Sitoplazmaning asosiy tarkibi

Plastidlar faqat yashil o’simlik hujayralarida bo’ladigan organoid hisoblanadi. Shimper 1885 yili barg hujayralaridya yashil donachalardan tashqari. Sarik, tuk sarik va rangsiz tanachalarni kuzatdi va ularni plastidlar deb nom berdi. Ular qandayi rangda bo’lishiga karab, xloroplastlar, xromoplastlar, leykoplastlarga bo’linadi. Ular ham boshqa organoidlar katori mezoplasmada joyashadi va boshqa organoidlar bilan fiziologik munosabatda bo’ladi. Ular xar bir barg hujayralarida 20-50 donagacha plastidalar bo’ladi. Yirik daraxt barglarini hujayralarida plastidlar 100 miliondan oshadi. Tuban o’simliklarda tabakalashmagan bir necha yashil plastidlar bo’lib, ular xromotoforlar deyiladi. Yuksak o’simliklarning rangli va rangsiz plastidlari disksimon bo’ladi. Ularning kattaligi 3-10 mlk ga boradi. Plastidlarni sitoplazmadan kush qavat membranadan to’zilgan pust ajratib turadi. Plastidlar bo’linish va ko’rtaklanish yo’li bilan ko’payish xususiyatiga ega.

Xloroplastlar – nozik tuzilishli, juda murakkab bo’lib mitoxondriya kabi ikki qavat membranadan tashkil topgan, tashki membrana kobik vazifasini utaydi, ichki membrana ichkariga usib kirib alohida takrorlanish natijasida granalar hosil qiladi. Bo’lar katlam – katlam hosil qilib joylashadi. Bu katlamning bir qavat membranasi tillakoid deyiladi. Grana tarkibida bo’lgani uchun grana tillakoidi deyiladi. Granalar orasidagi bushlik storoma deyiladi. Granalar uzaro membrana bilan tutashadi, bu tutashtiruvchi membrana lamella tilakoidi deyiladi.xloroplastlarning tarkibi ham o’ziga xos 1-2 % karotinoid va fermentlar oz – oz miqdorda RNK va DNK, yog tomchilari. Ribosomalar tashkil qiladi. 75% suv, ko’ruk moddalarga tugri keladi. Ko’ruk moddalarni 30-45% oqsil, 10% mikroelement ya’ni Md, G Si, p birikmalari 10-15% zaxira moddalar, 20-40% lipidlar ni tashkil qiladi.

Xlorofil pigmentlar granalar stroma tillakoidlar joylashgan kattaligi 70-120% keladigan glabo’lalar ichida kvantosomalar joylashgan, kvantosomalar fotosintez qiluvchi asosiy birikmalar hisoblanadi va ularda yoruglik energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi. Xloroplast tashki membranasi hujayra sitoplazmasini yupka katlami bilan uralgan bo’ladi. Buni peristromium deyiladi.

Fotosintez – xatto Aristotel’ kislorod xakida fikr yuritgan edi. 1771 yili Jozef Pristli kislorodni kashf etdi. 1812 yili Pel’te va Kvantulalar yashil pigmentlarni ajratib oldilar. Timiryazev kuyosh energiyasi ximiyaviy energiyaga aylanishi va jamgarishini isbotlab berdi. Uning shogirdi A.Svet bu ishlarni davom ettirdi.

Xromoplastlar – o’simliklarning vegetativ organlarida bo’ladi, turli rangda kuzatiladi. Xozirda 58 turi malum. Ular karatinoidlarning etilishiga karab globo’lyar. Fibrilyar, kristallik tiplarga bo’linadi. Ahamiyati katta. Changlanish. Tarkalish va boshqalarda muhim rol’ uynedi.

Leykoplastlar – plastidlar orasida eng maydasi hisoblanadi, rangsiz bo’ladi va aniq shakliga ega bo’lmaydi. 1854 yil Kryuger topgan. Lamellalari juda oz bo’ladi, lekin ular yoruglik tasirida ichki tuzilishini rivojlantirib, yashil plastidlarga aylanishi mumkin.