“sirtqi bo‘lim” fakulteti tt va kt yo‘nalishi 730-20 – guruh talabasi Qodirov Nuriddin ning “

1.3 O’rnatilgan tizimlarni sinflanishi
Uzoq masofada joylashgan boshqariladigan ob’ektlarni boshqarish uchun
mo’ljallangan xisoblash tizimlar sinflari axborot-boshqaruvchi tizimlar
(ABT) deb nomlanardi. Kompyuter tarmoqlari paydo bo’lishi bilan
tarmoq yoki taqsimlangan ABTlarni qurish imkoniyati vujudga
keldi.Integral mikrosxemalar va mikroprotsessorlar paydo bo’lishi ABTni
boshqariladigan ob’ektlarga yaqinlashtirish yoki unga EXMni o’rnatish
imkonini berdi. SHunday qilib birinchi o’rnatilgan tizimlari (Embedded
System) paydo bo’ldi. Bora-bora element bazasi arzonlanishi va uni
integrallanishi darajasi ko’tarilishi va xisoblash qurilmalarini ishonchliligi
oshishi bilan EXMni boshqariladigan ob’ektni turli joylariga o’rnatish va
barcha xisoblash tugunlarini umumiy nazorat tarmoqiga birlashtirilish
imkonlari vujudga keldi. Rivojlanish protsessida elementlar
kichiklashishi va boshqariladigan ob’ektlar bilan birlashishi bilan
kiberfizik nomini olgan (CPS, Cyber Physical System) tizimlari paydo
bo’ldilar. Boshqariladigan ob’ektlariga xisoblash tizimi kiritilish
darajasiga ko’ra quyidagi tizimlarni ajratish mumkin:

Axborot-boshqaruvchi tizimlar (ABT).

---


Taqsimlanganaxborot-boshqaruvchi tizimlar (TABT).

O’rnatilgan tizimlar (Embedded System, ES).

Tarmoqli o’rnatilgan tizimlar (Networked Embedded System,
NES).

Kiber fizik tizimlari (Cyber Physical System, CPS).
Texnika rivojlanishiga ko’ra boshqaruvchi kompyuter tizimlarini
sinflarini belgilash evolyutsiyasi amalga oshrilildi: axborot-
boshqaruvchidan o’rnatilgan tizimlarga, o’rnatilgandan tarmoqli
o’rnatilganga, tarmoqli o’rnatilgandan kiberfiziktizimlariga.Zamonaviy
kiberfizik tizimlari juda yaqindan boshqariladigan ob’ektlari bilan
integrallashtirilgan.
Kiberfizik tizim(CyberPhysicalSystem, (CPS)- nazorat va boshqarish
ob’ekti bilan bir vazifani bajaruvchi o’zaro munosabatlari fizik
vositalariga ega (elektrik, ximik, optik, mexanik, biologik va x.k.) maxsus
xisoblovchi tizim.Kiberfizik tizimni xisoblash platformasi asosida
xarqanday kompьyuter qurilmasi qo’llanilishi mumkin.
O’rnatilgan tizimlar (Embedded System, ES) tushunchasini ko’pgina
aniqlanishi mavjud:

O’rnatilgan xisoblash tizimlari (O’XT) – nazorat va boshqarish

---

ob’ekti bilan bir vazifani bajaruvchi va u bilan umumiy
konstruktsiyali maxsus (zakazlangan) xisoblash tizimlari(XT).

O’rnatilgan xisoblash tizimlari –ma’lum bir funktsiyalar
yig’indisini bajaruvchi maxsus axborot-boshqaruvchi tizimlar
(ABT).

O’rnatilgan xisoblash tizimlari–asosiy funktsiyasi kompyuter
funktsiyasi bo’lmagan ammo kompyuterni element sifatida
qo’llovchi xarqanday tizim. Masalan : DVD-proigrыvatelь,
svetoforli ob’ekt, bankomat va x.k.

Kichik kompyuterli (laptop) yoki katta universal kompyuterli
(mainframe computer) ammo personal kompyuter bo’lmagan
xisoblash tizimni xam o’rnatilgan tizim deb xisoblash mumkin.

O’rnatilgan xisoblash tizimi–umumiy qo’llaniladigan kompyuter
bo’lmagan dasturlanovchi kompyuterni o’z ichiga ko’shuvchi
qurilma.

O’rnatilgan xisoblash tizimlari –stol kompyuteri bo’lmagan
xarqanday amaliy xisoblash tizimi.

O’rnatilgan tizim –boshqariladigan qurilmaga xisoblash elementi
to’liq o’rnatiladigan maxsus tizim. Universal kompьyuterga ko’ra,
o’rnatilgan tizim konkret talabli bir yoki bir necha oldindan
belgilangan masalalarni bajaradi.
O’rnatilgan xisoblash tizimlari quyidagicha tasniflanadi:

---


qo’llanish/tayinlanish doirasi bo’yicha;

axborot va boshqarish funktsiyalarini turli o’zaro munosabatlari
bo’yicha (tizim axborot yig’uvchi yoki avtomatik boshqaruvchi);

apparat bloklarini fazoviy lokallashuv bo’yicha:
1.
fazoviy lokallashgan;
2.
fazoviy bo’linib joylashilgan.

Xisoblash (ma’lumotlarga ishlov berish) va kommunikativ
(ma’lumotlarni kiritish-chiqarish funktsiyalari) tuzuvchilarini turli
o’zaro munosabatlari bo’yicha;

Odam ishtiroqi darajasi bo’yicha:
1.
Avtomatik tizimlar–operator boshlang’ich sozlash va
parametrlarni va ishlash rejimlarini operativ aniqlashni
bajaradigan tizimlar. Ma’lumotlarni yig’ish,uzatish va
boshqarish buyruqlarini bajarish va ularni operativ ishlab
chiqish odam ishtiroqisiz amalga oshiriladi ;
2.
Avtomatlashtirilgan tizimlar - operator ishtiroqida qisman
yoki t o’liq xajmda ma’lumotlarga operativ ishlov berish va
bajaruvchi qurilmalar tomonidan boshqarish buyruqlarini
xosil qiladigan tizimlar (masalan, teleboshqarish).

---


Ma’lumotlarga/xisoblashlarga ishlov berishni tashkil etish bo’yicha
(markazlashtirilgan/ markazlashtirilmagan );

Tizimni fizik/mantiqiy modullari orasidagi va/yoki funktsiyalarini
masalalar darajasidagi parallelashtirish bo’yicha .
Real vaqt masshtabida ishlash o’rnatilgan tizimni asosiy ishlash
xususiyati bo’lib qoladi.
Dasturiy ta’minot–tizimni qa’tiy maxkamlanmagan (soft - yumshoq)
ammo o’zgartirish mumkin bo’lgan kismi.O’zgartirilmaydigan
tizimlar(hard- qattiq), masalan,o’z tarkibida dasturiy ta’minotga ega
tarmoqli kommutator, apparat ta’minot deb xisoblanadi.
Real vaqtdagi operatsion tizim (RVOT) –bu o’rnatilgan tizimni
resurslarini ajratish va taqsimlash vositasi.
Dasturlanuvchi mantiqiy kontroller (DMK, PLC) - professional
dasturlovchi emas balki so’nggi foydalanuvchi tomonidan dasturlanovchi
kontroller.DMK odatda foydalanuvchi o’zi qurishi mumkin bo’lgan
modullar-konstruktorlar yig’iniko’rinishida chiqariladi. Odatda DMK
tarkibiga protsessorli modulь va bir necha kiritish-chiqarishi modullari
kiradi.