash Hazilkash Haznllashmoq
hazil qilmoq — Hazillashmoq hazin — Gʼamgin haybatln — Katta Haydamoq
hayinchak — Аrgʼimchoq hayiqmoq — Qoʼrqmoq hayrat — Hayronlik hayratlanmoq — Аjablanmoq hayron boʼlmoq — Аjablanmogʼ Hayroilik Halak — Bezovta halloslamoq — Harsillamoq halok boʼlmoq — Ulmoq halol — Vijdonli hal qilmoq — Yechmoq hamdam — Urtoq Hamdard hamyon — Choʼntak
hamisha — Doim
Hamma
hamma vaqt — Doim Hamon Hamroh ham qilmoq — Yemoq hamqur — Tengdosh hangomalashmoq — Suhbatlashmoq hansiramoq— Harsnllamoq hanuz — Hamon harakatchan — Ishchan harakat qilmoq—Urinmoq harb — Urush har vaqt — Doim har doim — Doim hargnz — Hech haryon — Аtrof har zamon(da)—Baʼzan haris — Xasis harif — Raqnb har mahal — Doim Harom haromtomoq —Tekinxoʼr haromxoʼr — Tekinxoʼr Harorat Harsillamoq har taraf — Аtrof har taraflama — Аtroflicha har tomon — Аtrof har tomonlama — Аtroflicha har turli—Turli har xil — Turli xarchand — Har qancha Har qancha hasrat — Nolish
hasratlashmoq — Suhbatlashmoq hasratlashmoq — Dardlashmoq hasratln— Gʼamgin hasrato — Аttang hasrat qilmoq—Nolimoq hatlamoq — Sakramoq hafsala — Istak haftafahm— Befahm hasham — Ьezak hashamatli — Dangʼillama hayallamoq — Kechikmoq haq — Rost haqgoʼy — Rostgoʼy haqiqatan — Rostdan haqiqatgoʼy — Rostgoʼy haqsizlik — Аdolatsizlik xaqqoniy — Rost Hech Hid Hidlamoq hidln — Xushboʼy hijron — Аyrilnq Hiyla himmatli — Mard himmatli — Saxiy his — Sezgi hisob — Son hisob(i) — Deyarli hisobiga — Evaziga Hisoblamok hisobli — Sanoqli hisobsie — Sonsiz Hissa
hissa — Karra his etmoh — Sezmoq hovur — Harorat hodisa — Vohea hojat — Ehtiyoj hozir — Tayyor hozirlamoh — Tayyorlamoq hozirlanmoq — Tayyorlanmoq hozirlik — Tayyorgarlik hol — Аhvol hol — Qurb holat — Vaziyat holat — Аhvol holda — Tarzda
hol-qudrat — Qurb
Homilador
hordiq— Charchoq horimoq — Charchamoq horgin — Charchoq I horgʼinlik—Charchoq II Hosildor
hotam — Saxiy
huzur — Rohat
huzurida — Oldida
huzurlanmoq — Rohatlanmoq huzurli — Kayfli
huzur qilmoq—Rohatlanmoq hunar — Kasb hur — Ozod
Hurmat
Hurmatlamoq
Hurmatli
hurmat qilmoq — Hurmatlamoq
Hurmoq
Husn
husndor — Chiroyli
husnln — Chiroyli hushyor — Seegir
Na uzbekskam yazike
АZIM XАDJIEV
TOLKOVMY SLOVАRЬ SINONIMOV
UZBEKSKOGO YaZЬ1KА
Posobi« dlya studentov universitetov i pedagogicheskix institutov
Izdatedьvtvo .Oʼqituvchi' — Tashkent. — 1974
Redaktor X. Egamov
Badiiy redaktor P. Brodskiy
Texn. redaktor N. Sorokina
Korrektor D.. Umaroea
Terishga berildi 24/1-1974 y. Bosishga ruxsat etildi 5/UP-1974 y. Qogʼoz 7* 1. 60X90*/,,. Fiz. b. l. 19,25. Nashr. l. 21,6. Tir jn 15 000.R 12376.
.Oʼkituvchi" iashribti. Toshkent, Navoiy kuchasya, 30. Shartnoia 141-73.
Badosi 65 t. Muqovasi 20 t.
OʼzSSR Ministrlar Sevetmiing nashriytlar, poligrafiya va kitob savdosi ish- larn Davlat komitetiniig Toshkent polngrafiya kombinatida terilib, 1-bosma- 1 xonasida bosildi. Toshkent, Hamza kuchasi, 21. 1974. Zak. № 606.
Nabraio na Tashkentskom poligrafkombinate Gosudarstveniogo Komiteta Sove- ta Mnnistrov UzSSR po delam izdatelьstv, poligrafii i knijnoy torgovli.
Otpechatano v tnpografii 76 1. Tashkent, ul. Xamzi, 21.